Το Αστρονομικό Ρολόι της Πράγας (το Orloj, «Ορλόι» για τους ντόπιους) είναι ένα μεσαιωνικό αστρονομικό ρολόι στο κέντρο της Πράγας. Το σημερινό ρολόι είναι ένα πιστό αντίγραφο του αρχικού, που καταστράφηκε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Βρίσκεται στον νότιο τοίχο του Παλιού Δημαρχείου, στην Πλατεία της Παλιάς Πόλης και αποτελεί σημαντική και δημοφιλή τουριστική ατραξιόν.
Δύο από τους σπουδαιότερους αστρονόμους του 16ου και 17ου αιώνα, ο Τύχων και ο Κέπλερ, έζησαν στην Πράγα και εργάστηκαν στο Αστεροσκοπείο Μπένατεκ, αφήνοντας την ανεξίτηλη σφραγίδα της επιστημονικής τους προσφοράς στην πόλη, στο Πανεπιστήμιο της οποίας άλλωστε δίδαξε επί ένα ακαδημαϊκό έτος και ο Αϊνστάιν (1911-1912).
Ιστορία
Το Αστρονομικό Ρολόι της Πράγας είναι πιθανώς το τρίτο της Ευρώπης σε χρονολογική σειρά, μετά το αστρονομικό ρολόι της Πάδοβας (1344) στην Ιταλία και το θαυμάσιο αστρονομικό ρολόι του Στρασβούργου. Η αρχική κατασκευή του Αστρονομικού Ρολογιού στη βάση του γοτθικού πύργου του Δημαρχείου της Πράγας υπολογίζεται ότι πραγματοποιήθηκε το 1410 επί βασιλείας Βενσεσλάου (Βάτσλαβ) Δ΄ (1378-1419) από τον ονομαστό ωρολογοποιό Νικόλαο του Κάνταν (Mikulas Kadan).
Φαίνεται όμως ότι ο Νικόλαος βασίσθηκε στις συμβουλές και αστρονομικές γνώσεις του Γιαν Όντρεγιοφ, του επονομαζόμενου Σίντελ. Ο Όντρεγιοφ ήταν καθηγητής των Μαθηματικών και της Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Καρόλου της πόλης. Κατά την περίοδο αυτή κατασκευάσθηκε η πρώτη και βασική αστρονομική «ωρολογοπλάκα» με το μηχανισμό της, ενώ 80 χρόνια αργότερα, το 1490, προστέθηκε και η ημερολογιακή περιστρεφόμενη πλάκα. Η όλη κατασκευή ολοκληρώθηκε τότε από τον ονομαστό αρχιτεχνίτη ωρολογοποιό Γιαν Χάνους του Ρόδου (Jan Hanus Ruze) και το βοηθό του, τον Γιάκουμπ Τσεχ. Λέγεται μάλιστα ότι προκειμένου να μη επαναλάβει ο Χάνους σε κάποια άλλη πόλη αυτό το αριστούργημά του, οι δημοτικοί σύμβουλοι της Πράγας αποφάσισαν να τον τυφλώσουν!
Από το δεύτερο ήμισυ του 15ου αιώνα είχε ήδη διακοσμηθεί η πρόσοψη της όλης κατασκευής στη βάση του γοτθικού πύργου με ανάγλυφες παραστάσεις, που έλαβαν την τελική τους μορφή στις αρχές του 16ου αι. με γλυπτά από το εργαστήριο του γνωστού γλύπτη της εποχής Πέτερ Πάρλερ (Peter Parlez ή Petr Parléř).
Το Αστρονομικό Ρολόι της Πράγας, γνωστό από τότε μέχρι σήμερα στους Τσέχους ως Orloj (Ορλόι) από παράφραση της ελληνικής λέξεως ωρολόγιον, απετέλεσε από τότε κόσμημα και σύμβολο της ιστορικής πρωτεύουσας της Βοημίας, της Τσεχοσλοβακίας και σήμερα της Τσεχίας. Το Ρολόι ανακαινίσθηκε κατά τη χρονική περίοδο από το 1552 μέχρι το 1560 από τον Γιαν Τάμπορσκι, ο οποίος τελειοποίησε και το μηχανισμό του Ρολογιού.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, και ειδικότερα από το 1838 μέχρι το 1845, το παλαιό Δημαρχείο ανακατασκευάστηκε. Κάποια γλυπτά προστέθηκαν, κάποια αφαιρέθηκαν και άλλα μεταφέρθηκαν σε διαφορετική θέση, όπως για παράδειγμα ο Χάροντας (με τη μορφή του σκελετού), ο οποίος τοποθετήθηκε στη δεξιά πλευρά του Ρολογιού και έκτοτε παραμένει σε αυτή τη θέση.
