1821- 2021
ΔΙΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Ένα Χαλκιδικιώτικο τραγούδι ως πρότυπο για την μουσική του Θούριου του Ρήγα
Το τραγούδι της Ιερισσού “Μια προσταγή μεγάλη” και ο επαναστατικός του συμβολισμός στον Θούριο του Ρήγα Φερραίου.
Κείμενο: ΑΘΗΝΑ ΚΑΤΣΑΝΕΒΑΚΗ (εθνομουσικολόγος στο Α.Π.Θ.).
Ο εθνομάρτυρας και πρωτεργάτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Ρήγας Φεραίος
Η αρχική (γνήσια θα μπορούσαμε να πούμε) μουσική του Θούριου του Ρήγα Φεραίου έχει αποτελέσει αντικείμενο έρευνας, καθώς το κείμενό του έχει εμφανιστεί με διαφορετικές μελωδίες κατά καιρούς. Ενώ λοιπόν έχει καθιερωθεί, ως γνωστή πλέον, η αρχική μορφή του κειμένου υπάρχει αμφιβολία για το ποια θα μπορούσε να ήταν η πρώτη μελωδία πάνω στην οποία τραγουδήθηκε και εν τέλει αν και κατά πόσο υπήρχε μία και μόνο αρχική μελωδία ή τραγουδήθηκε με πολλές διαφορετικές μελωδίες ανάλογα με την περιοχή διάδοσής του. Όπως αναφέρει ο Δημήτρης Καραμπερόπουλος στην μελέτη του για την ανάλυση του κειμένου του Θουρείου, είναι μάλλον σίγουρο ότι δεν υπήρχε μόνο μία μελωδία του Θουρείου αλλά ότι ανάλογα με την περιοχή η μελωδία άλλαζε. Έτσι, το ευρέως διαδεδομένο αυτό ποίημα του Ρήγα έγινε ένα τραγούδι, σχεδόν δημοτικό, ανάλογα με την διάδοσή του στις πλατιές μάζες των υποδούλων.
Με βάση τις πληροφορίες του Παπα-Χρήστου Κυριακόπουλου ο Χριστόφορος Περραιβός αναφέρει ότι ο Ρήγας Φερραίος είχε υποδείξει σαν πρότυπη μελωδία για τον Θούριό του ένα από τα τραγούδια της Χαλκιδικής και συγκεκριμένα το τραγούδι «Μια προσταγή μεγάλη» που, όπως φαίνεται και από τις πληροφορίες του Βρανούση (και πάλι με βάση τον Παπα-Χρήστο Κυριακόπουλο), ήταν πολύ γνωστό λόγω της αναφοράς του στην ηρωϊκή μορφή του Λάμπρου Κατσώνη και στην ναυμαχία του στο Κάβοντόρο στην Άνδρο. Δεν πρέπει να ήταν όμως τόσο διαδεδομένο ώστε να μην συνεχίζει να υφίσταται η τοπικότητά του σε σχέση με την Ιερισσό, όπως θα υποστηρίξουμε παρακάτω.
Ο Παπα Χρήστος Κυριακόπουλος αναφέρει ότι οι μελωδίες του Θούριου φαίνεται να είναι πέντε. Αλλά, ωστόσο η μελωδία του τραγουδιού «Μια προσταγή μεγάλη» ήταν αυτή που ο ίδιος ο Ρήγας είχε προτείνει σαν πρότυπο και σε αυτό συνάδει η μαρτυρία ενός χειρογράφου του 1797 όπου επάνω από το κείμενο του Θούριου αναγράφεται “Θούριος ήτοι ορμητικός Πατριωτικός ύμνος πρώτος, εις τον ήχον, Μια προσταγή μεγάλη». Με αυτόν τον τρόπο τουλάχιστον το χειρόγραφο αυτό μας καθορίζει ως προσόμοιο για το κείμενο του Θουρίου το τραγούδι «Μια προσταγή μεγάλη». Το τραγούδι αυτό το οποίο είναι ένα από τα πιο γνωστά τραγούδια της Ιερισσού και χορεύεται ως τελετουργικός χορός συμπεριλαμβάνεται και στην συλλογή του Γ τόμου Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια (μουσική εκλογή) σε μεταγραφή του Σπύρου Περιστέρη και καταγραφή του Σταύρου Καρακάση και αναφέρεται ως «του Λάμπρου Κατσώνη»[ii].
