Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή είναι μία από τις διασημότερες ελληνικές τραγωδίες όχι μόνο εξαιτίας του ταλαντούχου Σοφοκλή, αλλά και λόγω των γοητευτικών χαρακτήρων που δημιούργησε. Αν γνωρίζετε την υπόθεση, τότε εδώ θα δείτε συγκεντρωμένα τα κυριότερα από όσα πρέπει να γνωρίζετε για το έργο και τον δημιουργό του, ώστε να τα παρακολουθήσετε κάποιες σκέψεις που θα μοιραστούμε μαζί σας στη συνέχεια.
Αν πάλι δεν γνωρίζετε καθόλου περί τίνος πρόκειται, θα σας διευκολύνουμε να κάνετε την πρώτη σας γνωριμία με την υπέροχη αυτή ιστορία, άνετα και ευχάριστα.
Μία πραγματική τραγωδία
Η Αντιγόνη είναι μέλος της βασιλικής οικογένειας των Θηβών και όσα γνωρίζουμε για την οικογένεια αυτή περιέχονται στον «Θηβαϊκό Κύκλο», μια συλλογή επών που περιγράφουν τις περιπέτειές τους. Από εκεί άντλησαν το θέμα τους οι τραγικοί ποιητές για πολλά έργα τους. Ανάμεσα σε αυτά είναι το «Επτά επί Θήβαις» που είχε γράψει ο Αισχύλος πολλά χρόνια πριν ο Σοφοκλής γράψει την «Αντιγόνη» του. Είναι σημαντικό να έχετε μία ιδέα από αυτή την ιστορία, αν θέλετε να κατανοήσετε τι πραγματικά συνέβαινε στο μυαλό του Κρέοντα και της Αντιγόνης.
Οι δύο γιοι του Οιδίποδα συμφωνούν να κυβερνούν την Θήβα εναλλάξ. Όταν όμως ήρθε η ώρα να κυβερνήσει ο Πολυνείκης, ο αδελφός του Ετεοκλής αρνήθηκε να παραδώσει τον θρόνο. Τότε ο Πολυνείκης πολιορκεί την Θήβα με τη βοήθεια ενός μικτού στρατού από διάφορες ελληνικές πόλεις. Η πολιορκία καταλήγει σε μονομαχία, στην οποία τα δύο αδέλφια αλληλοσκοτώνονται. Ένας αγγελιοφόρος ενημερώνει τις δύο αδερφές τους (Αντιγόνη και Ισμήνη) πως οι πρόβουλοι, δηλαδή η προσωρινή διοίκηση της πόλης, αποφάσισαν να οργανώσουν τιμητική ταφή για τον Ετεοκλή, που υπερασπίστηκε την πατρίδα του. Αλλά το πτώμα του Πολυνείκη θα έπρεπε να παραμείνει άταφο έξω από την πόλη, επειδή πρόδωσε την πόλη του φέρνοντας ξένο στρατό εναντίον της.
Η Αντιγόνη δηλώνει αμέσως πως δεν υπάρχει περίπτωση να αφήσει τον αδελφό της βορά στα θηρία. Οι μισές Θηβαίες του χορού δηλώνουν πως θα βοηθήσουν την Αντιγόνη διότι ο πόνος του θανάτου «είναι σε κάθε γενιά κοινός, ενώ η πόλη κάθε φορά με άλλον τρόπο αντιλαμβάνεται το δίκιο». Οι άλλες μισές δηλώνουν πως θα υπακούσουν σε αυτό που αποφάσισε η πόλη. Και αυτά είναι όλα όσα μας λέει ο Αισχύλος για την Αντιγόνη, αλλά ήταν αρκετά για τον ανερχόμενο αστέρα, τον σπουδαίο Σοφοκλή, ο οποίος ήταν τότε 30 ετών και μόλις πριν τρία χρόνια είχε παρουσιάσει στα Διονύσια το πρώτο του έργο.
