Η Σαμοθράκη, ένα μικρό, βραχώδες Ελληνικό νησί στο βόρειο Αιγαίο, έχει ένα μεγάλο ιστορικό παρελθόν που διαψεύδει το μικρό της μέγεθος. Ένα από τα πιο τραχιά από όλα τα Ελληνικά νησιά με το όρος Σάος να υψώνεται στα 1.611 μέτρα.
Γνωστό περισσότερο για το Ιερό των Μεγάλων Θεών, στην Παλαιόπολη, ήταν κάποτε το σπίτι του εκπληκτικά όμορφου μαρμάρινου αγάλματος της Νίκης, ύψους 2,5 μέτρων, που δημιουργήθηκε το 190 π.Χ., τώρα γνωστό ως η «Φτερωτή Νίκη της Σαμοθράκης».
Όπως πολλοί άλλοι αρχαίοι θησαυροί της Ελλάδας, εκτίθεται τώρα σε ένα ευρωπαϊκό μουσείο (στην περίπτωση αυτή, το Λούβρο στο Παρίσι) αλλά κάποτε ήταν μέρος του Ιερού, τα ερείπια του οποίου κοσμούν ακόμα και σήμερα το νησί.
Βρέθηκε σε κομμάτια στο έδαφος από τον Γάλλο αρχαιολόγο Charles Champoiseau, το γλυπτό αναγνωρίζεται παγκοσμίως ως ένα από τα πιο εντυπωσιακά όμορφα σε όλο τον κόσμο.
Η αρχαία πόλη της Σαμοθράκης, τα ερείπια της οποίας ονομάζονται Παλαιόπολη («παλιά πόλη»), βρισκόταν στη βόρεια ακτή του νησιού. Πολλά από τα αρχαία τείχη της, τα οποία ήταν χτισμένα σε τεράστιο κυκλώπειο στυλ, σώζονται ακόμη.
Παραδοσιακές μαρτυρίες από την αρχαιότητα αναφέρουν ότι το νησί της Σαμοθράκης κατοικήθηκε αρχικά από Πελασγούς και Κάρες και αργότερα Θράκες. Στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. το νησί πιστεύεται ότι αποικίστηκε από Έλληνες της Σάμου, εξ ου και η ονομασία Σάμος της Θράκης, η οποία αργότερα έγινε Σαμοθράκη.
Το συγκρότημα του ναού της Σαμοθράκης χρησίμευσε ως ένα από τα σημαντικότερα πανελλήνια θρησκευτικά ιερά. Ήταν επίσης ένα κέντρο με τη δική του μυστηριώδη θρησκεία που ήταν ανοιχτή στη λατρεία όλων, όχι μόνο μερικών εκλεκτών μυημένων.
Το συγκρότημα του ναού, το οποίο επισκέφτηκε μια πληθώρα αξιοσημείωτων μορφών από το παρελθόν, συμπεριλαμβανομένου του Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, του πεθερού του Ιουλίου Καίσαρα, αναφέρθηκε από τον Πλάτωνα και τον Αριστοφάνη.
Η Αρσινόη Ροτόντα στη Σαμοθράκη. Πίστωση: Marsyas / CC BY-SA 3.0
Η λατρεία των μυστηριωδών, ανώνυμων «Μεγάλων Θεών» στη Σαμοθράκη
Κατά την ελληνιστική περίοδο, μετά την επωνυμία του Φιλίππου Β’, σχημάτισε εθνικό μακεδονικό ιερό. Παρέμεινε σημαντικός θρησκευτικός χώρος καθ’ όλη τη ρωμαϊκή περίοδο, με τον αυτοκράτορα Αδριανό να επισκέπτεται τη Σαμοθράκη κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του.
Η Σαμοθράκη έχει ακόμα μερικά από τα αρχαία της μυστήρια ανέπαφα, με τους ιστορικούς να προσπαθούν ακόμα να ανακαλύψουν την ταυτότητα και τη φύση των θεοτήτων που λατρεύονταν στο ιερό. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό επειδή ήταν ταμπού ακόμη και η προφορά των ονομάτων τους στην αρχαιότητα.
