Ο Θεόδωρος Μετοχίτης (1270 – 13 Μαρτίου 1332) ήταν Βυζαντινός λόγιος και ανώτατος αξιωματούχος και πανεπιστήμων, από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του Βυζαντίου, πρόδρομος της ανθρωπιστικής αναγέννησης του 15ου αι.
Φωτογραφία: By © José Luiz Bernardes Ribeiro, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=16826722
Γόνος αριστοκρατικής οικογενείας του Βυζαντίου και γιος του αρxιδιακόνου Γεωργίου Μετοχίτη. Έλαβε εξαιρετική μόρφωση από την παιδική του ηλικία και από το 1290 μπήκε στην υπηρεσία του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β’. Αναρριχήθηκε σε όλα τα αξιώματα της βυζαντινής διοίκησης και έφτασε στο αξίωμα του πρωθυπουργού του κράτους στα 1315, εκτοπίζοντας τον μέχρι τότε πρωθυπουργό Νικηφόρο Χούμνο.
Γεννήθηκε στη Κωνσταντινούπολη και έζησε δύσκολα νεανικά χρόνια, επειδή η αριστοκρατική οικογένειά του είχε πέσει στη δυσμένεια του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄. Στη γενέτειρά του ολοκλήρωσε μια καλή «εγκύκλιο παιδεία» και σε ηλικία είκοσι ετών μπήκε στην υπηρεσία του Ανδρονίκου Β΄ στην Κωνσταντινούπολη για να κρατήσει σε όλη σχεδόν τη ζωή του σπουδαία αξιώματα. Ύστερα από επιτυχημένες διπλωματικές αποστολές στην Κύπρο και την Κιλικία 1295, τη Σερβία 1298 και τη Θεσσαλονίκη 1304 ο Μετοχίτης έγινε διαδοχικά «λογοθέτης των οικειακών», «παραδυναστεύων», «λογοθέτης του γενικού», «Μεσάζων» ή μέγας λογοθέτης που αποτελούσε το υψηλότερο αξίωμα στη βυζαντινή διοίκηση.
Κατά τα πρώτα χρόνια της πρωθυπουργίας του ασχολήθηκε ανακαινίζοντας ριζικά και διακοσμώντας με θαυμάσια ψηφιδωτά, από τα καλύτερα της Παλαιολογείου τέχνης, την περίφημη Μονή της Χώρας (το σημερινό Καριγιέ Τζαμί) στην πρωτεύουσα. Εμπλέχτηκε στη σύγκρουση μεταξύ Ανδρονίκου Β’ και του εγγονού του Ανδρονίκου Γ’. Μετά την επικράτηση του τελευταίου η μεγάλη περιουσία του δημεύτηκε και μετά από κάποιο διάστημα στην εξορία του επιτράπηκε να αποσυρθεί ως μοναχός στη Μονή της Χώρας, όπου και πέθανε περί το 1332.
Η πολιτική του δράση διακόπηκε βίαια με την επικράτηση του Ανδρόνικου Γ’ το 1328, οπότε εξορίστηκε στο Διδυμότειχο. Πέθανε το 1332 στην αγαπημένη του Μονή της Χώρας που είχε καταστήσει σπουδαστήριο και ησυχαστήριο και όπου είχε αποσυρθεί το 1331 ως μοναχός Θεόληπτος.
Την κόρη του Ειρήνη παντρεύτηκε ο Ιωάννης Παλαιολόγος, υιός του Κωνσταντίνου, αδελφού του Ανδρονίκου Β’.
Συγγραφικό του έργο
Στα σημαντικότερα συγγράμματά του ανήκουν η συλλογή «Υπομνηματισμοί και σημειώσεις γνωμικαί» (λατ. Miscellanea philosophica et historica) σε 120 κεφάλαια με θέματα κυρίως από την κλασική παιδεία και ιστορία και η πραγματεία «Ηθικός ή περί παιδείας».
Γενικά σ΄όλο το συγγραφικό έργο του Μετοχίτη εντυπωσιάζουν η πολυμάθεια, η ακρίβεια των κρίσεων, οι πρωτοποριακές για την εποχή αντιλήψεις και ο θερμός ανθρώπινος τόνος.
Σχόλια στα αριστοτελικά συγγράμματα: Φυσική, Περί γεννέσεως και φθοράς, Περί ουρανού, Μετερωρολογικά, Περί ψυχής, Μικρά φυσικά και τα ζωολογικά έργα.
Προεισαγωγή εις την του Πτολεμαίου Σύνταξιν κκαι Στοιχείωσις επί τη αστρονομική επιστήμη.
Έλεγχος κατά των απαιδεύτως χρωμένων τοις λόγοις.
Έλεγχος δεύτερος προς τους αυτούς.
Πρεσβευτικός
Περί της κοινής μαθηματικής επιστήμης.
Έμμετρη «Φιλολογική διαθήκη» προς τον μαθητή του Νικηφόρο Γρηγορά.
Έργα του Θεόδωρου Μετοχίτη σε νεοελληνική απόδοση
Θεόδωρος Μετοχίτης, Ηθικός ή περί παιδείας, μτφρ. Ιωάννης Πολέμης,(Κείμενα Βυζαντινής Λογοτεχνίας 1), εκδ.Κανάκη, Αθήνα, 2002
Θεόδωρος Μετοχίτης, Οι δύο βασιλικοί λόγοι, μτφρ.Ιωάννης Πόλέμης,(Κείμενα Βυζαντινής Λογοτεχνίας 4), εκδ.Κανάκη, Αθήνα, 2007
Οικογένεια
Νυμφεύτηκε και είχε τέκνα:
Αλέξιος, διοικητής της Θεσσαλονίκης, μεγάλος δομέστικος.
Νικηφόρος, μέγας λογοθέτης.
Δημήτριος, μέγας στρατοπεδάρχης.
Ειρήνη, παντρεύτηκε τον Ιωάννη Κομνηνό Παλαιολόγο.