Στην Ιωνία, τον τόπο που ο πολυταξιδεμένος Ηρόδοτος θεωρούσε ως το ωραιότερο μέρος της οικουμένης, άνθισε για πρώτη φορά το ελληνικό πνεύμα. Αυτό δεν έγινε τυχαία. Τα λιμάνια της Ιωνίας, η Μίλητος, η Πριήνη, η Έφεσος, η Σμύρνη, ήταν από αμνημονεύτων χρόνων το σταυροδρόμι χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων, γιατί πολλές από τις πόλεις αυτές υπήρξαν μινωικές και μυκηναϊκές αποικίες πριν επανεποικιστούν από Ίωνες και Αιολείς.
του Δημήτρη Σαραντάκου
Σπουδαιότερη πόλη της Ιωνίας κατά τον 6ον αιώνα ήταν η Μίλητος, στις εκβολές του ποταμού Μαιάνδρου, όπου μπορούμε να πούμε πως γεννήθηκε η φιλοσοφία. Σημαντική επίσης και μακροβιότερη ήταν και η Έφεσος. Τον 6ον αιώνα στα λιμάνια της Μιλήτου μπορούσες να συναντήσεις πλοία από όλες τις μεσογειακές πόλεις και ανθρώπους κάθε φυλής και γλώσσας.
Εκεί έφταναν έμποροι από τα βάθη της Μικρασίας και από πιο μακριά, κι από εκεί ξεκινούσαν πλοία για όλα τα λιμάνια της Μεσογείου και του Εύξεινου. Στην Ιωνία δεν συγκεντρώθηκε μόνο μεγάλος πλούτος αλλά και πάμπολλες πληροφορίες και γνώσεις. Η κοινωνία των ιωνικών πόλεων ήταν η πιο ανοιχτή κοινωνία της εποχής της, και το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη συσσώρευση πλούτου και γνώσεων, έβαλε τον σπόρο από τον οποίο άνθισε η Φιλοσοφία.
Στη Μίλητο λοιπόν εμφανίστηκαν οι τρεις πρώτοι φιλόσοφοι, που επειδή ασχολήθηκαν κατά κύριο λόγο με τη φύση, ονομάστηκαν από τον Αριστοτέλη φυσικοί ή φυσιολόγοι: ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης.
Θαλής Εξαμύου Μιλήσιος
Τοποθετείται στο μεταίχμιο μεταξύ των επτά σοφών και των πρώτων φιλοσόφων. Ο Πλάτων, ο οποίος δεν τον πολυσυμπαθούσε, τον θεωρεί έναν από τους επτά σοφούς, πρακτικό αστρονόμο και γεωμέτρη, ερευνητή της φύσης και επινοητή πολλών τεχνικών διατάξεων. Η άποψη αυτή βρίσκει σύμφωνο τον Αριστοτέλη και υιοθετείται από τον Διογένη τον Λαέρτιο. Άλλοι συγγραφείς εντούτοις τον θεωρούν φιλόσοφο, και μάλιστα ιδρυτή της φιλοσοφίας.
Γεννήθηκε γύρω το 625 π.Χ., και κατά μία παράδοση ο πατέρας του ήταν φοινικικής καταγωγής. Δεν είναι γνωστό κανένα βιβλίο του, και όπως φαίνεται πιθανότερο, δεν έγραψε τίποτα.
Ο Θαλής προσπάθησε να εξηγήσει την προέλευση του κόσμου χωρίς προσφυγή στο μύθο και σε υπερφυσικές δυνάμεις. Κατά τον Αριστοτέλη, δίδασκε ότι τα πάντα οφείλουν την αρχή τους στο νερό, που αποτελεί και το ουσιώδες συστατικό τους. Η ίδια η γη γεννήθηκε από το νερό και πλέει πάνω σ’ αυτό. Η ιδέα αυτή, όσο κι αν σήμερα φαίνεται απλοϊκή, αποτελεί εντούτοις το πρώτο μεγάλο βήμα για την ανθρώπινη σκέψη. Σημασία δεν έχει η (λανθασμένη) αναγωγή της αρχής των πάντων στο νερό, όσο η αναγωγή της αρχής των πάντων σε ένα, και μάλιστα υλικό στοιχείο. Είναι η πρώτη γνωστή διατύπωση του φιλοσοφικού μονισμού.
