Οι περισσότεροι γνωρίζουμε πως η Θέα Αφροδίτη στην αρχαία Ελληνική μυθολογία, ήταν η θεά του έρωτα, της ομορφιάς, της σεξουαλικότητας, της ηδονής και της τεκνοποίησης. Είναι έτσι όμως; Στην πραγματικότητα, η Αφροδίτη όπως θα διαπιστώσετε στην συνέχεια, έχει πολλές και διαφορετικές ιδιότητες.
Η Αφροδίτη του Ησιόδου λ.χ έχει διαφορετική καταγωγή από αυτήν του Ομήρου, με κοινό χαρακτηριστικά την απόδοση στη θεά τη δύναμη να διεγείρει τον έρωτα και τη σεξουαλική επιθυμία, καθώς μέσα στα συστατικά του προσώπου της θεάς τόσο στον Ησίοδο όσο και στον Όμηρο, ενυπάρχουν εγγενώς, ως γενεσιουργές και δυναμικές αιτίες, ο έρως και η έρις.
Ιερά της σύμβολα ήταν τα λευκά περιστέρια (ένα ζευγάρι περιστεριών έσερνε το άρμα της), τα σπουργίτια, τα άλογα και οι κύκνοι. Άλλα σύμβολα της ήταν επίσης το μήλο, η παπαρούνα, το άνθος της ροδιάς, το τριαντάφυλλο, η μυρτιά, σύμβολο γονιμότητας, και η ανεμώνη. Χάρη στο μύθο της ανάδυσής της από τη θάλασσα η Αφροδίτη λατρευόταν ευρέως ως προστάτιδα των ναυτικών, με τα επίθετα Πελαγία, Ευπλοία και Θαλασσία.
Στη Σπάρτη αντίθετα η Αφροδίτη εμφανίζεται ως πολεμική θεά. Προφανώς η ερωτική σχέση με τον Άρη και η συζυγική σχέση της με τον μεταλλουργό θεό Ήφαιστο, δημιουργό πολεμικών εργαλείων, αποτελεί έναν υπαινιγμό για την υπόστασή της ως θεάς του πολέμου. Όμως, το πολεμικό στοιχείο της (εξου και η λατρευτική προσωνυμία Αφροδίτη Ἐνόπλιος) βρίσκει την πλήρη αντιστοιχία του στη σχέση της με τον Άρη. Για αυτό τον λόγο στην Σπάρτη έφερε το λατρευτικό επίθετο Ἀρεία. Κατά Woodward αυτό σημαίνει, « πολεμική» ή «εκδικήτρια» θέα και όχι «αυτή που ανήκει στον Άρη».
Η σημασία της ένοπλης Αφροδίτης στη Σπάρτη εντάσσεται στο πλέγμα πλήθους αγαλμάτων θεών φερόντων οπλισμό (όπως Απόλλωνα, Διονύσου, Ηρακλή, Αθηνάς Χαλκιοίκου, Άρτεμης), και το φαινόμενο ερμηνεύεται, κατά τον Flower, από το όλο Σπαρτιατικό σύστημα αξιών και του τρόπου ζωής (πολεμική αρετή), το οποίο αποτυπώνεται στην εικόνα του οπλισμένου θεού. Περαιτέρω αρχαιολογική μαρτυρία για τη λατρεία Αφροδίτης – Άρη προέρχεται από τον ναό της Αφροδίτης Ἀρείας στη Σπαρτιατική Ακρόπολη: μία αναθηματική σιδερένια λεπίδα—5ου αι. π.Χ. (;)—φέρει την επιγραφή: Λύκειος Ἀρε[F]ία[ι].
Ένας δεύτερος ναός για την ὡπλισμένη Αφροδίτη υπήρχε στη Σπάρτη, και αυτή ίσως ταυτίζεται με ένα χάλκινο αγαλματίδιο του 4ου–3ου αι. μιας γυναικείας μορφής με Δωρικό πέπλο, κράνος και με ανασηκωμένο το αριστερό χέρι, σα να κρατάει ασπίδα. Κατά τον Λεωνίδα τον Ταραντίνο (α΄ μισό 3ου αι. π.Χ.) η Σπαρτιάτισσα Κύπρις είναι πάντοτε άοπλη (αἰὲν ἀτευχής),αλλά κατά τον Αντίπατρο από τη Σιδώνα (2ος αι. π.Χ.) φέρει πάντοτε κράνος (κόρυν), ασπίδα (κάμακα) και όπλα (τεύχεα).
Άλλες μαρτυρίες για την Ἀφροδίτη ωπλισμένη από τον Ελλαδικό χώρο έχουμε από τα Κύθηρα και την Κόρινθο, ενώ στην Κύπρο η Αφροδίτη καλείται Ἔγχειος = η φέρουσα ασπίδα). Ψηφίσματα από τους στρατηγούς της Πάρου (3ος αι..) και της Ηπείρου (2ος αι. ) για την Αφροδίτη αποδεικνύουν τη σχέση της θεάς με τον πόλεμο. Η Μικρά Ασία αποτελεί πηγή επιγραφικών μαρτυριών για την παρουσία ενός καθαρά στρατιωτικού χαρακτήρα της Αφροδίτης (Αφροδίτη Στρατεία, Στρατονῖκις), αναγομένου στην Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή. Ως οπλισμένη θεά απεικονίζεται και στο ιερό της στην Ετρουσκική Gravisca.