Η διακόσμηση του ρολογιού ολοκληρώθηκε το 1865 με το ζωγραφιστό «ημερολόγιο» σε έναν κυκλικό δίσκο κάτω από το Ρολόι, έργο του γνωστού Τσέχου ζωγράφου και αρχιτέκτονα Γιόζεφ Μάνες (Josef Manes). Η ιδιόμορφη αυτή απεικόνιση, κάτω ακριβώς από τις πλάκες του κυρίως Ρολογιού, αντικατέστησε το παλαιότερο περιστρεφόμενο ημερολόγιο.
Στον κυκλικό αυτό δίσκο απεικονίζονται:
1) Στον εξωτερικό κυκλικό δακτύλιο οι 365 ημέρες του έτους, με τις αντίστοιχες εορτές των αγίων.
2) Στον αμέσως επόμενο δακτύλιο οι εικόνες του Μάνες γύρω από την αγροτική ζωή της Βοημίας μετατράπηκαν σε 12 κυκλικές απεικονίσεις που συμβολίζουν σε αλληγορική μορφή τους ισάριθμους μήνες του έτους.
3) Στον επόμενο εσωτερικό δακτύλιο δώδεκα μικρότερες σε μέγεθος κυκλικές παραστάσεις των ζωδιακών συμβόλων.
4) Τέλος, στον εσώτατο μικρό κεντρικό δίσκο απεικονίζεται η σχηματική παράσταση του Κάστρου της Πράγας, που αποτελεί το θυρεό της.
Στο μουσείο της Πράγας φυλάσσονται τα αυθεντικά έργα του Μάνες.
Παράλληλα, κατά την περίοδο αυτή έλαβε χώρα ουσιαστική συντήρηση της όλης κατασκευής, ενώ επιπλέον τοποθετήθηκαν τα ξύλινα γλυπτά αγαλματίδια των 12 Αποστόλων, που σε κάθε ακέραια ώρα από τις 8 π.μ. μέχρι τις 8 μ.μ. εμφανίζονται με τον αντίστοιχο χτύπο των ωρών από δύο μικρά παράθυρα πάνω από το κυρίως Αστρονομικό Ρολόι.
Από τότε βέβαια έγιναν και άλλες ελάσσονος σημασίας βελτιώσεις, προσθήκες και συντηρήσεις. Το σημαντικότερο ωστόσο είναι ότι το σημερινό ρολόι είναι ένα ακριβές νεώτερο αντίγραφο. Πραγματικά, στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και συγκεκριμένα κατά την Εξέγερση της Πράγας το 1945, ο γερμανικός στρατός βομβάρδισε το Δημαρχείο της Παλαιάς Πόλεως και από την πυρκαϊά που επακολούθησε το όλο συγκρότημα, και μαζί το Αστρονομικό Ρολόι, καταστράφηκε ολοσχερώς. Οι Τσέχοι επανέφεραν στην αρχική του μορφή τόσο τον πύργο του παλαιού Δημαρχείου όσο και το Αστρονομικό Ρολόι, που από τότε συντηρείται ανελλιπώς.
Περιγραφή
Ο μηχανισμός του Αστρονομικού Ρολογιού της Πράγας αποτελείται ως προς τη βασική του δομή από τρεις ομοαξονικούς οδοντωτούς τροχούς ίσης διαμέτρου, οι οποίοι κινούν αντίστοιχα ισάριθμους περιστρεφόμενους δείκτες. Κατά σειρά, ο πρώτος δείχνει την κίνηση του Ηλίου, ο δεύτερος την κίνηση της Σελήνης, και ο τρίτος τη σχετική θέση του ζωδιακού κύκλου ως προς τον Ήλιο.
