Κλέων – Ένας λαϊκιστής δημαγωγός της αρχαιότητας

Ο Κλέων (θάνατος 422 π.Χ.) ήταν Αθηναίος στρατηγός κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ήταν ο πρώτος επιφανής αντιπρόσωπος της εμπορικής τάξης στην Αθηναϊκή πολιτική, αν και ο ίδιος ήταν αριστοκράτης. Οι σύγχρονοί του Θουκυδίδης και Αριστοφάνης τον αναπαριστούν ως πολεμοκάπηλο δημαγωγό.

Ο Κλέων ήρθε αρχικά στο προσκήνιο ως αντίπαλος του Περικλή στα τέλη της δεκαετίας του 430 με την αντίθεσή του στη στρατηγική του Περικλή να αρνείται τη μάχη εναντίον των εισβολέων της Πελοποννησιακής Συμμαχίας. Κατά το 430 π.Χ. μετά την ανεπιτυχή εκστρατεία του Περικλή στην Πελοπόννησο, και όταν την πόλη έπληξε ο μεγάλος λοιμός, ο Κλέων ήταν ο ηγέτης της αντιπολίτευσης στην εξουσία του Περικλή. Εκείνη την περίοδο, ο Κλέων κατηγορούσε τον Περικλή για κακοδιαχείριση του δημοσίου χρήματος, με αποτέλεσμα ο Περικλής να βρεθεί ένοχος και να απομακρυνθεί από το αξίωμά του. Αυτό όμως ήταν πρόσκαιρο, και ο Περικλής αποκαταστάθηκε στην εξουσία.
Ο θάνατος του Περικλή από το λοιμό το 429 άφησε το πεδίο ελεύθερο για τη διεκδίκηση της εξουσίας στην Αθήνα. Μέχρι τότε ο Κλέων ήταν ένθερμος ομιλητής της αντιπολίτευσης, κριτικός και κατήγορος των δημοσίων αξιωματούχων, αλλά τώρα ήταν στο προσκήνιο ως γνώστης και ηγέτης της δημοκρατίας, και έτσι η παρουσία του στα πολιτικά της Αθήνας ήταν κυρίαρχη.
Αν και τραχύς και απότομος, ήταν χαρισματικός, με ευφράδεια και δυνατή φωνή, και ήξερε πώς να χειραγωγεί τα συναισθήματα του αθηναϊκού λαού. Ισχυροποίησε την υποστήριξη από τους φτωχότερους πολίτες της Αθήνας αυξάνοντας την αμοιβή των ενόρκων, που παρείχε για πολλούς από τους φτωχότερους Αθηναίους ένα μέσο διαβίωσης.
Η αγάπη των Αθηναίων για τις δικαστικές διαμάχες αύξησε τη δύναμή του, ενώ η πρακτική της συκοφαντίας τού έδωσε τη δυνατότητα να απομακρύνει εκείνους που μπορούσαν να απειλήσουν την άνοδό του. Το 426 π.Χ. ο Κλέων κίνησε μια ανεπιτυχή δίωξη εναντίον του στρατηγού Λάχη, με βάση τη συμμετοχή του στην ανεπιτυχή πρώτη σικελική εκστρατεία. Αυτή ήταν από τις πολύ λίγες φορές που Αθηναίος στρατηγός απέφυγε την πολιτική τιμωρία για ήττα. Ο Κλέων, μη έχοντας πλέον ανάγκη από τους αριστοκρατικούς πρώην συνεργάτες του, έκοψε κάθε επαφή μαζί τους, και έτσι ήταν ελεύθερος να επιτεθεί στις μυστικές συμμαχίες για πολιτικούς σκοπούς, κυρίως τις ολιγαρχικές λέσχες στις οποίες ανήκαν. Αν επέβαλε φόρο ιδιοκτησίας για στρατιωτικούς σκοπούς, και αν κατείχε υψηλότερη θέση σε σχέση με τη διαχείριση των χρημάτων, δεν είναι καθαρό.
Πόλεμος εναντίον της Σπάρτης και θάνατος
Το 427 ο Κλέωνας προέτρεψε τους Αθηναίους συμπατριώτες του να θανατώσουν όλο τον αντρικό πληθυσμό της Μυτιλήνης που είχε ηγηθεί εξέγερσης εναντίον της Αθήνας. Αν και στην αρχή η πρότασή του έγινε δεκτή, σύντομα αποσύρθηκε λόγω της μακροσκελούς αντίκρουσης από το Διόδοτο. Παρόλα αυτά περίπου χίλιοι ηγέτες και σημαντικοί άντρες της Μυτιλήνης εκτελέστηκαν.
