Η γυναίκα που έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην ελληνική εξωτερική πολιτική επί έξι ολόκληρες δεκαετίες και τελικά η ιστορία τής επιφύλαξε τη λήθη… Ύστερα από μακροχρόνια έρευνα του Μιχάλη Ψύλου η ζωή και το έργο της Ιωάννας Στεφανόπολι βγαίνουν στο φως με μια μυθιστορηματική βιογραφία.
Η πρώτη γυναίκα που έγινε δεκτή ως φοιτήτρια στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο το 1890, η πρώτη γυναίκα που έγινε διευθύντρια στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων το 1913, η μοναδική γυναίκα που συμμετείχε στην ελληνική αποστολή για το Συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι, το 1918, η γυναίκα που έγραψε τέσσερα βιβλία για τον ελληνισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, των οποίων τα στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν στο μνημόνιο που υπέβαλε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο συνέδριο για τις ελληνικές διεκδικήσεις.
Μια γυναίκα η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ελληνική εξωτερική πολιτική επί έξι ολόκληρες δεκαετίες και τελικά η ιστορία τής επιφύλαξε τη λήθη στη συλλογική ιστορική μνήμη. Το όνομά της δεν μνημονεύεται πουθενά στον γραπτό ή προφορικό λόγο – με εξαίρεση την επιστημονική ιστορική έρευνα. Καμιά τιμητική αναφορά σε ονομασίες φορέων, καμία οδός δεν φέρει το όνομά της – ούτε καν στα Δωδεκάνησα, που της οφείλουν την ονομασία τους.
Ήταν από εκείνες τις γυναίκες που σε ό,τι αφορά το γυναικείο ζήτημα δεν ήταν απλώς μπροστά από την εποχή τους, αλλά «τράβηξαν» την εποχή μπροστά και την άλλαξαν. (Είναι χαρακτηριστικό ότι το πέμπτο βιβλίο της φέρει ως όνομα συγγραφέα το «Ιωάννης Στεφανόπολι», επειδή στο τυπογραφείο θεώρησαν προφανές τυπογραφικό λάθος ένα γυναικείο όνομα συγγραφέα και το διόρθωσαν.)
Ύστερα από μακροχρόνια και εμπεριστατωμένη έρευνα του Μιχάλη Ψύλου η ζωή και το έργο αυτής της σπουδαίας γυναίκας βγαίνουν στο φως με μια μυθιστορηματική βιογραφία, που εκτυλίσσεται στο φόντο της νεότερης ελληνικής Ιστορίας. Και, φυσικά, στο φόντο της ιστορίας του ελληνικού Τύπου, αφού η ίδια, όπως και ο συγγραφέας, ήταν δημοσιογράφος.
Η αφήγηση, ακριβής σε ό,τι αφορά τα πυκνά ιστορικά και πολιτικά γεγονότα, ωστόσο είναι ρέουσα και παραστατική καταφέρνοντας να μεταφέρει τον αναγνώστη στην κοινωνική ατμόσφαιρα της εποχής, μέσα από την προσεκτική παρατήρηση του συγγραφέα στο φυσικό, αστικό και ηθογραφικό τοπίο των αρχών του προηγούμενου αιώνα.
Γεννημένη το 1875 και κόρη του δημοσιογράφου Αντωνίου Τζανετάκι – Στεφανόπολι -ιδρυτή της πρώτης Ένωσης Δημοσιογράφων στην Ελλάδα- η Ιωάννα υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στη Φιλοσοφική Σχολή, το 1890 σε ηλικία μόλις 15 ετών.
Συνέχισε τις σπουδές της στο Παρίσι και επέστρεψε στις αρχές του 20ού αιώνα στην Αθήνα όπου άρχισε να δημοσιογραφεί στην «Messager d’ Athenes», τη γαλλόφωνη εφημερίδα του πατέρα της. Το 1902 η Ιωάννα έγραψε το πρώτο της βιβλίο στα γαλλικά με τίτλο «Η Μακεδονία και οι Μακεδόνες», όπου αποδείκνυε την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Δέκα χρόνια μετά και ενώ συνεχίζει να δημοσιογραφεί σε έναν ανδροκρατούμενο ελληνικό Τύπο, εκδίδει το 1912 ένα δεύτερο βιβλίο με τίτλο «Τα Νησιά του Αιγαίου και τα προνόμιά τους» καθιερώνοντας για πρώτη φορά τον όρο «Δωδεκάνησα» (ως τότε ονομάζονταν Ανατολικές Σποράδες).