Καθώς μπορούμε να δούμε στην αντίστοιχη εικόνα, ένας μολυβί δείκτης μεταφέρει τον επίχρυσο ήλιο, στεφανωμένο ολόγυρα με τις χρυσές ακτίνες του, ενώ μία επίχρυση αναπαράσταση ανθρώπινης παλάμης δείχνει την ώρα πάνω σε δύο εικοσιτετράωρες (και όχι δωδεκάωρες όπως σε όλα σχεδόν τα ρολόγια) κλίμακες.
Η εξωτερική κλίμακα, η οποία κινείται αργά κατά τη διάρκεια του έτους, είναι αριθμημένη από το 1 ως το 24 με καλλιγραφικούς επιχρυσωμένους αραβικούς αριθμούς και υποδεικνύει τον παλαιό τσέχικο χρόνο, κατά τον οποίο (σύμφωνα με την αρχαία ρωμαϊκή παράδοση) οι ώρες υπολογίζονταν από τη δύση του Ηλίου (ηλιακή δύση = ώρα 0). Η εσωτερική κλίμακα, αντίθετα, είναι σταθερή, αριθμημένη με επίχρυσους λατινικούς αριθμούς δύο φορές από το 1 μέχρι το 12 (δηλαδή από το Ι μέχρι το ΧΙΙ) και όχι από το 1 μέχρι το 24 (Ι-ΧΧΙV). Η κλίμακα αυτή δείχνει τον πολιτικό χρόνο της Κεντρικής Ευρώπης, όπως τον χρησιμοποιούμε σήμερα.
Τα διαφορετικά χρώματα στην πλάκα του Αστρονομικού Ρολογιού έχουν τη δική τους σημασία. Το γαλάζιο χρώμα υποδεικνύει δύο πράγματα. Το πρώτο είναι ότι τα ουράνια σώματα που βρίσκονται μπροστά του σε μια δεδομένη χρονική στιγμή t βρίσκονται πάνω από τον μαθηματικό ορίζοντα. Το γαλάζιο τμήμα υποδιαιρείται στις 12 ωριαίες ατράκτους του τμήματος εκείνου της ουράνιας σφαίρας που βρίσκεται κατά τη στιγμή t πάνω από τον ορίζοντα.
Η κάθε άτρακτος έχει σημειωμένο επάνω της τον αριθμό της, απλό αραβικό αριθμό από το 1 μέχρι το 12. Σε σχέση όμως με τον Ήλιο, το γαλάζιο χρώμα αντιπροσωπεύει το φωτεινό τμήμα του εικοσιτετραώρου (τις ώρες που υπάρχει φως της ημέρας). Αντίστοιχα το καφετί χρώμα αντιπροσωπεύει το λυκαυγές και το λυκόφως, ενώ ο κυκλικός δίσκος με το σκούρο γκρίζο χρώμα αντιστοιχεί στη νύχτα. Στο αριστερό τμήμα της πλάκας, στο καφετί χρώμα, το λυκαυγές σημειώνεται ως AURORA, ενώ στο γαλάζιο χρώμα, στον αριθμό 1, σημειώνεται η ανατολή ως ORTUS. Στο αντίστοιχο δεξί τμήμα της πλάκας η δύση, στον αριθμό 12, αναγράφεται ως OCCASUS, ενώ το λυκόφως αναγράφεται ως CREPUSCULUM. Επιπλέον, στην εσωτερική πλάκα του Ρολογιού βρίσκεται αποτυπωμένη μία επίπεδη κυκλική απεικόνιση της γήινης σφαίρας, με τις ηπείρους και τους ωκεανούς.
Επίσης, μόνο πάνω στο γαλάζιο χρώμα της πλάκας εμφανίζονται οι επίχρυσες καμπύλες των ατράκτων, οι οποίες εξυπηρετούν και έναν άλλο σκοπό: διαιρούν το φως της ημέρας σε 12 άνισες ώρες, σύμφωνα με την αρχαία αιγυπτιακή ή βαβυλωνιακή και στη συνέχεια βυζαντινή παράδοση (και σήμερα ακόμα, στη μοναστηριακή Αθωνική χερσόνησο, η ημέρα των μοναχών χωρίζεται πάντα σε 12 ώρες από την ανατολή μέχρι τη δύση του Ηλίου, αλλά η διάρκεια της κάθε ώρας μεταβάλλεται ανάλογα με την εποχή του έτους).