Φυλλάδιο του Θούριου (απόσπασμα) από το 1798, Βιβλιοθήκη Ακαδημίας Αθηνών
Αυτό το στοιχείο και μόνο μας μεταφέρει δύο έμμεσες πληροφορίες. Ότι το τραγούδι «μια προσταγή μεγάλη» ήταν τόσο γνωστό που μπορούσε να λειτουργήσει ως προσόμοιο, γιατί όλοι γνώριζαν την μελωδία του. Ότι το πιο πιθανό είναι ότι η σχέση του Ρήγα με το Άγιον Όρος, όπως περιγράφεται στο σύγγραμμα του επισκόπου Ροδοστόλου Χρυσοστόμου, μαζί με την διαχρονική σχέση των Ιερισσιωτών με το Άγιον Όρος, από την άλλη η σχέση του Λάμπρου Κατσώνη με την Ιερισσό που αποδεικνύεται με την δωρεά στην μικρή αυτή πόλη του περιβόητου «κανονιού του Λάμπρου Κατσώνη» και ο ταυτόχρονος θαυμασμός του Ρήγα για τον Ήρωα αποτέλεσαν τις αιτίες πρώτον για τη χρήση της μελωδίας ως προσόμοιου από τον Ρήγα και δεύτερον στη μεγάλη διάδοση του τοπικού αυτού χορού της Ιερισσού, αν πιστέψουμε την πληροφορία του Βρανούση.
Ταυτόχρονα όλα τα παραπάνω μας δείχνουν ότι η μελωδία του τραγουδιού αυτού μαζί με το κείμενο του Ρήγα μπορούσαν να μεταφέρουν έναν διπλά επαναστατικό συμβολισμό: Αφενός να μεταφέρουν τον συμβολισμό των κατορθωμάτων ηρώων, όπως ο Λάμπρος Κατσώνης και αφετέρου επάνω ακριβώς σε αυτήν την εμπειρία επιπλέον το επαναστατικό προτρεπτικό κείμενο του Ρήγα, φορτίζοντας διπλά συναισθηματικά τις ψυχές των υπόδουλων Ελλήνων.
Βασιζόμενοι στις εμπεριστατωμένες μελέτες των προηγούμενων μελετητών, μπορούμε να θεωρήσουμε σαν πιο πιθανή αρχική μελωδία του Θούριου την μελωδία του τραγουδιού «Μια προσταγή μεγάλη», προσθέτοντας εδώ έναν ακόμη λόγο:
΄Οτι το ποιητικό μέτρο του στίχου του Θούριου και του τραγουδιού «μια προσταγή μεγάλη» είναι ακριβώς το ίδιο και ότι ο στίχος και μελωδία του τραγουδιού λειτούργησε πράγματι ως προσόμοιο για την σύνθεση του στίχου και του κειμένου του Θουρίου από τον Ρήγα Φεραίο. Ο Θούριος συντέθηκε με τον τρόπο που δημιουργούνταν όλα τα δημοτικά τραγούδια δηλ. πάνω σε ένα μετρικό ποιητικό καλούπι μιας παλιότερης μελωδίας προσαρμόζονταν νέα κείμενα τα οποία αναφέρονταν σε νέα γεγονότα ή εκφράζανε νέες καταστάσεις και ειδήσεις.
Ο Θούριος λοιπόν είναι με αυτήν την έννοια ένα από τα πρώτα δημοτικά και ξεκάθαρα προτρεπτικά επαναστατικά τραγούδια. Η παραδοσιακότητα και λαϊκή ταυτότητα και προσωπικότητα του δημιουργού του φαίνεται και υποστηρίζεται ακόμη καθαρότερα. Και η άμεση σχέση και αγάπη του Ρήγα για τους απλούς υπόδουλους είναι επίσης φανερή.