Σοφοκλής, ένας πραγματικά ευτυχισμένος άνθρωπος
Απλώς φανταστείτε τον νεαρό ποιητή, γοητευμένο από το σπουδαίο έργο του Αισχύλου να σκέφτεται «πρέπει να ανακαλύψω τι συνέβη όταν η Αντιγόνη έβαλε σε εφαρμογή το σχέδιό της». Το έκανε 25 χρόνια αργότερα, όταν παρουσίασε την Αντιγόνη του στα Μεγάλα Διονύσια. Οι Αθηναίοι ενθουσιάστηκαν τόσο με αυτό το έργο, που τον επόμενο χρόνο εξέλεξαν τον Σοφοκλή στρατηγό. Ήταν τότε που πολέμησε εναντίον της Σάμου δίπλα στον Περικλή. Δύο ακόμα φορές έλαβε αξιώματα και όταν ήταν πια ηλικιωμένος, το 413 π.Κ.Χ επιλέχθηκε ως μέλος της επιτροπής που είχε αναλάβει να αντιμετωπίσει το χάος που προκλήθηκε από την πανωλεθρία της Σικελικής Εκστρατείας. Πέθανε πέντε χρόνια αργότερα.
Ο δημιουργός της «Αντιγόνης» έζησε τόσο ευτυχισμένος, που είναι να απορεί κανείς πώς κατάφερε να αποδώσει αυτές τις συγκλονιστικές σκηνές της ανθρώπινης δυστυχίας. Γόνος εύπορης οικογένειας, έλαβε την καλύτερη μόρφωση που ήταν τότε διαθέσιμη κι ευτύχησε να ζήσει στα χρόνια εκείνα που η Αθήνα βρισκόταν στο αποκορύφωμα της δόξας της: Τον χρυσό αιώνα! Ήταν από εκείνους τους τύπους που όλοι τους θέλουν στην παρέα τους, έκανε αστεία, δεν έχανε συμπόσιο και κανείς δεν είχε να πει κακό λόγο γι’ αυτόν.
Εκτός από ευτυχισμένος πολίτης μίας υπέροχης πόλης, ο Σοφοκλής υπήρξε και ο πιο επιτυχημένος τραγικός ποιητής που γνωρίζουμε. Η σταδιοδρομία του αρχίζει με το πρώτο του βραβείο στα Διονύσια, όταν νίκησε τον ποιητή που θαύμαζε απεριόριστα, τον Αισχύλο το 468 π.Κ.Χ και ολοκληρώθηκε με 123 τραγωδίες, από τις οποίες μας σώθηκαν ακέραιες μόνο επτά. Από τις 30 φορές που έλαβε μέρος σε διαγωνισμούς κέρδισε το πρώτο ή το δεύτερο βραβείο τις 24. Ο Αισχύλος είχε κερδίσει 13 φορές και ο Ευριπίδης μόνο τέσσερις. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Σοφοκλής ήταν ο πιο λαμπερός αστέρας του αρχαίου θεάτρου!
Παρά την έντονη κοινωνική του δραστηριότητα και επαγγελματική επιτυχία, ο Σοφοκλής ήταν ιδιαιτέρως ευσεβής. Υπήρξε ιερέας κάποιου ήρωα-θεραπευτή που ονομαζόταν Άλων και στη συνέχεια αφοσιωμένος λάτρης του Ασκληπιού. Όταν το 420 π.Κ.Χ ο Τηλέμαχος από την Επίδαυρο εισήγαγε τη λατρεία του Ασκληπιού στην Αθήνα, ο Σοφοκλής φιλοξένησε το άγαλμα και τα φίδια του θεού στο σπίτι του, μέχρι να ολοκληρωθεί η ανέγερση του ιερού που είχε ξεκινήσει δίπλα από το θέατρο του Διονύσου. Μάλιστα, έφτιαξε κι έναν βωμό του θεού στο σπίτι του και έγραψε γι’ αυτόν έναν παιάνα, τον οποίο έψελναν οι λάτρεις του για πολλούς αιώνες. Επειδή δεξιώθηκε τον θεό στο σπίτι του, λέγεται πως οι Αθηναίοι τον τίμησαν με το όνομα «Δεξίων» και θυσίαζαν στο ιερό του κάθε χρόνο.