Ο Θαλής ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αστρονομία, και κατά τον Ηρόδοτο πρόβλεψε την έκλειψη του ηλίου που έγινε στις 28 Μαΐου του 585, προκαλώντας τον θαυμασμό των συμπολιτών του. Δεν έχει εξακριβωθεί ο συλλογισμός ή η μέθοδος που τον οδήγησε σ’ αυτήν την πρόβλεψη, δεδομένου ότι στην εποχή του δεν είχαν ακόμη αποκτηθεί οι απαραίτητες αστρονομικές γνώσεις. Ίσως να χρησιμοποίησε πανάρχαιους βαβυλωνιακούς πίνακες των γενομένων εκλείψεων, σε συνδυασμό με την αρχή ότι οι εκλείψεις επαναλαμβάνονται με κάποιον κυκλικό ρυθμό. Το γεγονός είναι ότι αφιέρωνε πολύ χρόνο στη μελέτη των κινήσεων των αστέρων, και κατά μία παράδοση, παρατηρώντας τον έναστρο ουρανό, έπεσε σ’ ένα πηγάδι –ευτυχώς ξεροπήγαδο, πράγμα που προκάλεσε τα ειρωνικά σχόλια της υπηρέτριάς του: πως δηλαδή παρατηρεί με προσοχή τον ουρανό αλλά δεν βλέπει τι γίνεται μπροστά στα πόδια του.
Εκτός από τον έναστρο ουρανό όμως, ο Θαλής μελέτησε τα υλικά σώματα. Επισήμανε την έλξη που ασκεί ο μαγνήτης λίθος στο σίδερο, και παρατήρησε ότι το ήλεκτρο τριβόμενο σε μάλλινο ύφασμα έλκει διάφορα ελαφρά σωματίδια, γι’ αυτό και του αποδίδεται η πατρότητα του όρου ηλεκτρισμός. Τα δύο αυτά φαινόμενα τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι και η θεωρούμενη άψυχη ύλη διαθέτει κάποιο είδος ζωής, και γι’ αυτό τον λόγο πολλοί συγγραφείς ονομάζουν τον Θαλή και τους άλλους φυσιολόγους φιλόσοφους υλοζωιστές. Η αντίληψη αυτή φαίνεται σήμερα επίσης απλοϊκή, αλλά για την εποχή της αποτελούσε μεγάλο βήμα, γιατί απελευθέρωνε την ανθρώπινη σκέψη από πολλά μυθολογικά και υπερφυσικά δεσμά.
Κατά γενικήν αποδοχή, υπήρξε ο θεμελιωτής της γεωμετρίας, και απέδειξε για πρώτη φορά ορισμένα θεωρήματα τα οποία αργότερα συστηματοποίησε ο Ευκλείδης, όπως το ότι ο κύκλος διχοτομείται από τη διάμετρό του, ότι η εγγεγραμμένη σε ημικύκλιο γωνία είναι ορθή, ότι οι παρά την βάσιν γωνίες ισοσκελούς τριγώνου είναι ίσες, ότι οι κατά κορυφήν γωνίες είναι ίσες, ότι δύο τρίγωνα που έχουν μια πλευρά και δύο γωνίες ίσες είναι ίσα, και μελέτησε τις ιδιότητες των όμοιων τριγώνων, πράγμα που του επέτρεψε, κατά την παράδοση, να μετρήσει το ύψος των πυραμίδων από το μήκος της σκιάς τους.
Ο Θαλής, παράλληλα με την κατά κάποιον τρόπο επιστημονική δράση του, είχε ενεργό συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα της εποχής του και είχε συμβουλεύσει τη σθεναρή και από κοινού αντιμετώπιση της λυδικής απειλής, που αποτελούσε για τις ιωνικές πόλεις η επεκτατική πολιτική του Κροίσου. Εντούτοις, μολονότι οι λοιπές ιωνικές πόλεις ακολούθησαν τη συμβουλή του, η πατρίδα του η Μίλητος προχώρησε σε ειδική συνθήκη με τους Λυδούς.