Οι λογοτεχνικές πηγές από την αρχαιότητα αναφέρονται σε αυτούς με τη συλλογική ονομασία «Κάβειροι» ή Kábiroi), ενώ είναι γνωστοί και με το απλούστερο επίθετο των «Μεγάλων Θεών».
Το Πάνθεον των Μεγάλων Θεών στη Σαμοθράκη αποτελείται από πολυάριθμες χθόνιες θεότητες, δηλαδή εκείνες που έχουν να κάνουν με τον κάτω κόσμο. Αυτό ήταν απίστευτο πριν από την άφιξη των Ελλήνων αποίκων στο νησί τον 7ο αιώνα π.Χ.
Η «Φτερωτή Νίκη της Σαμοθράκης», το ανεκτίμητο άγαλμα από την εποχή της Αρχαίας Ελλάδας που βρέθηκε στο μικρό νησί της Σαμοθράκης. Τώρα εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Πίστωση: Lyokoï88 / CC BY-SA 4.0
Γη Μητέρα θεότητα στο κέντρο της Σαμοθράκης
Η Μητέρα της Γης, ή Μεγάλη Μητέρα, μια θεά που απεικονίζεται συχνά στα νομίσματα της Σαμοθράκης ως καθιστή γυναίκα, με ένα λιοντάρι στο πλευρό της, ήταν η κεντρική θεότητα στο ιερό. Ευτυχώς, το μυστικό της όνομα, Αξίερος (Axiéros), μας είναι γνωστό σήμερα. Οι Έλληνες τη συνέδεσαν με τη θεά της γονιμότητας Δήμητρα.
Η Εκάτη, με το όνομα Ζερύνθια, και η Αφροδίτη-Ζερυνθία, δύο σημαντικές θεές της φύσης, λατρεύονται εξίσου στη Σαμοθράκη, αν και η λατρεία τους ήταν αποστασιοποιημένη από εκείνη της Μεγάλης Μητέρας και ταυτιζόταν πιο στενά με θεότητες πιο γνωστές στους Έλληνες, σύμφωνα με τους ιστορικούς.
Η Αξιέρος, θεός της γονιμότητας που προσδιορίζεται από τους Έλληνες ως Ερμής, ήταν μια φαλλική θεότητα της οποίας τα ιερά σύμβολα ήταν η κεφαλή ενός κριαριού και μια σκυτάλη (κερύκειο), που μπορεί να βρεθεί ακόμη και σε κάποιο νόμισμα.
Δύο άλλες αρσενικές θεότητες συνοδεύουν τον Κάδμηλο. Αυτοί μπορεί να είναι οι δύο μυθικοί ήρωες που αποδίδονται στην ίδρυση των Σαμοθρακικών μυστηρίων: οι αδελφοί Δάρδανος (Δάρδανος) και Ιάσιον (Ηετίων). Συνδέθηκαν από τον Ελληνικό λαό της εποχής με τους Διόσκουρους, τα θεϊκά δίδυμα που ήταν γνωστά ως προστάτες των ναυτικών.
Οι ναυτικοί που περιηγούνταν στη Σαμοθράκη άφηναν προσφορές στους θεούς
Και αυτό θα ταίριαζε, αφού οι αρχαίοι Έλληνες ναυτικοί ήταν γνωστό ότι άφηναν προσφορές στη θέση του ιερού στη Σαμοθράκη για να εξασφαλίσουν το ασφαλές πέρασμά τους γύρω από το νησί.
Το ιερό ήταν ανοιχτό σε όλους όσους επιθυμούσαν να λατρεύουν τους Μεγάλους Θεούς, σε αντίθεση με άλλα ιερά στην αρχαία Ελλάδα, τα οποία θα ήταν ανοιχτά μόνο σε ορισμένους μυημένους. Οι τελετουργίες και οι τελετές στη Σαμοθράκη προεδρεύονταν από την ιέρεια, η αρχιέρεια του, που ήταν συχνά προφήτισσα, είχε τον τίτλο «Σίβυλλα» ή «Κυβέλη».
