Επί Κλεισθένη ψηφίστηκε στην Αθήνα ένας θεσμός που έδωσε αφορμή για πολλές παρεξηγήσεις και κατηγορίες κατά των Αθηναίων, ο λεγόμενος οστρακισμός. Μέσω αυτού μπορούσε να εξοριστεί ένα επίσημο πρόσωπο του αθηναϊκού πολιτικού βίου χωρίς προηγούμενη κατηγορία, ανακρίσεις ή απολογία, για δέκα χρόνια, τα οποία αργότερα μειώθηκαν στα πέντε. Η απόφαση αυτή συνοδευόταν από πολλές εγγυήσεις. Αρχικά η Βουλή και η Εκκλησία του Δήμου συσκέπτονταν και αποφάσιζαν αν η κατάσταση ήταν τόσο επικίνδυνη, αν δηλαδή το καθεστώς απειλούνταν από τη δραστηριότητα και τη δύναμη ενός ανθρώπου, ώστε να κρίνεται απαραίτητη μια τέτοια έκτακτη απόφαση. Πρέπει στο σημείο αυτό να επισημάνουμε ότι στην αρχική πρόταση δεν αναφερόταν κανένα όνομα ήταν ανώνυμη. Εάν η πρόταση έβρισκε ανταπόκριση, οριζόταν μέρα κατά την οποία όλοι οι πολίτες καλούνταν στην Αγορά. Στον περιφραγμένο χώρο της υπήρχαν δέκα είσοδοι για τους πολίτες καθεμιάς από τις δέκα φυλές και δέκα δοχεία στα οποία κάθε πολίτης έριχνε την ψήφο του, ένα όστρακο, από όπου προέκυψε και η λέξη «οστρακισμός».
Επρόκειτο για ένα κεραμικό κομμάτι, πάνω στο οποίο χάραζαν το όνομα του άνδρα που ήθελαν να εξοριστεί. Στο τέλος της μέρας γινόταν η καταμέτρηση των ψήφων και αν βρισκόταν ότι 6.000 πολίτες ψήφισαν εναντίον ενός άνδρα, αυτός εξοριζόταν, διαφορετικά η συνέλευση διαλυόταν άπρακτη. Ο εξόριστος είχε περίπου δέκα μέρες στη διάθεσή του για να τακτοποιήσει τις υποθέσεις του. Μετά έφευγε από την Αττική, αλλά διατηρούσε την περιουσία του και δεν του επιβαλλόταν καμιά άλλη ποινή.
Ο Σόλωνας θεώρησε ότι μπορούσε να προλάβει το κακό αυτό επιβάλλοντας σε κάθε πολίτη το καθήκον, σε περίπτωση που προέκυπτε κάποια αντιπαράθεση, να συμπαρατάσσεται υποχρεωτικά είτε με τη μια είτε με την άλλη πολιτική παράταξη. Έλπιζε ότι, αν οι περισσότεροι πολίτες έπαιρναν το μέρος της παράταξης με τις αγαθότερες προθέσεις, τότε αυτή θα επικρατούσε και η διαμάχη θα σταματούσε.
Ωστόσο, η πείρα είχε αποδείξει ότι ο νόμος του Σόλωνα, αν και επέβαλλε την ποινή της ατιμίας (στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων) στον πολιτικά αδιάφορο πολίτη, δεν κατάφερε να νικήσει τη συνηθισμένη νωθρότητα των ανθρώπων, από τη στιγμή μάλιστα που, όπως φαίνεται, η ποινή εκείνη ήταν απλή απειλή και ποτέ δεν εφαρμόστηκε σοβαρά. Για το λόγο αυτό η διένεξη ανάμεσα στον Λυκούργο, στον Μεγακλή και στον Πεισίστρατο διάρκεσε 20 χρόνια και οδήγησε τελικά στην οριστική παγίωση της τυραννίδας του Πεισίστρατου. Ο Κλεισθένης, λοιπόν, θεώρησε απαραίτητο να βρεθεί κάποιος άλλος τρόπος για την πρόληψη του κακού. Για το σκοπό αυτό θέσπισε τον οστρακισμό, όπως προείπαμε, ο οποίος, σε συνδυασμό με τη σταδιακή ανάπτυξη της δημοκρατικής συνείδησης, απάλλαξε επιτέλους την πόλη από το μεγάλο δεινό της τυραννίδας. Ωστόσο, μερικές φορές ο οστρακισμός εφαρμόστηκε άδικα. Δεν το αρνούμαστε, αν και όσοι ισχυρίζονται κάτι τέτοιο και έχουν συνήθως κατά νου την εξορία του δίκαιου Αριστείδη, ξεχνούν ότι ο ίδιος ο Αριστείδης είπε κάποτε βγαίνοντας από την Εκκλησία του Δήμου ότι δεν υπήρχε σωτηρία για την πολιτική κατάσταση στην Αθήνα, αν δεν ρίχνονταν στο βάραθρο και ο Θεμιστοκλής και αυτός ο ίδιος. Μόνο έτσι θα ηρεμούσαν τα πνεύματα.
