9,000 οθωμανοί και 1000 ιππείς, απέναντι στον Ανδρούτσο, τον Δυοβουνιώτη και τον Πανουργιά
Η εκδίκηση για την μαρτυρική δολοφονία του Αθανασίου Διάκου, οι νέες Θερμοπύλες που έδωσαν ανάσα στον Μοριά και την Ρούμελη για να φουντώσουν τον αγώνα.
Το Χάνι της Γραβιάς, ο τόπος όπου εκτυλίχθηκε μια από τις πιο δοξασμένες σελίδες της Ελληνικής Επανάστασης βρίσκεται στην πόλη της Γραβιάς, απέναντι από τον ναό του Αγίου Αθανασίου. Το σημερινό κτήριο είναι απομίμηση της τότε κατασκευής, η οποία ήταν πλίνθινη και κατέρρευσε. Το Χάνι της Γραβιάς είναι επισκέψιμο και στους χώρους του λειτουργείμουσείο. Απέναντι ακριβώς υπάρχει η προτομή του ήρωα της Μάχης Οδυσσέα Ανδρούτσου, αλλά και μνημείο με τα ονόματα και των υπολοίπων 117 αγωνιστών που πολέμησαν μαζί του.
Η Μάχη στο Χάνι της Γραβιάς
Σχεδόν 40 μέρες από την έναρξη της Επανάστασης, τον Μάιο του 1821, ο Αγώνας των Ελλήνων δοκιμαζόταν. Οι Τούρκοι μόλις είχαν κερδίσει την μάχη της Αλαμάνας και ο Έλληνας ήρωας Αθανάσιος Διάκος είχε βρει μαρτυρικό θάνατο, με σημαντικό αντίκτυπο στο ηθικό των εξεγερμένων. Ο νικητής της Αλαμάνας Ομέρ Βρυώνης, αποφασίζει να προχωρήσει προς την Πελοπόννησο για να καταπνίξει τον πυρήνα της Επανάστασης και επιλέγει να το κάνει από την Σκάλα Σαλώνων, διασχίζοντας την Ρούμελη και καταλαμβάνοντας και τα Σάλωνα.
Οι οπλαρχηγοί της Ρούμελης όμως, είναι αποφασισμένοι να τον εμποδίσουν. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Δυοβουνιώτης και ο Πανουργιάς συναντιούνται σ’ ένα παλιό χάνι, στο Χάνι της Γραβιάς για να οργανωθούν. Άλλες μαρτυρίες υποστηρίζουν πως ο ίδιος ο Ομέρ Βρυώνης, που γνώριζε τον Ανδρούτσο από την αυλή του Αλή Πασά στα Γιάννενα, του ζήτησε να συναντηθούν εδώ για να τον πείσει να παραδοθεί. Ο Ανδρούτσος όμως, ταγμένος στον αγώνα του έθνους, κάλεσε τους συμπολεμιστές του για να του επιτεθούν. Μετά από διαφωνίες ως προς τον καλύτερο τρόπο αντιμετώπισης του πολυάριθμου τουρκικού στρατού (9000 πολεμιστές και περίπου 1000 έφιπποι), ο Ανδρούτσος ανέλαβε την πρωτοβουλία και επέλεξε το πλίνθινο, μικρό χάνι για οχυρό που θα στήριζε την άμυνά του.
Το οίκημα ήταν ισόγειο στο μεγαλύτερο μέρος του – μόνο σε ένα μικρό τμήμα υπήρχε όροφος – και περιβαλλόταν από επίσης πλίνθινη μάντρα. Το Χάνι της Γραβιάς όμως, έμελλε να είναι το απόρθητο φρούριο του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Η παράδοση λέει, πως ενώ οι συνομιλούντες οπλαρχηγοί είχαν φτάσει σε αδιέξοδο, και με το ηθικό τους πτοημένο από την πρόσφατη ήττα στην Αλαμάνα, ο Ανδρούτσος σηκώθηκε όρθιος και ζήτησε από τους πολεμιστές όποιος ήταν έτοιμος να πεθάνει μαζί του στο Χάνι της Γραβιάς, να πιαστεί στο χορό. Ξεκίνησε πρώτος να χορεύει τραγουδώντας δυνατά κι αμέσως πιάστηκαν μαζί του ένα – ένα τα παλικάρια, τόσα πολλά, που αναγκάστηκε να διαλέξει μόνο 117, καθώς το χάνι ήταν μικρό και δεν χωρούσαν άλλοι.