Η όλη κατασκευή του Αστρονομικού Ρολογιού της Πράγας δείχνει στους θεατές τρεις ανεξάρτητες κινήσεις:
– Την κίνηση του Ηλίου κατά τη διάρκεια μιας μέσης ηλιακής ημέρας.
– Τη μέση περιφορά της Σελήνης κατά τη διάρκεια ενός συνοδικού (σεληνιακού) μήνα.
– Τη φαινόμενη ετήσια περιφορά του Ηλίου γύρω από τη Γη πάνω στην εκλειπτική.
Ο μελανός δείκτης με το χρυσό αστεράκι στην άκρη του εκτελεί μία περιστροφή ανά έτος γύρω από το δακτύλιο της εκλειπτικής με τα 12 ζωδιακά σύμβολα, ενώ αντίστοιχα η Σελήνη, η μελανή-ασημένια σφαίρα που φέρεται από έναν άλλο μελανό δείκτη, εκτελεί μία περιφορά ανά σεληνιακό-συνοδικό μήνα και ταυτόχρονα περιστρέφεται. Η περιστροφή εμφανίζει τις διάφορες φάσεις του φυσικού δορυφόρου της Γης. Στη φάση της Νέας Σελήνης επικρατεί το μελανό χρώμα, στην Πανσέληνο το ασημί και οι ενδιάμεσες φάσεις παρουσιάζονται μέσα από συνδυασμό του ασημί και του μελανού χρώματος.
Ο δακτύλιος της εκλειπτικής περιφέρεται επίσης από μόνος του μία φορά κάθε αστρική ημέρα (23 ώρες 56 πρώτα λεπτά και 4 δευτερόλεπτα) γύρω από τη Γη, δείχνοντας με τον τρόπο αυτό τη φαινομενική περιφορά των αστερισμών και των απλανών άστρων. Η Γη συμβολίζεται από έναν κυκλικό δίσκο στο κέντρο της ωρολογιακής πλάκας. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί το γεγονός ότι κατά την εποχή της κατασκευής του Αστρονομικού Ρολογιού της Πράγας η Γη εθεωρείτο ακόμα ακίνητη και ευρισκόμενη στο κέντρο του Σύμπαντος. Δηλαδή επικρατούσε παντού το λεγόμενο γεωκεντρικό σύστημα και όχι το ορθό ηλιοκεντρικό σύστημα.
Ο δείκτης με τον επίχρυσο ήλιο στην άκρη του περιέρχεται, όπως διαφαίνεται από την εικόνα, το ζωδιακό κύκλο και δείχνει με τον τρόπο αυτό τον αστρικό χρόνο, ο οποίος διαβάζεται στους ρωμαϊκούς αριθμούς στον επόμενο κύκλο (την εσωτερική από τις δύο κλίμακες). Δύο άλλα επίχρυσα ευθύγραμμα τμήματα που σχηματίζουν ορθές γωνίες ως προς το ζωδιακό κύκλο, δηλαδή είναι κάθετα μεταξύ τους, υποδεικνύουν τις θέσεις της εαρινής (21 Μαρτίου) και της φθινοπωρινής (22-23 Σεπτεμβρίου) ισημερίας, καθώς και το χρόνο του θερινού (21-22 Ιουνίου) και του χειμερινού (21-22 Δεκεμβρίου) ηλιοστασίου: πρόκειται για τα 4 χαρακτηριστικά σημεία της φαινομενικής ετήσιας περιφοράς του Ηλίου πάνω στην εκλειπτική.