Τι συμβαίνει στην «Αντιγόνη»
Σύμφωνα με τον Σοφοκλή, το διάταγμα για την ατιμωτική μεταχείριση του Πολυνείκη δεν εκδίδεται από ένα συλλογικό διοικητικό όργανο, αλλά από έναν μονάρχη, τον Κρέοντα, θείο της Αντιγόνης. Ένας προς έναν για να γίνει η σύγκρουση πιο ενδιαφέρουσα. Η Αντιγόνη δηλώνει πως δεν θα υπακούσει κι δεν πρόκειται να αφήσει άθαφτο τον αδελφό της ακόμα κι αν το πληρώσει με τη ζωή της. Η τρομοκρατημένη αδελφή της Ισμήνη, αν και θαυμάζει την γενναία στάση της αρνείται να τη βοηθήσει. Προσπαθεί μάλιστα να την μεταπείσει, όμως η Αντιγόνη όχι μόνο δεν αλλάζει γνώμη, αλλά κατατάσσει την αδελφή της ανάμεσα στους εχθρούς της.
Ενώ η Αντιγόνη επιχειρεί να θάψει τον αδελφό της, ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα Αίμων, προσπαθεί μάταια να μεταπείσει τον πατέρα του. Η Αντιγόνη συλλαμβάνεται και η ποινή γίνεται ακόμα σκληρότερη: θα μείνει φυλακισμένη σε έναν υπόγειο θάλαμο μέχρι να πεθάνει. Ο μάντης Τειρεσίας πείθει τελικά τον Κρέοντα πως η απόφασή του βλάπτει και δεν ωφελεί την πόλη και ο βασιλιάς αφού θάψει τον Πολυνείκη, πηγαίνει να ελευθερώσει την Αντιγόνη. Εκείνη όμως έχει κρεμαστεί, και δίπλα της αυτοκτόνησε και ο Αίμων. Λίγο μετά, αυτοκτονεί στο παλάτι και η γυναίκα του Κρέοντα, ο οποίος κλείνει το έργο θρηνώντας μετανιωμένος.
Ένα πολύ ενδιαφέρον ζήτημα για το οποίο ακόμα διαφωνούν οι φιλόλογοι είναι το θέμα του κεντρικού ήρωα αυτής της τραγωδίας. Είναι πράγματι η Αντιγόνη ή μήπως είναι ο Κρέων; Λογική απορία αφού ο Κρέων βρίσκεται στη σκηνή σχεδόν σε όλη τη διάρκεια του δράματος, ενώ η Αντιγόνη έχει μόνο τρεις σκηνές. Νομίζω πως ο Σοφοκλής θα χαμογελάει ικανοποιημένος, ευτυχισμένος όπως πάντα που δύο χιλιετίες αργότερα η φαεινή του ιδέα μας δημιουργεί ερωτήματα. Η αλήθεια είναι πως και οι δύο ήρωες είναι πλασμένοι από το ίδιο υλικό του ξεροκέφαλου, γνήσιου τραγικού ήρωα: έχουν αγνό κίνητρο, δεν αλλάζουν γνώμη με κανέναν τρόπο και καταστρέφονται καταστρέφοντας και άλλους γύρω τους.
Η Αντιγόνη είναι βέβαιη πως περιφρονώντας τον νόμο της πόλης υπηρετεί τους θεούς και ο Κρέων πως περιφρονώντας τους αιώνιους άγραφους νόμους υπηρετεί σωστά την πόλη. Άκαμπτοι και οι δύο, άνθρωποι του καθήκοντος σε μία μοναχική πορεία που οδηγεί σε κάποια φοβερή συμφορά είναι πραγματικοί σοφόκλειοι ήρωες που απεχθάνονται την μετριοπάθεια και τους συμβιβασμούς.