Οι προσευχές και οι ικεσίες στο ιερό θα συνοδεύονταν από αιματηρές θυσίες οικόσιτων ζώων, συμπεριλαμβανομένων προβάτων και χοίρων, των οποίων τα πτώματα καίγονταν σε ιερές εστίες, καθώς και σπονδές στις θεότητες.
Για τους σκοπούς αυτούς χρησιμοποιήθηκαν πολλοί βωμοί από βράχο, ο μεγαλύτερος από τους οποίους περιβαλλόταν από μνημειακό περίβολο στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.
Το μεγάλο ετήσιο φεστιβάλ στη Σαμοθράκη, το οποίο προσέλκυε στο νησί απεσταλμένους από όλο τον Ελληνικό κόσμο, πιθανότατα πραγματοποιήθηκε στα μέσα Ιουλίου. Αποτελούμενη από την παρουσίαση ενός ιερού θεατρικού έργου, που συνεπαγόταν τελετουργικό γάμο, αυτό μπορεί να γινόταν στο κτίριο με το Τείχος του Χορευτή, που χτίστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ.
Γύρω στο έτος 200 π.Χ., προστέθηκε στο φεστιβάλ ένας διονυσιακός διαγωνισμός, που διευκολύνθηκε από την κατασκευή ενός θεάτρου στο συγκρότημα.
Στο ιερό έγιναν πολλά αναθήματα, τα οποία τοποθετήθηκαν σε ένα κτίσμα που φτιάχτηκε για το σκοπό αυτό δίπλα στο μεγάλο βωμό, τυπικές προσφορές θα μπορούσαν να ήταν αγάλματα από μπρούτζο, μάρμαρο ή πηλό, καθώς και όπλα ή αγγεία.
Το πρώτο στάδιο των τελετουργιών μύησης στα μυστήρια της Σαμοθράκης ήταν η «μύηση». Μια ιερή ιστορία και ειδικά σύμβολα αποκαλύπτονταν στον μυημένο, κατά τη διάρκεια της τελετής θα έπαιρνε ένα κατακόκκινο φύλλο δεμένο γύρω από τη μέση, που προοριζόταν να είναι προστατευτικό φυλαχτό.
Ένα σιδερένιο δαχτυλίδι εκτεθειμένο στη θεϊκή δύναμη των μαγνητικών λίθων στο νησί ήταν πιθανότατα άλλο ένα σύμβολο προστασίας που απονεμήθηκε κατά τη διάρκεια της μύησης, πιστεύουν οι αρχαιολόγοι.
Το ιερό της Σαμοθράκης αποτελείται από τρία στενά άνδηρα στις δυτικές πλαγιές του όρους Άγιος Γεώργιος, που χωρίζονται από δύο απότομα ρέματα. Η είσοδος γίνεται από το προπύλαιο του Πτολεμαίου Β’, γνωστό και ως Πτολεμαίο, το οποίο εκτείνεται στο ανατολικό ρυάκι σαν γέφυρα.
Στη συνέχεια, ένα ελικοειδή μονοπάτι κατηφορίζει προς την κύρια βεράντα, που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο ρυάκια, όπου βρίσκονται τα κύρια μνημεία του ιερού. Μια μεγάλη θόλος, η Αρσινόη Ροτόντα, είναι ο μεγαλύτερος στεγασμένος στρογγυλός χώρος στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο.
Με απίστευτη διάμετρο 20 μέτρα (65 πόδια), μπορεί να χρησίμευε για να καλωσορίσει τους θεορούς, τους ιερούς πρεσβευτές που στάλθηκαν από πόλεις και συλλόγους για να παρακολουθήσουν τις μεγάλες γιορτές στο ιερό.