Συντείνοντας ακόμη στην άποψη ότι τα δημοτικά τραγούδια ήταν για τον απλό υπόδουλο ο εθνικός του ύμνος και ο άμεσος εκφραστής της ιστορικής του ταυτότητας.
Ευχαριστίες
Ευχαριστώ τον Χρήστο Καραστέργιο για την υποστήριξή του, για τις πληροφορίες που μου έστειλε και για την επίμονη προτροπή του να γράψω αυτό το μικρό σημείωμα.
[ Η Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών – Βελεστίνου – Ρήγα, όπως κι άλλοι μελετητές, έχει μελοποιήσει τον θούριο με τον ήχο του γνωστού Χαλκιδικιώτικου τραγουδιού.
Μπορείτε να το ακούσετε στον παρακάτω σύνδεσμο:
http://www.rhigassociety.gr/new/thourios/04%20%CE%98%CE%9F%CE%A5%CE%A1%CE%99%CE%9F%CE%A3.mp3
Και το πρωτότυπο τραγούδι της Χαλκιδικής εδώ:
Ενδεικτική βιβλιογραφία.
Ἀ.Ἰ. Βρανούση, Ρήγας Βελεστινλῆς, Ἀθήνα 1963
Επισκόπου Ροδοστόλου Χρυσοστόμου Γράμματα και Άρματα στον Άθωνα, Άγιον Όρος,2000.
Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Ρήγα Βελεστινλή, Θούριος: Ανάλυση
Στο Συνέδριο «Ελεγεία, πατριωτικά Θούρια στην ελληνική ποίηση
από 7ο αι. μέχρι σήμερα», 21 Ιουλίου 2013, Βάλια Κάλντα Γρεβενών,
(υπό εκτύπωση)
Παπα Χρήστος Κυριακόπουλος «Η μουσική του Θουρίου και τα άσματα της εκδόσεως (1998)», σημείωμα στην Έκδοση: Ρήγα Βελεστινλή Θούριος, Παραδοσιακές μουσικές παραλλαγές και προεπαναστατικές μελωδίες. 200 χρόνια από τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Βελεστινλή (1798-1998).
Τερτιλίνης Δημήτρης «Ένα Ιστορικό Τραγούδι της Ιερισσού», δημοσίευμα σε εφημερίδα την 27/11/1966,
Περιστέρης-Σπυριδάκης, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια Τομ.Γ Μουσική Εκλογή, Ακαδημία Αθηνών, Εν Αθήναις, 1968, σ.37-8.
Χριστόφορος Περραιβὸς (1773-1862), Σύντομος Βιογραφία τοῦ ἀοιδίμου Ρήγα Φεραίου τοῦ Θετταλοῦ, Ἀθῆναι 1860.
CD «Φωνές της Ιερισσού» Βιβλιοθήκη Τμήματος Μουσικών Σπουδών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Αρχείο παραδοσιακής μουσικής «Δημήτρης Θέμελης», 2018.
Μπορείτε να διαβάσετε για το γνωστό παραδοσιακό τραγούδι της Ιερισσού το παρακάτω άρθρο:
«ΜΙΑ ΠΡΟΣΤΑΓΗ ΜΕΓΑΛΗ»
ή «ΤΟΥ ΛΑΜΠΡΟΥ ΚΑΤΣΩΝΗ»
ΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΙΕΡΙΣΣΟΥ
Γράφει ο Χρήστος Καραστέργιος:
Είναι γνωστή σήμερα στον ελληνικό χώρο η μεγάλη λαογραφική και ιστορική παράδοση της Ιερισσού. Αυτό που δεν ήταν όμως γνωστό, είναι ότι ένα τραγούδι από την ιστορική αυτή κωμόπολη της Μακεδονίας διάλεξε ο εθνομάρτυρας του Γένους Ρήγας ο Βελεστινλής να χρησιμοποιήσει ως προσόμοιο την μελωδία του για τον περίφημο επαναστατικό του Θούριο. Είναι το ιστορικό τραγούδι «Μια Προσταγή Μεγάλη», ή αλλιώς «Του Λάμπρου Κατσώνη», και σχετίζεται με την επαναστατική δράση του γνωστού αυτού Έλληνα αξιωματικού της Ρωσίας. Σύμφωνα με τη προφορική παράδοση, ο Λάμπρος Κατσώνης είχε σχέση με τη κωμόπολη της Ιερισσού και αυτό το θέμα πραγματεύεται το άρθρο του Δημήτριου Ι. Τερτιλίνη[1] στην εφημερίδα «Φωνή της Χαλκιδικής» στις 27 Νοεμβρίου του 1966[2].