Πίσω και πέρα από τη σκηνή
Έχουν πει για τον Σοφοκλή πως μέσω της απερισκεψίας των ηρώων του διδάσκει σωφροσύνη. Δεν ξέρω αν ήταν αυτή η πρόθεσή του, πάντως γνώριζε πως ένας μετριοπαθής χαρακτήρας που αποφασίζει ψύχραιμα και ορθολογικά δεν θα μπορούσε να μας συναρπάσει. Ο ήρωας πρέπει να είναι τολμηρός, να μας ενθουσιάζει με τις περιπέτειές του, να είναι διαφορετικός από εμάς. Γιατί, ας μην γελιόμαστε, αν ήμασταν μέρος αυτής της ιστορίας, οι περισσότεροι από εμάς θα ήμασταν μάλλον ο Αίμων ή η Ισμήνη.
Στην πρώτη επαφή με το έργο, αυθορμήτως τασσόμαστε με την Αντιγόνη κι έχουμε λόγους να πιστεύουμε πως έτσι ένιωσαν και οι αρχαίοι θεατές του έργου. Όπως κι εσείς θα διαπιστώσετε στη συνέχεια, εδώ δεν υπάρχει «καλός» και «κακός» ήρωας. Υπάρχουν μόνο άνθρωποι που κάνουν σωστά και λάθος πράγματα. Σε αυτό επικεντρώνεται ο Σοφοκλής και σε αυτό καθοδηγεί τη σκέψη μας. Τι προκύπτει από αυτή την προσέγγιση θα το ανακαλύψετε εύκολα όσο δεν ερμηνεύετε τις σκέψεις των χαρακτήρων με σύγχρονους όρους και δεν βιαστείτε να πάρετε θέση. Διότι όσο εκτυλίσσεται η πλοκή θα μετακινηθείτε αρκετές φορές.
Εμείς θα επιχειρήσουμε να σας παρουσιάσουμε τι έκρυψε πίσω από το την επιφάνεια στην «Αντιγόνη» του ο Σοφοκλής, πριν, σαν απερίσκεπτος σοφόκλειος ήρωας, ταχθείτε βιαστικά με το μέρος του ενός ή του άλλου.
Ο θάνατος της Αντιγόνης και η συντριβή του Κρέοντα
Μετά την πρώτη γνωριμία με τον Σοφοκλή και την «Αντιγόνη» του, είναι καιρός να ανακαλύψουμε όλα εκείνα τα ζητήματα που απασχόλησαν τον σπουδαίο αυτόν τεχνίτη της τραγωδίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το κεντρικό θέμα του έργου είναι μία σύγκρουση ανάμεσα σε δύο πεποιθήσεις που απασχολούσαν τους πολίτες της Αθήνας εκείνον τον καιρό και σε κάποιο βαθμό μας απασχολούν έως σήμερα. Η μία είναι αυτή που εκφράζει πολύ καθαρά ο Ηράκλειτος: «Όλοι οι νόμοι των ανθρώπων τρέφονται από έναν, τον θεϊκό· γιατί αυτός κυβερνά όσο θέλει, είναι αρκετός για όλους και επιζεί των πάντων».