Η Ζωφόρος των Χορευτών, από το ομώνυμο κτίριο στο αρχαίο ιερό των Μεγάλων Θεών στη Σαμοθράκη. Πίστωση: Marsyas / CC BY-SA 3.0
Το κτίριο της Ζωφόρου των Χορευτών σηματοδοτεί ακόμη πιο αρχαία περιοχή θυσιών
Το Κτίριο της Ζωφόρου του Χορευτή, το μεγαλύτερο στο Ιερό, χτισμένο σε έναν ακόμη παλαιότερο χώρο θυσίας, βρίσκεται στο άνοιγμα του μονοπατιού που οδηγεί στην τοποθεσία.
Το σημαντικότερο κτήριο της λατρείας, το Εποπτειο, βρίσκεται νότια του Τεμένους. Το κτίριο αυτό φέρει την επιγραφή του Ιέρωνα. Το εσωτερικό διαθέτει το μεγαλύτερο μη υποστηριζόμενο άνοιγμα στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο – 11 μέτρα (36 πόδια).
Το Ανάκτορον, το κτήριο για τον χαιρετισμό των θρησκευτικών μυημένων, βρίσκεται βόρεια της Ροτόντας Αρσινόης.
Το τρίτο και τελευταίο πεζούλι, δυτικά του πνευματικού κέντρου του ιερού, καταλαμβάνεται κυρίως από κτίρια για προσφορές, όπως Κτίρια, αφιερωμένο από έναν πολίτη της Μιλήτου, και το Νεώριο, ή ναυτικό μνημείο. Είναι επίσης η τοποθεσία που κάποτε ήταν αίθουσα δεξιώσεων.
Ο χώρος πάνω από όλα αυτά τα κτίρια κυριαρχείται από μια τεράστια στοά μήκους 104 μέτρων (341 πόδια), αυτό λειτουργεί ως μνημειακό σκηνικό σε ολόκληρο το ιερό.
Τα ερείπια ενός τετράγωνου βυζαντινού οχυρού βρίσκονται επίσης σε αυτήν την περιοχή, κατασκευάστηκε από επαναχρησιμοποιημένο οικοδομικό υλικό από την αρχική τοποθεσία.
Ισχυροί δεσμοί με τη Μακεδονία, ο Φίλιππος Β’ και η σύζυγός του Ολυμπιάδα
Ο ιστορικός Πλούταρχος, στο έργο του «Βίος του Αλεξάνδρου», λέει ότι ο Φίλιππος της Μακεδονίας, ο οποίος αργότερα έγινε πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μυήθηκε στα μυστήρια της Σαμοθράκης ταυτόχρονα με την Ολυμπιάδα. την ερωτεύτηκε και την αρραβωνιάστηκε αμέσως.
Ο πρώτος ηγεμόνας του οποίου σώζονται επιγραφικά ίχνη ήταν ο γιος του Φιλίππου Β’ και ετεροθαλής αδελφός του Αλέξανδρου, Φίλιππος Γ’ της Μακεδονίας, ο οποίος θα γίνει ο κύριος ευεργέτης του Ιερού κατά τον 4ο αιώνα π.Χ.
Το δεύτερο κύμα μεγάλης κατασκευής ξεκίνησε τη δεκαετία του 280 π.Χ. με την οικοδόμηση της Αρσινόης Β’ Ροτόντας, η οποία μπορεί να χρονολογείται από το 288–281 π.Χ., όταν αυτή η κόρη του Πτολεμαίου Α’ παντρεύτηκε τον Διαδόχη Λυσίμαχο, που ήταν τότε βασιλιάς της Μακεδονίας.
Ο Φίλιππος Ε’ της Μακεδονίας, ο τελευταίος βασιλιάς των Αντιγονιδών που προσπάθησε να ιδρύσει μια μακεδονική θαλασσοκρατία, ή θαλάσσια αυτοκρατορία, είχε μια μνημειακή στήλη αφιερωμένη σε αυτόν μπροστά στη μεγάλη στοά της άνω ταράτσας από τους Μακεδόνες μέχρι το έτος 200 π.Χ.