Ο ιστορικός καγκελευτός χορός της Ιερισσού
« ΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΙΕΡΙΣΣΟΥ
Ἕνας ἀπὸ τοὺς ἐξέχοντας Προδρόμους τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 ὑπῆρξε καὶ ὁ τολμηρὸς θαλασσομάχος ἐκ Λεβαδείας Λάμπρος Κατσώνης.
Τὰ ἀνὰ τὸ Αἰγαῖον Πέλαγος κατoρθώματα τοῦ γενναίου αὐτοῦ Ἕλληνος κουρσάρου, ἐξήγειραν τὸν θαυμασμὸν ὁλοκλήρου τοῦ κόσμου.
Αἱ ἀλεπάλληλαι νίκαι καὶ καταστροφαί πού ἐπέφερε εἰς τὸν Τουρκικόν Στόλον ἤρχισαν νά κλονίζουν τὰ θεμέλια τῆς τότε πανισχύρου Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ νά διαλύουν τὰ πυκνὰ σύννεφα τῆς δουλείας πού ἐσκέπαζαν τὸν γαλανό οὐρανό τῆς Ἑλλάδος.
Αἱ παρὰ τὴν Μύκονον, Κάρπαθον καὶ Σύρον ναυμαχίαι πού συνῆψε μὲ τὸν ἐχθρικὸν στόλον καὶ τὸν ὁποῖον ἠνάγκασε εἰς αἰσχρὰν φυγήν, προεκάλεσαν συγκίνησιν καὶ θαυμασμόν, ὄχι μόνον τοῦ ὑποδούλου Γένους, ἀλλὰ καὶ τῆς παγκοσμίου κοινῆς γνώμης.
Πλὴν ὅμως τὸ ἄστρον του ἔδυσε ὁριστικὰ εἰς τὰ νερά τῆς νήσου Ἄνδρου, ὅπου συνεπλάκη μὲ τὸν ἠνωμένον στόλον Τούρκων καὶ Ἀλγερινῶν κατὰ τὸ ἔτος 1790 καὶ παρ΄ ὅλην τὴν τόλμην καὶ γενναιότητα πού ἐπέδειξε κατὰ τὴν μοιραίαν ἐκείνην ναυμαχίαν, πρὸ τῶν ὑπερτέρων δυνάμεων τοῦ ἐχθροῦ ἠναγκάσθη να ὑποχωρήση ἀφοῦ ἀπώλεσε τὰ περισσότερα τῶν πολεμικῶν, αὐτὸς δὲ ἂν καὶ τραυματίας διασῴζεται εἰς Μῆλον καὶ ἐκεῖθεν εἰς Πελοπόνησον.
Τ΄ ἀφρίζοντα ὅμως κύματα τοῦ Aἰγαίου πού σπάνουν ἁπαλὰ στίς δαντελένιες ἀκρογιαλιές τῆς Χαλκιδικῆς, ἔφεραν καὶ τὰ πρῶτα μηνύματα τῶν ἐνδόξων κατορθωμάτων τοῦ ἀτρομήτου αὐτοῦ ἀγωνιστοῦ καὶ ὁ ἄγνωστος λαϊκός ποιητὴς καὶ συνθέτης τῆς Ἱερισσοῦ τὸν ἀποθανάτησε μὲ τὸ κατωτέρω δημοτικό τραγοῦδι ποὺ ὁ ἁρμονικὸς τονισμὸς καὶ ὁ ρυθμὸς του προκαλοῦν καὶ σήμερα ρίγη συγκινήσεως.
