Του Δημήτρη Α. Δημητριάδη
Ο πολιτισμός στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται σήμερα από ένα μεγάλο παράδοξο: από τη μια, ποτέ δεν είχαμε τόσα πολλά και τόσο μεγάλης έκτασης εργοτάξια πολιτισμού και από την άλλη, ποτέ δεν ήταν τόσο κραυγαλέα η απουσία πολιτικής πολιτισμού, η απουσία ενός «οδικού χάρτη» με τους κύριους άξονες της πολιτιστικής πολιτικής. Από τη μια, ποτέ δεν είχαμε τόσο αυξημένο ενδιαφέρον του κοινού για πολιτιστικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και δράσεις και από την άλλη, ποτέ δεν ήταν τόσο φανερή η ανεπάρκεια διαχείρησης του πολιτισμού από την πλευρά των υπευθύνων, μια ανεπάρκεια που γίνεται οδυνηρή καθώς μία από τις σοβαρότερες επιπτώσεις της είναι η απώλεια πόρων.
Για τους υπουργούς Πολιτισμού ο πολιτισμός είναι πεδίο ρητορικών ασκήσεων. Οι συνεχείς δηλώσεις και προσπάθειές τους είναι γενικόλογες, μεγαλόστομες, κενές, παλαιάς κοπής. Εικονογραφούν την απουσία πολιτικής πολιτισμού και επιπλέον δείχνουν την αμηχανία των πολιτικών απέναντι στον «τομέα» του πολιτισμού. Ο πολιτισμός θεωρείται κερασάκι στην τούρτα, πολυτέλεια που αφορά δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου. Ελάχιστοι αντιλαμβάνονται την έννοιά του.
Στον τόπο μας, ο πολιτισμός εν γένει νοείται ως ένας ακόμα μοχλός εξουσίας, κυβερνητικής ισχύος και αναπαραγωγής εσωκομματικών ή προσωπικών δεσμεύσεων. Οι μέχρι τώρα ασκούμενες πολιτικές στο χώρο του εξαντλούνται είτε σε φεστιβαλικές εκδηλώσεις, είτε (και συνήθως) σε επιχορηγήσεις. Συχνά, μέσα στις δομές άσκησης πολιτιστικών πολιτικών, αναπτύσσονται κλειστά ευνοιοκρατικά δίκτυα, που αναπαραγάγουν σε μεγάλο βαθμό όλες τις παθογένειες του συστήματος: επιδοτήσεις, εργολαβίες και αποκλεισμούς.
Παρ’ όλα αυτά, ανάμεσα στις γενικότητες της «αξιοποίησης» του πολιτιστικού πολιτισμού, ένα πρωτοφανές στο σφρίγος πολιτιστικό κίνημαγεννιέται «από τα κάτω», με άπειρες εκδηλώσεις τέχνης, δρώμενα, ομάδες και καλλιτέχνες, με χρήση εναλλακτικών χώρων, γλωσσών, φόρμας. Η ζωή συγκροτεί τη δική της πολιτική περί πολιτισμού. Φτηνά και ελεύθερα. Οι εκδηλώσεις αυτού του ανοιχτού και αχανούς πεδίου είναι άνισες, όχι πάντα επεξεργασμένες ή λόγιες, όμως φαίνεται ότι εκφράζουν μια διάχυτη ανάγκη για συνέκφραση, αισθητικό αυτοπροσδιορισμό, επικοινωνία, ένταξη, κοινωνική εξισορρόπηση.
Όποιος κοιτάξει γύρω του, αν δεν πάσχει από πρεσβυωπία, θα δει τον κόσμο να συζητάει τα μεγάλα ζητήματα από την αρχή, θέτοντας υπό κριτική τα αυτονόητα και βασικές έννοιες. Ένα βουλευτήριο έχει γίνει ο τόπος, ανεξαρτήτως αν συμφωνούμε ή όχι και αν οι συζητήσεις ικανοποιούν τα γούστα των διανοουμένων. Ο κόσμος έχει γίνει υποκείμενο του λόγου του.
Μπορεί μια σκληρή οικονομική πραγματικότητα, όπως αυτή που αντιμετωπίζουμε σήμερα, να επιδράσει στο χώρο του πολιτισμού ενεργετικά; Μια τέτοια προκλητική ερώτηση αντλεί τη νομιμοποίησή της όχι μονάχα από την εμπειρία του παρελθόντος, αλλά και από την παρατήρηση των τωρινών δύσκολων περιστάσεων: καθώς μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης, η τέχνη επιμένει να εμφανίζεται θεαματικά ευρηματική. Ασκώντας ευρηματικά τον παρεμβατικό ρόλο της στην κοινωνία, άλλοτε με πνεύμα κριτικό, συχνά σαν πολιτική διαμαρτυρία, καμιά φορά πάλι σε τόνους παραμυθίας και παράλληλα διατηρώντας την αισθητική της αυτονομία.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πολιτιστική εργασία έχει ως βασική προϋπόθεση το χρήμα και ότι κυνηγάει από όπου μπορεί τα απαραίτητα για την πραγμάτωσή της οικονομικά μέσα. Όμως ο πολιτισμός δεν υποτάσσεται στην οικονομική λογική. Συνιστά μια υπερβατική, δημιουργική διαδικασία, που καθώς αποβλέπει να εκφράσει βαθύτερες ανάγκες, βρίσκει τη δικαίωσή της πέρα από τον οικονομικό παράγοντα.
Κάτω από την πίεση των αρνητικών οικονομικών δεδομένων, υποχρεώνεται η φαντασία, ατομική και ομαδική, να δουλέψει με άλλους όρους και να εφεύρει μια πορεία με περισσότερη συλλογικότητα, αλληλεγγύη, διάθεση για πειραματισμό όχι μονάχα όσον αφορά τις φόρμες αλλά και τις από κοινού διαδικασίες. Καιρός να θέσει, όμως και η πολιτεία το ζήτημα της πολιτισμικής δημοκρατίας, ως έναν από τους βασικούς άξονες του προγράμματός της. Η πολιτική δημοκρατία είναι ανάπηρη και ανυπεράσπιστη χωρίς πολιτισμική δημοκρατία και μάλιστα σε μια εποχή στην οποία το σώμα πάνω στο οποίο άνθησε η δημοκρατία έπαψε να είναι εθνικά και πολιτισμικά ομοιογενής.