Το 1913, μετά τον θάνατο του πατέρα της, αναλαμβάνει τη διεύθυνση της «Messager d’ Athenes» και ταυτόχρονα ο Ελευθέριος Βενιζέλος τη διορίζει γενική διευθύντρια του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων. Ναι. Μια γυναίκα στο τιμόνι του εθνικού πρακτορείου ειδήσεων της χώρας. Σε μια περίοδο όπου η Ελλάδα ζούσε στη δίνη των Βαλκανικών Πολέμων, με τον Α’ Παγκόσμιο να αχνοφαίνεται στον ορίζοντα και τους πρώτους δηλητηριώδεις σπόρους του Εθνικού Διχασμού να έχουν φυτρώσει στα βασανισμένα χώματα της πατρίδας.
Αταλάντευτα βενιζελική η Στεφανόπολι, ακολουθεί τον «Μεγάλο Κρητικό» και την κυβέρνησή του στη Θεσσαλονίκη. Αναλαμβάνει με εντολή του Ελευθερίου Βενιζέλου -και μεσούντος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου- μια μυστική αποστολή σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για να διασφαλίσει διεθνή στήριξη στην κυβέρνηση Βενιζέλου, στη Θεσσαλονίκη.
Στη συνέχεια βρίσκεται στο πλευρό του Βενιζέλου στη συνθήκη του Νεϊγί και των Σεβρών, παίζοντας μάλιστα ουσιαστικό ρόλο στην προσέγγιση του τότε Αμερικανού προέδρου Γούντροου Ουίλσον για τη στήριξη των ελληνικών θέσεων στο μεταπολεμικό συνέδριο του Παρισιού. Η Ιωάννα ταυτόχρονα γράφει άλλα δύο βιβλία για το «Κουτσοβλαχικό και τη ρουμανική προπαγάνδα», αλλά και για τους «Ελληνες στην Τουρκία», κρούοντας ουσιαστικά τον κώδωνα του κινδύνου για τις εγκληματικές προθέσεις των Νεοτούρκων κατά των Ελλήνων της Μικρασίας και την επαπειλούμενη καταστροφή.
Αποκαλύπτει μάλιστα την απίστευτη υποστήριξη της Γερμανίας προς την Τουρκία, προκειμένου να ενισχύσει τα επεκτατικά σχέδια του Βερολίνου για τον έλεγχο των πετρελαίων της Μέσης Ανατολής και του Καυκάσου. Το 1920, μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές, η Ιωάννα παραιτείται από τη διεύθυνση του Αθηναϊκού Πρακτορείου και μετά τρία χρόνια σιωπής επανέρχεται στη δημοσιογραφία με την επανέκδοση της «Messager d’ Athenes» παίζοντας και πάλι πολύ σημαντικό ρόλο στην εξωτερική πολιτική της χώρας, αλλά και στη Συνθήκη της Λωζάννης.
Με την πένα της στη «Messager d’ Athenes» η Ιωάννα παρεμβαίνει στα πολιτικά δρώμενα της εποχής του Μεσοπολέμου αποκαλύπτοντας άγνωστες πτυχές της ανώμαλης πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη. Πρωτοστατεί μάλιστα με άλλες διεθνείς προσωπικότητες, όπως ο ιδρυτής της FIAT Τζιοβάνι Ανιέλι, στην προσπάθεια δημιουργίας των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης» με έδρα την Αθήνα!
Η κατοχή και ο Εμφύλιος
Στη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής η Ιωάννα κλείνει την εφημερίδα της αρνούμενη να συνεργαστεί με τον κατακτητή, αφού όμως στο τελευταίο φύλλο που κυκλοφόρησε την ημέρα που τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Αθήνα προειδοποιούσε για τον ρόλο των Γερμανών ιστορικά. Εμφύλιος, πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, πάλι με τη «Μessager d’ Athenes» στην πρώτη γραμμή, η Ιωάννα δίνει τη δική της μάχη. Πάντα ως «πιστός στρατιώτης», όπως αυτή το καταλαβαίνει.
Αν και ο χρόνος κυλάει αδυσώπητα πλέον στο πρόσωπό της, ο τότε πρωθυπουργός Νικόλαος Πλαστήρας ζητάει το 1952 από την Ιωάννα άλλη μία «θυσία»: Να γράψει ένα βιβλίο στα γαλλικά προκειμένου να καταλαγιάσουν οι παγκόσμιες αντιδράσεις για την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του.
Το κάνει με βαριά καρδιά, αρνούμενη να το υπογράψει ως συγγραφέας. Για άλλον, «γραφικό» λόγο εμφανίστηκε πάντως ένα χρόνο μετά ως «Ιωάννης Στεφανόπολι» να υπογράφει ένα εξαιρετικό πόνημα για την ιστορία του ελληνικού σχολείου…
Η Ιωάννα Στεφανοπολι έφυγε από τη ζωή το 1961 πάμφτωχη, αφήνοντας όλη την περιουσία -το σπίτι της πίσω από τον Ευαγγελισμό και τη βιβλιοθήκη της δηλαδή- στη ΧΑΝ.
Το βιβλίο του Μιχάλη Ψύλου, «Δεσποινίς Στεφανόπολι», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Λιβάνη.