Ο ολέθριος Άρης είναι δυνατός και όμορφος, άρα ένας φυσικός σύντροφος της θεάς του έρωτα: «φιλέει δ’ ἀΐδηλον Ἄρηα, οὕνεχ’ ὁ μὲν καλός τε καὶ ἀρτίπος». Η ερωτική αγάπη εκλαμβάνεται από τους Έλληνες και Ρωμαίους μεταφορικά ως μάχη μέσα σε ένα αγωνιστικό πλαίσιο. Έτσι, στην αρχαιότητα θεωρείται σχεδόν αυτονόητη η σχέση ανάμεσα στην επιθετικότητα και σεξουαλικότητα.
Το σύμπλεγμα «Έρωτας και πόλεμος» είχε απασχολήσει και τους Έλληνες της προκλασικής εποχής: Οι Σπαρτιάτες και οι Κρήτες θυσίαζαν στον Έρωτα πριν από τη μάχη. Ο Αριστοτέλης, προσφέρει το παράδειγμα μιας ενδιαφέρουσας άποψης ότι η αντίθεση ανάμεσα στον έρωτα και στον πόλεμο και η δύναμη του έρωτα επί των ισχυρών είναι ένα μοτίβο, το οποίο εκφράζεται στην τέχνη μέσω του μύθου του Άρη και της Αφροδίτης.
Οι πολεμικοί άνδρες είναι ευάλωτοι στον έρωτα, με αποτέλεσμα στους πολεμικούς λαούς να ηγεμονεύουν γυναίκες. Άρα, η πολυπλοκότητα της θεάς—πολυπλοκότητα που συμφωνεί απόλυτα με το πνεύμα του αρχαίου Ελληνικού πολυθεϊσμού—μπορεί να αναχθεί σε δύο έννοιες: έρωτα και έριδας, έννοιες οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται, συνυφαίνονται, «ταυτίζονται».
Ο πολεμικός χαρακτήρας της πρωτογενούς μορφής της Ελλαδικής Αφροδίτης πρέπει να είναι κληρονομιά της Ιστάρ–Αστάρτης, της οποίας κατάλοιπα βρίσκουμε στη Σπάρτη και στα Κύθηρα, ή και της Ιστάρ Σαούσκα (μέσω της Λέσβου, όπως προτάθηκε εδώ), αλλά ήδη από τα Μυκηναϊκά χρόνια ο ερωτικός χαρακτήρας της ανατολικής προγόνου υπερίσχυσε ανάμεσα στους Έλληνες. [1]
Η θεά Αφροδίτη πρωτοεμφανίσθηκε στην Κύπρο ως ανατολική θεά της γονιμότητας και υιοθετήθηκε από τους Έλληνες που με τη σειρά τους την ενσωμάτωσαν στο δικό τους πάνθεο και κατόπι την επανέφεραν στο νησί κατά τον 4ο και 3ο αι. π.Χ. Η Κυπρία θεά αρχικά δεν επονομαζόταν Αφροδίτη από τους Κυπρίους πριν τον 4ο αι. π.Χ. Οι πρώτες πηγές που την αναφέρουν με αυτό το όνομα επιγραφές στο Κυπριακό συλλαβάριο που επαναλαμβάνουν ένα στερεότυπο αριθμό λέξεων.
Στην Πάφο ονομαζόταν «η Θεά», «Θεά» ή «Θεός». Στην Κύπρο, ήταν γνωστή ως «Δέσποινα» ή «Κυρά». Ο τίτλος αυτός μεταφράστηκε στη Μυκηναϊκή Ελληνική γλώσσα, την ονόμασε «νανασσα»=βασίλισσα. Αυτό είναι το όνομα με το οποίο ήταν γνωστή η θεά της Πάφου ως τον 3ο αι. π.Χ.. Ακόμη και στον 4ο αι. π.Χ. οι βασιλείς της Πάφου αποκαλούσαν τους εαυτούς τους στις αναθηματικές επιγραφές «ιερείς της Βασίλισσας».
Στους ιστορικούς χρόνους η θεά της Κύπρου και οι ιέρειες της παριστάνονταν με πλούσια κοσμήματα που θεωρούνται ιδιαιτερότητα της είναι μερικές αναθηματικές Κυπριακής τέχνης σε αντίθεση με την Ελληνική τέχνη. Ίσως αυτό να αποτελεί κατάλοιπο πανάρχαιων θρησκευτικών εθίμων.