Στον αντίποδα βρίσκουμε η αντίληψη που εκφράστηκε από την μοντέρνα τάση του 5ου αιώνα, τους Σοφιστές, οι οποίοι κλόνισαν τις παραδοσιακές αξίες του ελληνικού κόσμου. Σύμφωνα με αυτή τη θέση «όποιοι νόμοι φαίνονται δίκαιοι και καλοί σε μία συγκεκριμένη πολιτεία είναι δίκαιοι και καλοί για αυτή την πολιτεία για όσο καιρό αυτή τους ασπάζεται. Αν όμως κάποτε αποδειχθούν καταπιεστικοί για τους πολίτες, ο σοφός άνδρας τους αντικαθιστά με άλλους που φαίνονται πιο ευεργετικοί.» Έτσι μας περιγράφει ο Πλάτων την άποψη του σοφιστή Πρωταγόρα. (Θεαίτητος, 167c)
Η Αντιγόνη φυσικά συμφωνεί με τον Ηράκλειτο: Οι νόμοι που έδωσαν οι θεοί στους ανθρώπους, είναι αναλλοίωτοι και ισχύουν σε κάθε εποχή και κάθε κοινωνία. Οτιδήποτε διαπράττει ο άνθρωπος κατά παράβαση αυτών των νόμων είναι λάθος, διαταράσσει την τάξη και ο παραβάτης δεν μένει ατιμώρητος. Η άλλη θέση είναι πως δεν υπάρχουν νόμοι που να είναι ευεργετικοί για όλους και για πάντα. «Σε όλα τα πράγματα το μέτρο είναι ο άνθρωπος», έλεγε ο Πρωταγόρας, που σημαίνει πως ένας νόμος μπορεί να είναι καλός για κάποιον λαό και κακός για κάποιον άλλο. Αλλά και στον ίδιο λαό οι νόμοι πρέπει να αλλάζουν ανάλογα με τις περιστάσεις, ώστε να ωφελούν την πρόοδο. Αυτή την άποψη υποστηρίζει ο Κρέων, ο οποίος, όπως και οι σοφιστές, δεν αρνείται πως οι θεοί έδωσαν αρχικά τους νόμους στους ανθρώπους και τους διαφοροποίησαν έτσι από τα ζώα, αυτό όμως δεν σημαίνει πως ο σοφός ηγέτης δεν πρέπει να προνοεί για την προσαρμογή της νομοθεσίας όποτε αυτό χρειάζεται.
Ο νόμος και η ηθική
«Διότι είναι περισσότερος ο χρόνος που θα πρέπει να αρέσω σε αυτούς του Κάτω Κόσμου παρά σε αυτούς εδώ. Εσύ, αν έτσι θέλεις, ατίμασε εκείνο που οι θεοί έχουν ορίσει έντιμο». Με αυτά τα λόγια αντέδρασε η Αντιγόνη, όταν η αδελφή της αρνήθηκε να συμπράξει και προσπάθησε να πείσει και την ίδια να μην παραβεί τον νόμο. Αργότερα, όταν συλλαμβάνεται την ώρα που επιχειρεί να θάψει τον αδελφό της και την ρωτά έκπληκτος ο Κρέων γιατί παρανόμησε, εκείνη του εξηγεί : «Δεν ήταν ο Μέγας Ζευς που έδωσε τέτοια εντολή, ούτε η Δίκη που ζει με τους θεούς του Κάτω Κόσμου όρισε τέτοιους νόμους. Ούτε και φαντάστηκα πως τόσο κύρος είχαν τα δικά σου διατάγματα, ώστε θνητός εσύ να υπερβείς τους αιώνιους και άγραφους νόμους των θεών. Γιατί οι νόμοι αυτοί υπάρχουν όχι τώρα και χτες μονάχα, αλλά αιώνια, κι ιδέα κανείς δεν είχε από πού προήλθαν. Αυτούς εγώ να παραβώ δεν σκόπευα, και από φόβο για το θέλημα οποιουδήποτε ανθρώπου στων θεών την εκδίκηση να εκτεθώ».
Μερικές δεκαετίες μετά την παράσταση της «Αντιγόνης» ένας αξιαγάπητος ηλικιωμένος φιλόσοφος θα κρατήσει την ίδια στάση όταν κατηγορείται από κάποιους συμπολίτες τους για ασέβεια. Ο Σωκράτης δήλωσε στους δικαστές του «εγώ θα υπακούσω στον θεό παρά σε εσάς» και δέχτηκε αδιαμαρτύρητα την θανατική καταδίκη που του επέβαλε ο ανθρώπινος νόμος. Και το ίδιο επαναλαμβάνεται με τον Απόστολο Πέτρο, ο οποίος συνελήφθη επειδή κήρυττε τη νέα θρησκεία και επανέλαβε σχεδόν αυτολεξεί τα λόγια του Σωκράτη: «εμείς πειθαρχούμε στον θεό μάλλον, παρά σε ανθρώπους». Άλλος θεός, αλλά η ίδια αρχαία αντίληψη έχει επιβιώσει.
