Οι περιοχές της Λίλαιας και του Πολύδροσου κατά την αρχαιότητα ανήκαν στο βόρειο μέρος της Φωκίδας, που βρισκόταν στην κοιλάδα του ποταμού Κηφισού, και γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση λόγω της ευνοϊκής τους θέσης στο σταυροδρόμι των δύο βασικών οδικών αξόνων, που συνέδεαν τη Θεσσαλία με τη νότια Ελλάδα.
Από τις φωκικές πόλεις της περιοχής αυτής (Χαράδρα – Μαριολάτα, Λίλαια – Κάτω Αγόριανη, Έρωχος – Πολύδροσος, Δρυμαία – Γλούνιστα, Αμφίκλεια – Δαδί) η Λίλαια ξεχώριζε για τα πλούσια νερά της, που από τα πανάρχαια χρόνια συνδέονταν με τις πηγές του ποταμού Κηφισού, μάλιστα το όνομά της οφείλεται στη νύμφη Λίλαια, κόρη του θεοποιημένου ποταμού.
Στον «Κατάλογο των νεών» της Ιλιάδας (Β 523) η πόλη επίσης συνδέεται με τις πηγές του Κηφισού, ενώ ο ομηρικός ύμνος στον Απόλλωνα αναφέρει ότι τα όμορφα νερά του Κηφισού πηγάζουν από τη Λίλαια και χύνονται μπροστά της. Μάλιστα, οι κάτοικοί της πίστευαν ότι το νερό της Κασταλίας πηγής στους Δελφούς ήταν δώρο του Κηφισού, γι’ αυτό ορισμένες μέρες το χρόνο έριχναν στην πηγή γλυκίσματα και πίστευαν ότι αυτά αναφαίνονταν στην Κασταλία κρήνη. Η πόλη αναφέρεται και από το Στράβωνα (9.407), τον Παυσανία (10.33.3-5), τον Πτολεμαίο (3.14.14) και τον Πλίνιο (Φυσ. Ιστ. 4.27).
Τα ίχνη κατοίκησης στην περιοχή χρονολογούνται από τα πρωτοελλαδικά χρόνια (3η χιλιετία π.Χ.). Μετά την καταστροφή των φωκικών πόλεων το 346 π.Χ. από το Φίλιππο Β΄, βασιλιά της Μακεδονίας, η Λίλαια συνοικίσθηκε με τη γειτονική πόλη Έρωχο, που ταυτίζεται με το λόφο του Αγίου Βασιλείου και το χώρο του νεκροταφείου του Πολυδρόσου. Τα τείχη της κατασκευάσθηκαν πιθανότατα στα μετά το Φίλιππο χρόνια της ανοικοδόμησης των φωκικών ακροπόλεων, ενώ δείγματα μιας παλαιότερης οχύρωσης σώζονται στην κορυφή της ακρόπολης. Αυτό ίσως ήταν το τείχος της Λίλαιας πριν από την καταστροφή του Φιλίππου Β΄.
Ο αρχαιολογικός χώρος της Λίλαιας-Πολύδροσου περιλαμβάνει την οχύρωση της πόλης, ένα κρηναίο κτίσμα και λείψανα ενός ιερού. Στην περιοχή της Λίλαιας βρίσκονται και σήμερα οι πιο πλούσιες πηγές του Κηφισού. Κοντά στην πηγή της Αγίας Ελεούσας στον Πολύδροσο οι Λιλαιείς διαμόρφωσαν λατρευτικό χώρο, όπου λάτρευαν τον ποτάμιο θεό και πρόσφεραν πλούσια αφιερώματα. Στο χώρο αυτό σώζονται θεμέλια και αρχιτεκτονικά μέλη (επιστύλια, τρίγλυφα, σπόνδυλοι κιόνων) από αρχαίο οικοδόμημα κρήνης και ένας επιβλητικός αναλημματικός τοίχος, που στήριζε ναό αφιερωμένο στον Κηφισό ποταμό. Τα λατρευτικά αυτά οικοδομήματα αντικαταστάθηκαν κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους από τις εκκλησίες του Αγίου Χριστοφόρου και της Αγίας Ελεούσας, για την κατασκευή των οποίων χρησιμοποιήθηκε άφθονο αρχαίο οικοδομικό υλικό.
Σε μικρή απόσταση από την εκκλησία της Αγίας Ελεούσας βρίσκεται η επιβλητική οχύρωση της αρχαίας Λίλαιας, που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. Τα τείχη είναι τραπεζιόσχημης τοιχοδομής και διατηρούνται σε ικανό ύψος. Κατά διαστήματα ενισχύονται με ορθογώνιους πύργους, από τους οποίους είναι χαρακτηριστικός ο κεντρικός στην κορυφή της ακρόπολης, που έλεγχε οπτικά όλη την κοιλάδα του άνω ρου του Κηφισού. Σε μερικά σημεία της αρχαίας οχύρωσης έχουν γίνει μετασκευές και προσθήκες στα χρόνια της Φραγκοκρατίας (13ος-14ος αιώνας).
Στην επικράτεια του Ερώχου ανήκε και ένα αγροτικό ιερό αφιερωμένο στη θεά Δήμητρα που ανασκάφηκε από τον Χρήστο Καρούζο το 1928 και το 1934. Το ιερό, εξωτερικά τετράγωνο, περιλαμβάνει τετράγωνο περίβολο-άνδηρο, πάνω στο οποίο εικάζεται ότι υπήρχε ναός ή βωμός και στον οποίο οδηγεί πρόπυλο με κλίμακα. Σύμφωνα με τα ευρήματα, το ιερό πρέπει να λειτούργησε από τους ύστερους αρχαϊκούς ως τους ελληνιστικούς χρόνους.
Πηγή: ΥΠΠΟΑ, Αρχείον Πολιτισμού