Στο μικρό παραδοσιακό χωριό, το Άγιο Γάλα, που αποτελεί και ένα από δυτικότερα κατοικημένα σημεία της Χίου, ξεχωρίζει το μοναδικό ομώνυμο σύμπλεγμα τουλάχιστον τριών σπηλαίων, το μεγαλύτερο από τα οποία φτάνει σε βάθος περίπου 200 μέτρων.
Στην είσοδο και στο εσωτερικό των σπηλαίων, βρίσκονται δύο ιδιαίτεροι ναοί. Σήμερα στον βυζαντινό ναό της Παναγίας Αγιογαλούσαινας έχει διασωθεί μόνο το μοναδικό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1721 και η παράσταση της Πλατυτέρας.
Η λεπρή πριγκίπισσα που θεραπεύτηκε
Σύμφωνα με την παράδοση, στην περιοχή του χωριού Άγιο Γάλα, η οποία παλιότερα ονομαζόταν Άγιος Θαλελαίος, βρέθηκε εξόριστη από τον ίδιο της τον πατέρα μία όμορφη πριγκίπισσα που έπασχε από τη νόσο του Χάνσεν. Η λεπρή κοπέλα βρήκε καταφύγιο στο σπίτι μιας μαυροφορεμένης γυναίκας, η οποία τη φρόντιζε και την προστάτευσε.
Ένα βράδυ η γυναίκα είδε στον ύπνο της ένα παράξενο όραμα και αμέσως έτρεξε να το πει στην πριγκίπισσα. Εκμυστηρεύτηκε στην κοπέλα να πάει στο σπήλαιο και να πιει νερό από την πηγή του για να γίνει καλά. Η πριγκίπισσα πίστεψε στα λόγια της μαυροντυμένης γυναίκας, έκανε αυτό που της είπε και θεραπεύτηκε. Αμέσως μετά, πήγε στον βασιλιά πατέρα της και του ζήτησε να χτίσει μια εκκλησία δίπλα στο σημείο που πήγαζε το θεραπευτικό νερό.
Ο πατέρας της συμφώνησε και άρχισαν οι εργασίες. Καθώς το έδαφος δεν ήταν ομαλό στο συγκεκριμένο σημείο, οι τεχνίτες αποφάσισαν να χτίσουν το εκκλησάκι στην απέναντι πλευρά.
Κάθε πρωί που επέστρεφαν στη δουλειά τους, έβλεπαν ότι τα εργαλεία τους είχαν μετακινηθεί στο σημείο που είχε αρχικά υποδείξει η νεαρή κοπέλα για το χτίσιμο της εκκλησίας. Η εκκλησία τελικά χτίστηκε στην είσοδο του σπηλαίου και ονομάστηκε Παναγία Αγιογαλούσαινα, εξαιτίας του λευκού σταλακτικού υγρού που πηγάζει από σταλακτίτη σε σχήμα μαστού, το οποίο μοιάζει με γάλα και θεωρείται ότι περιέχει θεραπευτικές ιδιότητες, δηλαδή πρόκειται για αγίασμα.
Κάθε πρωί που επέστρεφαν στη δουλειά τους, έβλεπαν ότι τα εργαλεία τους είχαν μετακινηθεί στο σημείο που είχε αρχικά υποδείξει η νεαρή κοπέλα για το χτίσιμο της εκκλησίας. Η εκκλησία τελικά χτίστηκε στην είσοδο του σπηλαίου και ονομάστηκε Παναγία Αγιογαλούσαινα, εξαιτίας του λευκού σταλακτικού υγρού που έμοιαζε με γάλα και είχε σχήμα μαστού. Οι ντόπιοι θεώρησαν ότι περιέχει θεραπευτικές ιδιότητες και το χρησιμοποίησαν για αγίασμα.