Το πρωί της 8ης Μαΐου του 1821 κλείστηκαν μέσα, οχυρώθηκαν όσο καλύτερα μπορούσαν και περίμεναν τους Τούρκους, που είχαν ήδη ξεκινήσει την πορεία τους προς τα Σάλωνα. Οι δυο άλλοι οπλαρχηγοί εντωμεταξύ είχαν πιάσει τα ψηλώματα των βουνών απ’ την μια κι απ’ την άλλη μεριά του Χανιού της Γραβιάς. Όταν ο Ομέρ Βρυώνης έφτασε, έστειλε στους πολιορκημένους μουσουλμάνο δερβίση να τους μεταφέρει μήνυμα για να παραδοθούν. Μόνο που βόλι του ίδιου του Ανδρούτσου τον έριξε κάτω νεκρό, δίνοντας το σήμα να ξεκινήσει η μάχη.
Τουλάχιστον 3 απανωτές επιθέσεις του τουρκικού στρατεύματος απώθησαν οι πολιορκημένοι στο Χάνι της Γραβιάς από το μεσημέρι ως αργά το βράδυ εκείνης της μέρας – η λαϊκή παράδοση λέει πως ήταν εφτά. Βλέποντας ο Ομέρ Βρυώνης πως το μικρό χάνι δεν έπεφτε με τίποτα, θέλησε να χωθεί ο ίδιος στη μάχη, οι σύντροφοί του όμως τον εμπόδισαν και αντ’αυτού τον συμβούλευσαν να φέρει το πυροβολικό του από την Λαμία και να επιτεθεί το άλλο πρωί με κανόνια. Οι κλεισμένοι στο Χάνι υπέθεσαν πως κάτι τέτοιο θα συνέβαινε, ενώ άλλες μαρτυρίες λένε πως κάποιος γνωστός του Ανδρούτσου στην αυλή του Ομέρ Βρυώνη το φώναξε σαν «απειλή», ειδοποιώντας έτσι τους πολιορκημένους για τις προθέσεις του αντιπάλου.
Και πάλι παίρνοντας την κατάσταση στα χέρια του ο Ανδρούτσος, αποφασίζει πως είχε έρθει η ώρα να εγκαταλείψουν οι Έλληνες το Χάνι της Γραβιάς, το «φρούριό» τους. Στη μέση της νύχτας της 8ης προς 9ης Μαΐου, οι αγωνιστές καταφέρνουν να ξεφύγουν περνώντας μέσα από το αντίπαλο στρατόπεδο!
Από την ιστορική Μάχη στο Χάνι της Γραβιάς και μετά ο Ανδρούτσος γίνεται ο αδιαμφισβήτητος αρχηγός της Ρούμελης. Έχασε μόνο 6 από τα παλικάρια του, ενώ οι Τούρκοι μέτρησαν περισσότερους από 300 νεκρούς. Η μεγαλύτερη προσφορά της νίκης αυτής όμως, ήταν πως κλόνισε τα σχέδια του Ομέρ Βρυώνη, που καθυστέρησε σημαντικά την κάθοδό του προς την Πελοπόννησο. Οι εστίες της Επανάστασης εκεί είχαν την ευκαιρία να φουντώσουν και με αναπτερωμένο το ηθικό από την μεγάλη νίκη στο Χάνι της Γραβιάς να εδραιώσουν την Επανάσταση.