Οι πρακτικοί συμπολίτες του τον ειρωνεύονταν συχνά πως μελετούσε τον ουρανό, παραβλέποντας την πραγματική ζωή και περιφρονώντας τα υλικά κέρδη. Εκείνος τότε τους απέδειξε πως, αν ενδιαφερόταν για τα χρήματα, θα μπορούσε να κερδίσει πολλά αν το ήθελε. Προβλέποντας, ύστερα από πολύχρονες μετεωρολογικές παρατηρήσεις, πως την επόμενη χρονιά θα είχε η περιοχή τους εξαιρετική ελαιοφορία, νοίκιασε εγκαίρως και σε χαμηλή τιμή όλα τα ελαιοτριβεία, όχι μόνο της Μιλήτου αλλά και της Χίου, τα οποία, όταν ήρθε η ώρα της συγκομιδής και υπήρχε πολύ μεγάλη ζήτηση, τα εκχώρησε σε υψηλή τιμή, με αποτέλεσμα να κερδίσει πολλά λεφτά. Απέδειξε έτσι ότι και οι φιλόσοφοι θα μπορούσαν να γίνουν πλούσιοι αν το ήθελαν.
Έζησε πολλά χρόνια και πέθανε παρακολουθώντας αθλητικούς αγώνες, εξαντλημένος, όπως γράφει ο Διογένης ο Λαέρτιος, από τη ζέστη και τη δίψα γιατί ήταν πολύ γέρος.
Αναξίμανδρος Πραξιάδου Μιλήσιος.
Οι περισσότεροι συγγραφείς συμφωνούν ότι ο φιλοσοφικός λόγος αρχίζει με τον Αναξίμανδρο. Είναι ο πρώτος διανοητής που επιχείρησε να δώσει μια καθολική εικόνα του κόσμου αλλά και της πορείας των φυσικών πραγμάτων από την αρχή ώς το τέλος. Ταυτόχρονα υπήρξε από τους θεμελιωτές της επιστήμης, ή καλύτερα: της πρωτοεπιστήμης.
Δεκαπέντε χρόνια νεότερος από τον Θαλή, γεννήθηκε γύρω στο 610 και πέθανε 64 χρονών, τον δεύτερο χρόνο της 58ης Ολυμπιάδας (λίγο μετά το 546 π.Χ.), όταν τύραννος της Σάμου ήταν ο Πολυκράτης. Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς ήταν συγγενής του Θαλή, όλοι δε συμφωνούν ότι υπήρξε μαθητής του. Δεν ήταν μόνο φιλόσοφος και επιστήμονας αλλά και δημόσιος άνδρας. Σύμφωνα με την παράδοση ίδρυσε την Απολλωνία, αποικία των Μιλησίων στον Εύξεινο Πόντο (τη σημερινή Σωζόπολη της Βουλγαρίας).
Τις απόψεις του τις διατύπωσε με συνοπτικό τρόπο στο κυριότερο βιβλίο του, που είχε τον τίτλο Περί φύσεως. Ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος το γνώριζαν πολύ καλά, καθώς και μεταγενέστεροι συγγραφείς όπως ο Απολλόδωρος ο Αθήναιος, ο Σιμπλίκιος και ενδεχομένως ο Πλούταρχος. Άλλα βιβλία του Αναξίμανδρου αναφέρονται με τους τίτλους Γης περίοδος, Περί των απλανών και Σφαίρα, μολονότι άλλοι φρονούν ότι το Περί φύσεωςήταν και το μοναδικό του σύγγραμμα, που περιλάμβανε τα παραπάνω έργα ως ιδιαίτερα μέρη του. Πάντως όλα αυτά τα βιβλία έχουν χαθεί και μόνο αποσπάσματά τους διασώθηκαν σε έργα άλλων συγγραφέων.
Ως αρχή και στοιχείο του κόσμου θεωρούσε το άπειρο, μια χωρίς πέρατα μάζα από την οποία γεννήθηκαν όλα: «Αιώνιο και αγέραστο είναι το Άπειρο και περιλαμβάνει όλους τους κόσμους» [αείδιον και άγηρον το άπειρον και πάντας περιέχον τους κοσμους].