Θρυλεῖται δὲ ὅτι καθ΄ ὅλην τὴν διάρκειαν τῶν ἐπιδρομῶν του συχνὰ εὕρισκε καταφύγιον εἰς τὰ ἐν τῷ κόλπῳ Ἱερισσοῦ μικρὰ καὶ ἀσφαλῆ λιμάνια καὶ ἐτύγχανε παντοειδοῦς ἐξυπηρετήσεως ἐκ μέρους τῶν ναυτικῶν κατοίκων της καὶ εἰς ἀνταμοιβὴν τῶν ὑπηρεσιῶν τούτων, ἐδώρησε εἰς τὴν τότε
Δημογεροντίαν τῆς Ἱερισσοῦ ἕνα μικρό κανόνι «κατσαδοῦρος» ἵνα ὡς φόβητρον μᾶλλον χρησιμοποιήσουν ἐναντίον τυχὸν ἐπιδρομῶν ἀλγερίνων πειρατῶν.
Ὁ «κατσαδοῦρος», τὸ δῶρον αὐτὸ τοῦ καπετάν Λάμπρου εὑρίσκεται καὶ σήμερα εἰς τὴν κοινότητα Ἱερισσοῦ.
Παρὰ ξένου ἱστορικοῦ δέ, τῶν νεωτέρων χρόνων ἀμφισβητεῖται σοβαρῶς καὶ ἡ νικηφόρος ναυμαχία πού ἔδωσε εἰς τὴν Ἐρεσσόν Μυτιλήνης, ὅτι αὐτὴ δέν διεξήχθη ἐκεῖ ἀλλὰ εἰς τὴν Ἐρισσόν τῆς Χαλκιδικῆς· τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ἡ Ἱερισσός ἐκαλεῖτο Ἐρισσός…
…………………………………………………………………………………………………………….
Τὸ τραγούδι τοῦ ἥρωος Λάμπρου Κατσώνη ποὺ τὸ τραγωδοῦν καὶ χορεύουν οἱ ἄνδρες καὶ γυναῖκες τῆς Ἱερισσοῦ κατὰ τὴν τρίτην ἡμέραν τοῦ Πάσχα στό μακρυνό ἀλῶνι τὸ μαρμαρινό, εἶναι τὸ κύκνειον ᾆσμα τοῦ θρυλικοῦ ἐκ Λεβαδείας θαλασσομάχου, διότι εἰς αὐτὸ ἀναφέρεται ἡ θέσις ὅπου ὑπέστη τὴν γνωστήν πανωλεθρία, στόν Κάβο-ντόρο. Ἔχει δὲ λάβει τιμητικὴν σειρὰν μεταξὺ τῶν πέντε τραγουδιῶν ποὺ τὰ ἐπισφραγίζει ὁ περίφημος «Καγκυλευτός» καί πού μόνον τὴν ἡμέραν ἐκείνην τὰ τραγουδοῦν καὶ χορεύουν.
Μιά προστα(γ)ή μεγάλη
προστάζει ὁ Βασιλιάς
νά κατεβῆ ἡ ἁρμάδα
κι΄ ὁ καπετάν πασσᾶς.
Μὲ τοῦ Θεοῦ τὸ λόγο
καὶ μὲ τοῦ Βασιλιὰ
ἁρμάδα ἐκατέβ΄ κι
στά Δώδεκα Νησιά.
Ἁρμάδα ἐκατέβ΄ κι
στά Δώδεκα Νησιά
βγαίνουν στό Κάβο- ντόρο
καράβια φοβερά.
Σὰν τὰ δὲ κι ὁ Λάμπρος
βαριά ΄ναστέναξε
μὲ τὸ σταυρό στά χέρια
στή πρύμνη στάθηκε
κι΄ ὅλα τὰ παληκάρια
στήν πλώρη τὰ ΄μασε.