Το Αστρονομικό Ρολόι προσελκύει το ενδιαφέρον των κατοίκων και των τουριστών ιδίως στις ακέραιες ώρες, όταν το ρολόι σημαίνει την αντίστοιχη ώρα. Τότε στα μικρά παράθυρα πάνω από τις πλάκες του, και συμμετρικά ως προς μία ανάγλυφη μορφή ενός αγγέλου, τα παραθυρόφυλλα ανοίγουν και εμφανίζονται οι μορφές των ισάριθμων με τις ώρες Αγίων Αποστόλων. Πραγματικά, πλήθος κόσμου στέκεται μπροστά από το Ρολόι στη μεγάλη πλατεία από τις 8 π.μ. μέχρι τις 8 μ.μ. για να δει να εμφανίζονται στα δύο μικρά παράθυρα κατά σειρά (ανάλογα με την ώρα) οι 12 Απόστολοι. Οι σημερινές ξυλόγλυπτες μορφές τους είναι έργο του Βόιτεχ Σουχάρντα και φιλοτεχνήθηκαν το 1945, μετά την καταστροφή του παλαιού ρολογιού.
Το όλο οικοδόμημα που φέρει το Αστρονομικό Ρολόι προεξέχει του γοτθικού πύργου του παλαιού Δημαρχείου, ο οποίος φέρει στην κορυφή του, κάτω από τη στέγη, 4 κλασικά μηχανικά ρολόγια, από ένα σε κάθε πλευρά του. Επίσης, ένα άλλο μικρότερο ρολόι βρίσκεται στα πλάγια της αριστερής πλευράς του οικοδομήματος (όπως βλέπουμε το Αστρονομικό Ρολόι). Ως ιδιόμορφη κατασκευή, το όλο Αστρονομικό Ρολόι τελειώνει στην κορυφή του με αψιδωτή καμάρα, υπό την οποία υπάρχει μία μικρή εσοχή διακοσμημένη με ένα χρυσό πετεινό.
Η σήμανση των ημερήσιων ωρών, που όπως είδαμε έχει ως κυρίαρχο στοιχείο την παρέλαση των 12 Αποστόλων, αρχίζει για την ακρίβεια ως εξής: Πρώτα ο Χρόνος, με τη μορφή του Χάροντα, τραβά το σκοινί με το δεξί του χέρι, ενώ ταυτόχρονα αναποδογυρίζει την κλεψύδρα άμμου που κρατά στο αριστερό χέρι, δείγμα σημαδιακό της μετρήσεως του χρόνου που περνά. Εκείνη τη στιγμή ανοίγουν τα δύο μικρά παραθυρόφυλλα και οι Απόστολοι κινούνται αργά σχηματίζοντας κύκλο με επικεφαλής τον Απόστολο Πέτρο. Στο τέλος της επιδείξεως ο πετεινός λαλεί και το Ρολόι σημαίνει την ώρα.
Συμμετρικά του ημερολογίου του Μάνες παρατηρούμε ακόμα 4 αγαλματίδια, ανά δύο αριστερά και δεξιά. Από τα δεξιά αγαλματίδια, το ένα συμβολίζει την Επιστήμη με τη μορφή ενός λόγιου που κρατά ανοικτό βιβλίο, ενώ το άλλο την Έρευνα με τη μορφή ενός αστρονόμου που κρατά ένα μικρό τηλεσκόπιο στο αριστερό του χέρι. Αριστερά, απεικονίζεται το Εμπόριο και η Δικαιοσύνη, η τελευταία ως τιμωρός άγγελος με ασπίδα στο δεξί χέρι και σπαθί στο αριστερό.
Ομοίως, 4 αγαλματίδια υπάρχουν ανά δύο αριστερά και δεξιά της πλάκας του Αστρονομικού Ρολογιού. Από τα αριστερά αγαλματίδια, το πρώτο συμβολίζει τη Ματαιοδοξία, που κοιτάζεται σε έναν καθρέπτη, ενώ το δεύτερο αντιστοιχεί στην Απληστία, που απεικονίζεται συμβολικά με το μεσαιωνικό της στερεότυπο, τον «Εβραίο τοκογλύφο». Δεξιά, η Λαγνεία αντιπροσωπεύεται από τη μορφή του Τούρκου, που στρέφει το κεφάλι του προς διάφορες πλευρές, ενώ όπως είπαμε τη μορφή του Χρόνου αντιπροσωπεύει ο Χάροντας.