Παρά τις αλλαγές που έφερε η άποψη των σοφιστών για την ανωτερότητα του νόμου, η πίστη στην αιώνια θεϊκή τάξη παρέμεινε ισχυρή και επηρεάζει τη διαμόρφωση της ηθικής ως σήμερα. Μπορεί η θρησκεία να έχει χάσει το κύρος που απολάμβανε κάποτε στον δυτικό κόσμο, αλλά εξακολουθούμε να αναφερόμαστε σε έναν ανώτερο, άγραφο νόμο κάθε φορά που αξιολογούμε ηθικά τους συνανθρώπους μας και τις πράξεις τους. Όπως η Αντιγόνη, κι εμείς αξιολογούμε ηθικά τις αποφάσεις εκείνων που μας κυβερνούν και κάθε φορά που αναρωτιόμαστε αν το νόμιμο είναι και ηθικό, αναγνωρίζουμε πως πρόκειται για δύο διαφορετικούς κώδικες. Στην πραγματικότητα ελέγχουμε αν οι νόμοι που αποδεχτήκαμε να ρυθμίζουν τη ζωή μας ανταποκρίνονται στον έναν άγραφο ηθικό κώδικα που έφτασε ως εμάς από την εποχή της Αντιγόνης. Από τότε μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμε τους νόμους αυτούς που δεν έγραψε κανείς για να κρίνουμε τους νόμους που γράφουν οι νομοθέτες μας.
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι Σοφιστές διαμόρφωσαν τη σύγχρονη πολιτική επιστήμη με τις ρεαλιστικές τους εισηγήσεις, επάνω στις οποίες μπορούμε να βασίσουμε κάποιους ορθολογικούς κανόνες που ρυθμίζουν τον τρόπο συνύπαρξής μας. Η μεγάλη συνεισφορά του Σοφοκλή ήταν η προειδοποίηση πως είναι αδύνατον να ελέγχουμε τα πάντα στη ζωή, όπου οι συνθήκες μεταβάλλονται συνεχώς. Χρειαζόμαστε κάτι αιώνιο και σταθερό ως κοινό σημείο αναφοράς.
«Θερμή καρδιά για πράγματα ψυχρά»
Νομίζω πως οι περισσότεροι θα λέγαμε σήμερα πως η Αντιγόνη τιμωρήθηκε πιο σκληρά, γιατί εκείνη έχασε τη ζωή της, ενώ ο Κρέων παρέμεινε ζωντανός. Ίσως μάλιστα να προτιμούσαμε να δούμε τον Κρέοντα νεκρό και την Αντιγόνη παντρεμένη με τον Αίμωνα και να βασιλεύουν ευτυχισμένοι στη Θήβα. Στην αρχαία Ελλάδα όμως, αυτή θα ήταν μία ακατανόητη επιλογή για φινάλε. Ένας καλός θάνατος με τιμή ήταν προτιμότερος από μία άθλια ζωή και αυτός ήταν ο λόγος που τόσο θαύμασε το αθηναϊκό κοινό την Αντιγόνη. Αντιθέτως, ένιωσε οίκτο για τον Κρέοντα, που έπρεπε να ζήσει μία ζωή χωρίς αξιοπρέπεια, εγκαταλελειμμένος από θεούς και ανθρώπους.