Βυζαντινός ναός με εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο
Υπολογίζεται ότι το εκκλησάκι χτίστηκε μεταξύ 12ου και 13ου αιώνα, ενώ παλιότερα ήταν μοναστήρι. Ο κυρίως ναός του ανήκει στον βυζαντινό τύπο του συνεπτυγμένου εγγεγραμμένου σταυροειδή με τρούλο. Η είσοδος στον ναό της Παναγίας Αγιογιαλούσαινας γίνεται από μία πόστα με μαρμάρινο περίβλημα, ενώ η πρόσβαση στον ναό γίνεται είτε μέσα από το σπήλαιο του Αγίου Γάλακτος είτε από τον δρόμο που διασχίζει ρεματιά της περιοχής.
Ελάχιστα αντικείμενα και δείγματα από αγιογραφίες έχουν σωθεί στο εσωτερικό του ναού, που σε μερικά σημείο είναι πλακόστρωτος και σε μερικά όχι.
Πέρα από την σχεδόν αναλλοίωτη παράσταση της Πλατυτέρας έχει απομείνει και το μοναδικής καλλιτεχνίας ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού, μπροστά από το Ιερό Βήμα. Πρόκειται για ένα σπάνιο αριστούργημα, πλούσια κοσμημένο, χαρακτηριστικό της ξυλογλυπτικής της Χίου που χρονολογείται από το 1721.
Στο εσωτερικό του σπηλαίου είναι χτισμένο και το παρεκκλήσι της Αγίας Άννας, ωστόσο ταξιδιώτες καταφτάνουν στο νησί και στο χωριό, κυρίως τον δεκαπενταύγουστο, όπου εορτάζει η Παναγία Αγιογαλούσαινα, ενώ το πανηγύρι που γίνεται εννέα μέρες αργότερα, στις 23 Αυγούστου, αποτελεί το μεγαλύτερο πανηγύρι της Χίου και πόλο έλξης για χιλιάδες επισκέπτες.
Ίχνη προϊστορικού οικισμού
Στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, οι κάτοικοι του Αγίου Γάλακτος ονομάζονται Αγιογαλούσοι και Αγιογαλούσαινες. Μπορεί το μικρό χωριό το 2011 να μετρούσε μόλις 38 μόνιμους κατοίκους, η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή χρονολογείται περίπου από το 6000 π.Χ.
Στο σπήλαιο, ακριβώς κάτω από την τοποθεσία του σημερινού χωριού, υπολογίζεται ότι εγκαταστάθηκαν άνθρωποι κατά την πρώιμη Νεολιθική εποχή και παρέμειναν εκεί μέχρι περίπου το 2700 π.Χ. Διάφορα πήλινα αντικείμενα, αλλά και κόκαλα ζώων υποδείκνυαν ότι το σπήλαιο μπορεί να χρησιμοποιήθηκε ως ιερός χώρος λατρείας και θυσίας από την Αρχαϊκή έως και τη Ρωμαϊκή εποχή.
Αλλά και νεότερες ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στα δύο σπήλαια του συμπλέγματος επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη δραστηριότητα στο εσωτερικό τους. Αγγεία και μικροαντικείμενα από πηλό, εργαλεία και θαλασσινά όστρεα της Νεολιθικής εποχής οδήγησαν τους επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι οι προϊστορικοί άνθρωποι της περιοχής είχαν έφεση στη γεωργία και την κτηνοτροφία, αλλά και μια έντονη καλλιτεχνική και πνευματική δραστηριότητα, κυρίως από τα πολλά λατρευτικά αντικείμενα που βρέθηκαν στην εσωτερικό του σπηλαίου και στην ευρύτερη περιοχή.
Δείτε την εκκλησία της Παναγίας Αγιογαλούσαινας και το εσωτερικό του ναού, όπου ξεχωρίζει το μοναδικό ξυλόγλυπτο τέμπλο:
[youtube https://www.youtube.com/watch?v=aa58LFmav9U&w=704&h=396]