Αξιοσημείωτες είναι ορισμένες αστρονομικές ή μετεωρολογικές παρατηρήσεις του. Πρώτος διατύπωσε την άποψη πως η Σελήνη είναι «ψευδοφαής» και παίρνει το φως της από τον Ήλιο, τον οποίον θεωρούσε πως είναι «καθαρότατον πυρ», η δε Γη είναι μετέωρη και δεν στηρίζεται ή αναρτάται από τίποτα, και ότι η βροχή γεννιέται «από τους ατμούς της γης καθώς τη θερμαίνει ο ήλιος» [εκ της ατμίδος της γης υφ’ ήλιον αναδιδομένης].
Δίδασκε επίσης ότι ο Κόσμος δεν είναι στατικός και αμετάβλητος αλλά ανακυκλώνεται συνεχώς, από τη γένεση στη φθορά και από τη φθορά στη γένεση.
Αναξιμένης Ευρυστράτου Μιλήσιος.
Θεωρείται κι αυτός μαθητής του Θαλή, μολονότι ήταν σαράντα χρόνια νεότερός του, οπωσδήποτε όμως μαθήτευσε κοντά στον Αναξίμανδρο. Γεννήθηκε στη Μίλητο το 585 και είναι ο τρίτος από τους ίωνες φυσικούς φιλόσοφους. Στη θεώρηση του κόσμου και της φύσης επηρεάστηκε από τους δυο προγενέστερους, γιατί δέχεται, όπως ο Θαλής, πως υπάρχει μια πρωταρχική ουσία από την οποία γεννήθηκαν όλα –μόνο που αντί για το νερό, που δεχόταν ο Θαλής ως πρωταρχική ουσία, ο Αναξιμένης επιλέγει τον αέρα, τον οποίο ταύτιζε κατά κάποιον τρόπο με το άπειρο του Αναξίμανδρου.
Η πρωτοτυπία του όμως βρίσκεται στο ότι είναι ο πρώτος φιλόσοφος που έθεσε το πρόβλημα της μετατροπής των ποσοτικών μεταβολών σε ποιοτικές, και απέδιδε κεφαλαιώδη σημασία στην κίνηση, που τη θεωρούσε αιτία όλων των αλλαγών. Δίδασκε πως ολόκληρος ο Κόσμος βρίσκεται σε αιώνια και συνεχή περιστροφική κίνηση: «σαν τροχός περιστρέφεται ο κόσμος» [τροχού δίκην περιδινείσθαι τον κόσμον] έλεγε.
Ασχολήθηκε κι αυτός με την αστρονομία και είναι ο πρώτος που κατάλαβε ότι η Σελήνη παίρνει το φως της από τον Ήλιο, αλλά και ο πρώτος που ερμήνευσε τον μηχανισμό των εκλείψεων. Ακόμα είναι εκείνος που κατανόησε τη φύση των άστρων, υποστηρίζοντας πως «η φύση των άστρων είναι μεν πύρινη, περιέχει δε και κάποια γαιώδη σώματα, που περιστρέφονται μαζί τους και είναι αόρατα» [πυρίνην μὲν τὴν φύσιν τῶν ἄστρων, περιέχειν δέ τινα καὶ γεώδη σώματα συμπεριφερόμενα τούτοις ἀόρατα].
Γενικά ο Αναξιμένης έβαλε τα θεμέλια για τη μηχανική ερμηνεία των φυσικών φαινομένων.
Είναι ο τελευταίος από τους μιλήσιους φιλόσοφους. Στα χρόνια του η πόλη του έγινε φόρου υποτελής στον Κροίσο της Λυδίας και αργότερα υποτάχθηκε στους Πέρσες. Ο περσικός ζυγός ήταν πολύ βαρύς και αποτέλεσε μεγάλο εμπόδιο για την ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης. Σιγά σιγά οι διανοητές της Ιωνίας έφυγαν από τον τόπο τους και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ή σε πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας.
Ξενοφάνης Δεξίου* Κολοφώνιος.