Η Αντιγόνη ήταν αποφασισμένη να πεθάνει επειδή δεν υπήρχε τίποτα που να την κρατά στη ζωή. Ούτε η Ισμήνη, την οποία έχει ήδη κατατάξει ανάμεσα στους εχθρούς της επειδή δεν συμμερίζεται τις πεποιθήσεις της, ούτε ο Αίμων που την υπεραγαπά θέλει να την παντρευτεί και συμμερίζεται τις πεποιθήσεις της. Κανείς δεν ήταν αρκετά σημαντικός για να την κρατήσει στη ζωή. «Έχεις θερμή καρδιά για πράγματα ψυχρά» της λέει η Ισμήνη, δηλαδή «ενθουσιάζεσαι με πράγματα που αφορούν τον ψυχρό κόσμο τού θανάτου».
Η Αντιγόνη δεν διαφωνεί: «Κι αν πριν της ώρας μου πεθάνω, κέρδος το λέω. Διότι όποιος, σαν εμένα, μέσα σε τόσες συμφορές περνάει τη ζωή του, πώς κερδισμένος δεν θα βγει από τον θάνατό του;» Τόσο εξοικειωμένη είναι με την ιδέα του θανάτου της, που μπαίνει κανείς στον πειρασμό να αναρωτηθεί μήπως αυτοκτόνησε στη φυλακή της για να αποκλείσει κάθε περίπτωση σωτηρίας της. Ο Σοφοκλής σκοτώνει την ηρωίδα του για να διασώσει την αξιοπρέπειά της και να ενεργοποιήσει τα γεγονότα εκείνα που θα βυθίσουν τον υπερφίαλο Κρέοντα στην αναξιοπρέπεια.
Μεγάλα λόγια και μεγάλες αποφάσεις
Η Αντιγόνη πέθανε δυστυχισμένη, θύμα ενός υπερβολικού ανθρώπινου νόμου, αλλά πήγε εκεί που ήθελε εξαρχής να πάει: στους αγαπημένους της γονείς και στ’ αδέλφια της που είχαν πεθάνει, εκεί που θα ένιωθε την επιδοκιμασία των θεών. Έτσι πίστευε εκείνη, αλλά ακόμα κι αν πούμε πως απλώς έπαψε να υπάρχει, πάλι της συνέβη αυτό που ήθελε να της συμβεί. Ο Κρέων όμως καταδικάστηκε να ζήσει με τη δυστυχία του για πολλά χρόνια ακόμα. Τίποτα απ’ όσα ήθελε να πετύχει δεν πέτυχε. Συντετριμμένος που δεν πρόλαβε να σταματήσει το κακό, ντροπιασμένος στα μάτια του λαού του και εκτεθειμένος στην οργή των θεών (γιατί και αυτός πίστευε στους θεούς) θα ζήσει με τις συνέπειες της πράξης του. Ποιος από τους δύο είχε καλύτερη τύχη, είναι κάτι που μπορούμε να συζητάμε για πάντα.
Πάντως ο Σοφοκλής αφήνει την τελευταία σκηνή στον Κρέοντα που θρηνεί μετανιωμένος για την κατεστραμμένη του ζωή, ενώ ο χορός των γερόντων της Θήβας θα πει τα τελευταία λόγια: «Το πρώτο καλό της ευτυχίας είναι η φρόνηση. Δεν πρέπει ασέβεια να δείχνεις στα θεϊκά πράγματα. Τα μεγάλα λόγια με μεγάλες πληγές πληρώνουν οι αλαζόνες και μυαλό βάζουν στα γεράματα».
Φαίνεται πως ο Σοφοκλής παίρνει θέση υπέρ του άγραφου αιώνιου νόμου των θεών και στέκεται με σκεπτικισμό απέναντι στις νέες ιδέες των Σοφιστών. Ας μην βιαστούμε όμως να χαρακτηρίσουμε αυτόν ή την Αντιγόνη του ως οπισθοδρομικούς θρησκόληπτους. Ο οπισθοδρομικός σε αυτή την ιστορία είναι ο Κρέων, παρά τις ρεαλιστικές του αντιλήψεις που ταιριάζουν με την μόδα του Χρυσού Αιώνα.
http://www.grethexis.com/el/sophocles-antigone-a-first-look/
http://www.grethexis.com/el/antigones-death-creons-devastation/