Το 425 ο Κλέων έφτασε στο απόγειο τη φήμης του, όταν συνέλαβε και μετέφερε στην Αθήνα τους Σπαρτιάτες που είχαν αποκλειστεί στη Μάχη της Σφακτηρίας. Μάλλον ήταν λόγω των στρατιωτικών ικανοτήτων του συναδέλφου του Δημοσθένη που έγινε αυτό, αλλά ήταν η αποφασιστικότητα του Κλέωνα που έπεισε την Εκκλησία του δήμου να στείλει τις απαιτούμενες επιπλέον δυνάμεις.
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι λόγω του Κλέωνα διπλασιάστηκαν οι φόροι των «συμμάχων» το 425. Το 422 στάλθηκε για να ανακαταλάβει την Αμφίπολη, αλλά τον υπερφαλάγγισε ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας. Όμως, και ο Βρασίδας και ο Κλέων σκοτώθηκαν στην Αμφίπολη και με το θάνατό τους απομακρύνθηκε το κύριο εμπόδιο για την ειρήνη. Το 421 υπογράφηκε η Ειρήνη του Νικία.
Εκτιμήσεις για τον Κλέωνα
Ο χαρακτήρας του Κλέωνα αναπαρίσταται από τον Αριστοφάνη και το Θουκυδίδη με πολύ αρνητικό τρόπο. Η απεικόνιση αυτή μπορεί να είναι δικαιολογημένη δεδομένου ότι ενστάλαξε αισθήματα καχυποψίας στην Αθήνα μέσω ενός είδους αθηναϊκού «Μακαρθισμού» που προκάλεσε ο μεγάλος αριθμός πληροφοριοδοτών που απασχολούσε, προκειμένου να ελέγχει την πόλη. Όμως, και για τους δύο υπάρχει η υποψία ότι ήταν προκατειλημμένοι.
Το έργο του Αριστοφάνη περιλαμβάνει κακία εναντίον του Κλέωνα, ο οποίος κατηγόρησε τον ποιητή μπροστά στη Συνέλευση ότι γελοιοποίησε (στο χαμένο του έργο Βαβυλώνιοι) την πολιτική και τους θεσμούς της πόλης παρουσία ξένων και σε καιρό μεγάλου εθνικού κινδύνου.
Ο Θουκυδίδης, γνωρίζοντας καλά τα μειονεκτήματα της δημοκρατικής διακυβέρνησης, είχε επίσης διωχθεί δικαστικά (καθώς τα πλοία του έφτασαν δύο μέρες μετά την κατάληψη μιας πόλης από τους Σπαρτιάτες) για στρατιωτική ανικανότητα και είχε εξοριστεί με διάταγμα που πρότεινε ο Κλέων. Όντως, από όλα τα πρόσωπα που εμφανίζονται στην Ιστορία του Θουκυδίδη, ο Κλέων αντιμετωπίζεται με τη λιγότερη αντικειμενικότητα. Είναι λοιπόν πιθανό ο Κλέων να αδικήθηκε σε αυτές τις απεικονίσεις που παραδόθηκαν σε μας από αυτούς τους δύο συγγραφείς.
Η επιρροή του βασίζεται στο ισχυρό και εκφοβιστικό ύφος της ρητορικής του, με το μη επιτηδευμένο και μη αριστοκρατικό τόνο και το λαϊκισμό του. Με τα παραπάνω μπορεί να απέκτησε πολλούς εχθρούς. Φαίνεται ότι στόχευε σε βραχυπρόθεσμους στόχους, αλλά οι φτωχοί της Αθήνας ωφελήθηκαν από τις πολιτικές του, χάρη στην επαχθή φορολόγηση που επιβλήθηκε στους συμμάχους της Αθήνας.
Πολιτικά ο Κλέων εκπροσωπούσε τη νεότερη γενιά των Αθηναίων πολιτικών ανδρών, οι οποίοι προέρχονταν από λαϊκά στρώματα, πράγμα που ο ίδιος διεκδικούσε με καμάρι, και ήταν αποστασιοποιημένοι από τις μεγάλες οικογένειες που μέχρι τότε κυριαρχούσαν στην πολιτική ζωή. Αυτή η νέα γενιά προσπαθούσε να επιβληθεί ως κληρονόμος της πολιτικής του Περικλή και, ως εκ τούτου, ακολουθούσε αδιάλλακτη πολιτική. Ωστόσο, οι πολιτικοί χειρισμοί του Κλέωνα δεν του επέτρεπαν να πραγματοποιήσει τα φιλόδοξα επεκτατικά του σχέδια.
Επί παραδείγματι, αύξησε το μισθό των ηλιαστών από δύο σε τρεις οβολούς την ίδια στιγμή που ο αριθμός των απόρων Αθηναίων δεν έπαψε να αυξάνεται λόγω του πολέμου, απόφαση που αρχικά είχε ληφθεί για να στηρίξει τους φτωχότερους.
wikipedia