Είναι ένας από τους επιφανέστερους φιλοσόφους της εποχής, που μην αντέχοντας την κυριαρχία των Περσών στην Ιωνία, την οποία είχαν καταλάβει το 546 π.Χ., έφυγε τον επόμενο χρόνο, σε ηλικία εικοσιπέντε χρονών, μακριά από την «στυγεράν τυραννίην» τους, όπως τη λέει σε ένα απόσπασμά του.
Περιπλανήθηκε σε πολλές πόλεις και τόπους, πέρασε από τη Μάλτα, από την ελληνική αποικίας της Δαλματίας Φάρο, από τις Συρακούσες, από την Ζάγκλη (τη Μεσσήνη δηλαδή), και από την Κατάνη της Σικελίας, για να καταλήξει στην Ελέα, αποικία της Φώκαιας στη βόρεια ακτή της Καλαβρίας. Για να συντηρηθεί όλον αυτόν τον καιρό έκανε τον ραψωδό, απαγγέλλοντας τα Έπη του Ομήρου και του Ησιόδου, αλλά και δικά του ποιήματα, ένα από τα οποία αναφερόταν στην κτίση της πατρίδας του, του Κολοφώνα. Δυστυχώς ολόκληρο σχεδόν το έργο του, φιλοσοφικό και ποιητικό, έχει χαθεί εκτός από ελάχιστα αποσπάσματα.
Ο Ξενοφάνης εγκαταστάθηκε στην Ελέα, όπου δίδαξε φιλοσοφία στα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του και όπου πέθανε σε βαθύ γήρας, ενενήντα πέντε χρονών. Είχε πολύ τολμηρές και σε ορισμένες περιπτώσεις ανατρεπτικές απόψεις, που του χάρισαν πολλούς εχθρούς. Τις καθιερωμένες αυθεντίες της ποίησης, τους επικούς Όμηρο και Ησίοδο, τους κατηγόρησε πως δεν έκαναν τίποτ’ άλλο παρά να νομιμοποιήσουν τα ανθρώπινα ελαττώματα, αποδίδοντάς τα και στους θεούς: «Και ο Όμηρος και ο Ησίοδος απέδωσαν στους θεούς όσα για τους ανθρώπους είναι ντροπή και κατηγορία, να κλέβουν, να μοιχεύουν και να ξεγελάν ο ένας τον άλλο» [πάντα θεοῖσ’ ἀνέθηκαν Ὅμηρός θ’ Ἡσίοδός τε, ὅσσα παρ’ ἀνθρώποισιν ὀνείδεα καὶ ψόγος ἐστίν, κλέπτειν μοιχεύειν τε καὶ ἀλλήλους ἀπατεύειν].
Αλλά και τους θεούς δεν τους άφησε έξω από την κριτική του. Κατά την άποψή του οι άνθρωποι δημιούργησαν τους θεούς «κατ’ εικόνα και ομοίωσή» τους: «Οι θνητοί φαντάζονται πως οι θεοί έχουν τη δικιά τους μορφή, φωνή και ενδυμασία». Οι Αιθίοπες τους θεούς τους τους φαντάζονται μαύρους και σιμούς, και οι Θράκες κοκκινομάλληδες και γαλανομάτες. Και αν είχαν χέρια τα βόδια, τα άλογα ή τα λιοντάρια και μπορούσαν να κάνουν με αυτά όσα οι άνθρωποι, θα ζωγράφιζαν τους θεούς τους τα άλογα όμοιους με άλογα και τα βόδια σαν βόδια».
Πολλοί μεταγενέστεροι συγγραφείς τον θεωρούν τον πρώτο εκπρόσωπο της αντίληψης πως υπάρχει ένας μόνο θεός, αλλά τους διαψεύδει ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο οποίος γράφει πως ο Ξενοφάνης ταύτιζε τον θεό με το σύμπαν (δηλαδή τη φύση), για το οποίο δεχόταν πως δεν είχε αρχή ούτε τέλος. Κατά βάση ήταν σκεπτικιστής που αμφέβαλλε για όλα και θεωρούσε πως, και να υπάρχουν θεοί, οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να το γνωρίζουν.
* Σύμφωνα με άλλους συγγραφείς του Ορθαγόρου