Άγαλμα της «Φτερωτής Νίκης» που δημιουργήθηκε γύρω στο 200 π.Χ
Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι πιθανότατα σε ένα από αυτά τα επεισόδια δημιουργήθηκαν το μνημειώδες σιντριβάνι που περιείχε την πλώρη ενός πλοίου από ασβεστόλιθο — και το αριστούργημα του αγάλματος της Φτερωτής Νίκης της Σαμοθράκης.
Κατά τη ρωμαϊκή και ιδιαίτερα την αυτοκρατορική περίοδο, χάρη στο ενδιαφέρον των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, η Σαμοθράκη έγινε διεθνές θρησκευτικό κέντρο, όπου συνέρρεαν προσκυνητές από όλο τον ρωμαϊκό κόσμο.
Το νησί αναφέρεται στη Βίβλο, με το όνομα Σαμοθράκη, το Βιβλίο των Πράξεων αναφέρει ότι ο Απόστολος Παύλος, στο δεύτερο ιεραποστολικό του ταξίδι, έπλευσε από την Τρωάδα στη Σαμοθράκη και πέρασε εκεί μια νύχτα στο δρόμο του για τη Μακεδονία.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέκτησε το νησί το 1457. Μια εξέγερση εναντίον τους από τον ντόπιο πληθυσμό κατά τη διάρκεια του Ελληνικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας (1821–1831) οδήγησε στη μαζική σφαγή 1.000 Σαμοθρακίων.
Οι ανασκαφές του ιερού συνεχίζονται μέχρι σήμερα
Μετά την ανακάλυψη του Winged Victory το 1863, από τον Γάλλο πρόξενο Charles Champoiseau, ο οποίος είχε την έδρα του στην Αδριανούπολη, η γαλλική ομάδα Deville και Coquart πραγματοποίησε την πρώτη αρχαιολογική ανασκαφή της Σαμοθράκης τρία χρόνια αργότερα, το 1866.
Οι Αυστριακοί αρχαιολόγοι ήταν οι επόμενοι στη σκηνή, αποκαλύπτοντας το Πτολεμαίο και τη στοά το 1873 και το 1876, πραγματοποίησαν επίσης κάποιες επιφανειακές ανασκαφές στο Ιερόν, το Αρσινόειο και το Τέμενος.
Ως μέρος μιας συμφωνίας που υπέγραψαν με τους Οθωμανούς, οι Αυστριακοί μοίρασαν αυτό που θα θεωρούνταν τώρα λεηλασία του χώρου μεταξύ του Μουσείου Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης, των μουσείων στην Καλλίπολη και του Αρχαιολογικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης.
Και, όπως πάντα φαινόταν να συμβαίνει στις Ελληνικές ανακαλύψεις, μερικά από τα αντικείμενα εξαφανίστηκαν στο δρόμο προς αυτά τα ιδρύματα – για να μην εμφανιστούν ποτέ ξανά δημόσια.
Ο Champoiseau επέστρεψε στη Σαμοθράκη το 1891 για να ψάξει για τα τετράγωνα που αποτελούσαν την πλώρη του πλοίου πάνω στα οποία είχε τοποθετηθεί το άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης στο Παρίσι, ενώ εκεί ανακάλυψε το θέατρο που είχε κατασκευαστεί το 200 π.Χ. στο πλαίσιο του Διονυσιακού διαγωνισμού.
Το Ινστιτούτο Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης ξεκίνησε τις πρώτες του ανασκαφές το 1938, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί το Ανάκτορον. Διακόπει από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τη διάρκεια του οποίου η τοποθεσία υπέφερε πολύ ως αποτέλεσμα της βουλγαρικής κατοχής, επέστρεψαν στη Σαμοθράκη το 1948, οι ανασκαφές τους συνεχίζονται μέχρι σήμερα.