Ο Θεμιστοκλής εξορίστηκε το 471 π.Χ.
Έστω όμως ότι σε ορισμένες περιπτώσεις εφαρμόστηκε άδικα ο οστρακισμός. Σε ποιους ωστόσο νόμους ή θεσμούς δεν έκαναν κατάχρηση οι άνθρωποι; Όταν αναλογιστούμε ότι σε πολλά νεότερα κράτη, ακόμη και σε αυτά που διέθεταν την καλύτερη διακυβέρνηση, στη Γαλλία, στην ίδια την Αγγλία, πολλές φορές σπουδαίοι άνδρες, είτε ανήκαν σε εκθρονισμένες βασιλικές οικογένειες είτε όχι, εξορίστηκαν χωρίς καμιά προηγούμενη κοινή συζήτηση και απόφαση εξορίστηκαν για όλη την υπόλοιπη ζωή τους, οι ίδιοι και οι απόγονοί τους, ενώ οι περιουσίες τους δημεύτηκαν. Αντιπαραβάλλοντας όλα αυτά με τις διατάξεις του οστρακισμού, σύμφωνα με τις οποίες, για να εξοριστεί κανείς, απαιτούνταν προηγούμενη εισήγηση της Βουλής και της Εκκλησίας του Δήμου και έπειτα πάλι οριστική απόφαση 6.000 ψήφων, ενώ η εξορία δεν διαρκούσε παρά λίγα χρόνια και ούτε επέφερε δήμευση της περιουσίας, οφείλουμε πράγματι να θαυμάσουμε τη μετριοπάθεια των προπατόρων μας.
Αποτυχημένη απόπειρα του Κλεομένη υπέρ των ολιγαρχικών
Όλες οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη είχαν πρωταρχικό σκοπό να αποτρέψουν, όσο ήταν εφικτό, την επάνοδο της τυραννίδας. Προς αυτή την κατεύθυνση, ενίσχυσε και διασφάλισε το σολώνειο πολίτευμα, περιορίζοντας συνάμα κατά πολύ την υπεροχή των αριστοκρατών. Για το λόγο αυτό ο Ισαγόρας και οι οπαδοί του αγανάκτησαν και κάλεσαν τον Κλεομένη να τους βοηθήσει. Εκείνος, επίσης δυσαρεστημένος με τις εξελίξεις, επέστρεψε πρόθυμα στην Αθήνα με στρατιωτική δύναμη, κατέλαβε την πόλη και ανάγκασε τον Κλεισθένη και 700 οικογένειες των κυριότερων οπαδών του να φύγουν. Επιχείρησε κατόπιν να διαλύσει τη νέα Βουλή των 500 και να παραδώσει την εξουσία σε 300 φίλους του Ισαγόρα. Όμως ο δήμος των Αθηναίων δεν ήταν πια εκείνος που μπορούσε να εκφοβίσει ο Πεισίστρατος με 50 ροπαλοφόρους. Στη διάρκεια των τελευταίων 50 χρόνων η υλική, ψυχολογική και ηθική του κατάσταση είχε βελτιωθεί εξαιρετικά. Η τυραννίδα των Πεισιστρατιδών είχε κάνει τους Αθηναίους να μισούν κάθε τυραννίδα. Έτσι, όταν η Βουλή του Κλεισθένη αρνήθηκε να υποταχθεί στην απόφαση που όριζε την αυτοδιάλυσή της, συγκεντρώθηκαν γύρω της τόσοι πολίτες, οπλισμένοι με τέτοιο θάρρος, ώστε ο Κλεομένης και ο Ισαγόρας κατέφυγαν στην Ακρόπολη. Δύο μέρες αργότερα τους επέτρεψαν να φύγουν με το στρατό για τη Σπάρτη. Όμως, οι οπαδοί του Ισαγόρα συνελήφθησαν, καταδικάστηκαν και θανατώθηκαν, ενώ ο Κλεισθένης και οι 700 εξόριστες οικογένειες ανακλήθηκαν αμέσως στην Αθήνα. Έτσι, εξασφαλίστηκε η εφαρμογή του νέου πολιτεύματος.
Πηγή: Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ. ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΕΝΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 2004. Τόμος 2. Έκδοση της National Geographic Society, 2009-2010.
Οι φωτογραφίες είναι από εδώ:
Κείμενο: Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος
Μεταγλώττιση: Μαρία Αλεξίου – National Geographic Society