Η ιερή πορνεία ήταν έθιμο που αναφέρει μόνο ο Ηρόδοτος, ως χαρακτηριστικό της Αφροδίτης της Βαβυλώνας και της Κύπρου. Γνω¬ρίζουμε πως ιερά αφιερωμένα σε ανατολικές θεές, περιλάμβαναν ανάμεσα στο προσωπικό τους γυναίκες και άνδρες που επιδίδονταν σε σεξουαλικές πράξεις, παρόλο που δεν χαρακτηρίζονται πορνεία.
Ο Ηρόδοτος περιγράφει ένα έθιμο στο ιερό της Αφροδίτης στη Βαβυλώνα (ταυτίζει την Ασσυριακή Μύλιττα με την Αφροδίτη) σύμφωνα με το οποίο η κάθε γυναίκα όφειλε να κάνει έρωτα μια φορά στη ζωή της με ένα ξένο. Οι γυναίκες κάθονταν στο ιερό με στέμμα στο κεφάλι και περίμεναν ένα ξένο να τις επιλέξει, λέγοντας τους «επικαλούμαι για σένα τη θεά Μύλιττα». Ευθύς μετά η γυναίκα έκανε έρωτα μαζί του εκτός του ιερού. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι υπήρχε παρόμοιο έθιμο σε μερικά μέρη της Κύπρου.
Ο γραπτός διάκοσμος στο εσωτερικό ενός πινακίου του 6ου αι. π.Χ. παριστάνει ίσως σκηνή ιερής πορνείας στους ιερούς κήπους του ιερού. Μεταγενέστεροι συγγραφείς αναφέρουν την προγαμιαία πορνεία ως Κυπριακό έθιμο, που ήταν ίσως παραφθορά του αρχικού εθίμου.
Μπορούμε να βρούμε μερικές άλλες αναφορές σε αυτό το έθιμο που σχετίζονται με τις Προποιτήδες γυναίκες ή θυγατέρες του Κινύρα στην Αμαθούντα, αλλά σε αυτές τις παραδόσεις η Αφροδίτη προβάλλει την πορνεία ως τιμωρία για τις γυναίκες που περιφρονούν τις δυνάμεις της.
Σύμφωνα με τον Οβίδιο στη Σαλαμίνα υπήρχε ναός της προκύπτουσας Αφροδίτης (“Αφροδίτης στο παράθυρο”), σύμβολο της ιερής πορνείας. Το επίθετο αυτό, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ήταν επίσης επί¬θετο της Αφροδίτης στην Κύπρο.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Αφροδίτης της Κύπρου ήταν η αμφισεξουαλικότητά της. Η αρχαιότερη αναφορά σε αυτή της την ιδιότητα βρίσκεται στον Κύπριο συγγραφέα Παίονα της Αμαθούντας, που τον αναφέρει ο Θεόφραστος, σύμφωνα με τον οποίο η Κυπρία θεά μπορού¬σε να μεταμορφωθεί σε άνδρα. Ο Αριστοφάνης γνώριζε την ύπαρξη αυτής της αμφισεξουαλικής θεάς που ονομάζετο Αφροδίτη.
Ο Ησύχιος επιβεβαιώνει ότι ο Αφρόδιτος ήταν ο Ερμαφρόδιτος. Ο Μακρόβιος δίνει την εκτενέστερη αναφορά σε αυτό το φαινόμενο που είναι γνωστό και από πολλές πηγές, δηλώνοντας ότι στην Κύπρο υπήρχε άγαλμα γενειο¬ φόρου Αφροδίτης ντυμένο γυναίκα, γεγονός που επιβεβαιώνεται από πολλονς συγγραφείς.
Η ύπαρξη μιας τέτοιας θεότητας τοποθετείται σε μια περίπτωση στην Αμαθούντα, όπου υπάρχουν κατάλοιπα κάποιας πανάρχαιας θρησκείας. Μερικά ειδώλια και ένα άγαλμα της Αφροδίτης αναφέρονται συχνά ως τεκμήρια του αμφισεξουαλικού χαρακτήρα της θεάς, χωρίς όμως να υπάρχει για αυτό καμιά βεβαιότητα. Θα υπάρχει όμως κάποια αλήθεια σε αυτές τις αναφορές. Αυτός ο αμφισεξουαλικός χαρακτήρας υπάρχει και στη θεά Inanna-Ishtar, που μπορούσε να θεωρηθεί θεά όσο και θεός.[2]
Πηγή 1: «Έρως – Έρις: Aφροδίτη – Άρης. Σκέψεις για την προέλευση και την ουσία της Αφροδίτης στην περιοχή του Αιγαίου», Αφροδίτη Α. Αβαγιανού Ph.D., University of Zurich.
Πηγή 2: «Η Μεγάλη θεά της Κύπρου και η Γένεση της Αφροδίτης»,
Βάσος Καραγιώργης . Ομιλία που δόθεικε στο EIE από τον καθηγητή κ. Β. Καραγιώργη στις 14.5.2002. Συγγραφείς Βάσος και Ζακελίν Καραγιώργη.
Φωτογραφία: Ναός της Αφροδίτης TEMPLE, Kykuit, the Rockefeller Estate, Sleepy Hollow, New York, U.S.A.
Πηγή: xletsos-basilhs