Γιά ΄λάτε Βαρβαρέζοι
γιά ΄λάτε βρέ σκυλιά
νά δῆς πῶς πολεμᾶνε
πῶς κόβουν τὰ σπαθιά
νά δῆς πῶς πολεμᾶνε
τοῦ Λάμπρου τὰ παιδιά.
Κατὰ τὴν ἐκτέλεσιν τοῦ χοροῦ, οἱ στίχοι ἐπαναλαμβάνονται καὶ ἀπὸ τὴν τελευταίαν σειρὰν τῶν χορευτριῶν, τὰ ἀργὰ δὲ καὶ ῥυθμικώτατα βήματα τοῦ χοροῦ πάνω στό Μαῦρο ἁλῶνι ποὺ ἐπὶ λόφου εὑρίσκεται ἐν μέσω δύο θαλασσῶν, ποὺ τὸ ὀργιάζον πράσινον τοῦ τοπείου μὲ τὸ γλαυκόν τῆς Θαλάσσης καί τά ἐναλλασσόμενα χρώματα τοῦ ορίζοντα, παρουσιάζουν ἕνα θέαμα ἐξόχως ὡραῖον καὶ γραφικόν. Ὁ χῶρος τὸ τοπεῖον καὶ χρώματα λές καὶ ὑποβάλουν τὸν θεατή, τὸν συνεπαίρνουν καὶ τὸν μεταφέρουν σὲ παλιούς δοξασμένους καιρούς, στά περασμένα μεγαλεῖα…
Ἕνα ὕμνον ἤ μᾶλλον ἕνα ζωντανό ἐθνικό ἡρῷον ἔχουν στήσει πρὸς τιμὴν τοῦ προμάχου τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 Λάμπρου Κατσώνη οἱ κάτοικοι τῆς Ἱερισσοῦ, πάνω στό ἱστορικό Μαῦρο ἁλῶνι ποὺ κάτωθεν αὐτοῦ ἁπλοῦται τὸ ἀχανὲς Αἰγαῖον πού τόσον ὑπερήφανα τὸ διέσχισαν οἱ μαῦρες σκοῦνες τοῦ θρυλικοῦ αὐτοῦ ἤρωα.
Δημ. Ι. Τερτιλίνης»
Το μικρό κανόνι που δώρισε ο Λάμπρος Κατσώνης στην Ιερισσό μαρτυρείται και από τον Ι. Α. Αποστολίδη στα Χρονικά της Χαλκιδικής, τ. 2, σ. 203, του 1961, καθώς και από ηλικιωμένους της Ιερισσού. Ο συνεργάτης και φίλος Κώστας Υψηλάντης, βεβαιώνει ότι το είδε, με άλλα παιδιά στις αρχές τις δεκαετίας του 1980, στο υπόγειο του δημαρχείου της Ιερισσού. Από τότε αγνοείται η τύχη του.
Το παραδοσιακό τραγούδι της Ιερισσού «Μια Προσταγή Μεγάλη» αποδόθηκε πολύ όμορφα μουσικά και συσχετίστηκε με τον Θούριο του Ρήγα το 1997 (αν και έχουμε και παλιότερες αποδόσεις), από τον καθηγητή ελληνικής μουσικής, π. Χρίστο Κυριακόπουλο και τη χορωδία του «Βυζαντινή Κυψέλη», έκδοση της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα. Μπορείτε να το ακούσετε διαδικτυακά όπως και τον Θούριο μελοποιημένο πάνω στο τραγούδι της Ιερισσού, στον παρακάτω σύνδεσμο, προεπαναστατικές μελωδίες 3 & 4: http://www.rhigassociety.gr/new/θούριος/
Μία πρόσφατη αξιόλογη μελοποίηση του Θουρίου με την μελωδία του Ιερισσιώτικου τραγουδιού, έκανε και ο μουσικός, φίλος της Ιερισσού, Απόστολος Τσέρνος[3].
Τα άρθρα δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά στο περιοδικό “Κύτταρο Ιερισσού”, τ. 17ο.