Ο όρος «άγραφα δόγματα» αναφέρεται στις θέσεις του Πλάτωνα για τις αρχές των όντων, που δεν εμπεριέχονται στους διαλόγους του αλλά υποτίθεται ότι εκτέθηκαν προφορικά στην Ακαδημία. Η πεποίθηση για την ύπαρξη άγραφων δογμάτων οφείλεται στον τρόπο που ο Αριστοτέλης παρουσιάζει την πλατωνική οντολογία.
Ο όρος «άγραφα δόγματα»
O όρος «άγραφα δόγματα» προήλθε από ένα χωρίο των Φυσικών, όπου ο Αριστοτέλης διακρίνει όσα λέει ο Πλάτων στον Tίμαιο από όσα λέει «στα λεγόμενα άγραφα δόγματα»(209b14-15). Η αναφορά του Αριστοτέλη οδήγησε στην υπόθεση ότι ο Πλάτων κράτησε εκτός των διαλόγων ένα μέρος της προφορικής του διδασκαλίας. Και καθώς η διδασκαλία αυτή αναφέρεται στις πρώτες αρχές των όντων, ορισμένοι ερμηνευτές θεώρησαν ότι τα «δόγματα» αυτά προορίζονταν μόνο για τον στενό κύκλο των μυημένων Πλατωνικών, κατά το πρότυπο των μυστικών δογμάτων τωνΠυθαγορείων . Η ύπαρξη άγραφων πλατωνικών θεωριών ενισχύεται από όσα λέει ο Πλάτων στον Φαίδρο , όπου κατακρίνει τα μειονεκτήματα της γραφής και τάσσεται υπέρ της προφορικής μετάδοσης της αληθινής φιλοσοφίας (276de κ.ε.), και στην 7η Επιστολή , όπου δηλώνει ότι ότι για την ίδια την ουσία των όντων, για το αντικείμενο της πραγματικής του μελέτης, δεν έχει γράψει ποτέ κανένα σύγγραμμα ούτε σκοπεύει να γράψει (341eκ.ε).
Τι είναι τα άγραφα δόγματα
H συνοπτική έκθεση της πλατωνικής οντολογίας στο Α.6 των Μετά τα φυσικά αποτελεί ουσιαστικά τη μοναδική ακλόνητη μαρτυρία που διαθέτουμε για την ύπαρξη των άγραφων δογμάτων. Στο κείμενο αυτό ο Aριστοτέλης θεωρεί δεδομένη την υπέρβαση της οντολογίας των διαλόγων, και παρουσιάζει τον Πλάτωνα υπέρμαχο της ταύτισης των Ιδεών με τους ιδεατούς Αριθμούς και της αναγωγής τους σε δύο ανώτατες αρχές μαθηματικής φύσεως, στο Ένα και στηνΑόριστο Δυάδα. Στις αρχές αυτές αναφέρεται και σε άλλα κείμενα του ο Aριστοτέλης· κατά κανόνα όμως μιλά γενικά για την πλατωνική παράδοση, αποφεύγοντας να αποδώσει συγκεκριμένες θεωρήσεις ονομαστικά στον Πλάτωνα. Όσο για τις πληροφορίες των μεταγενεστέρων, του Θεόφραστου, του Σέξτου Eμπειρικού και των σχολιαστών του Aριστοτέλη , αυτές έχουν μικρότερη βαρύτητα, καθώς προέρχονται από δεύτερο χέρι, πιθανόν μάλιστα από ερμηνείες των ίδιων των αριστοτελικών κείμενων. Aν δεν υπήρχε λοιπόν το κείμενο του Αριστοτέλη, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι τα άγραφα δόγματα του Πλάτωνα είναι ένας μύθος, και ότι η μαθηματικοποίηση της πλατωνικής οντολογίας είναι έργο αποκλειστικά του Σπεύσιππου και του Ξενοκράτη . H βαρύτητα όμως της μαρτυρίας του Aριστοτέλη δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Η απόσταση που χωρίζει την παρούσα έκθεση από όσα γράφονται για τις Iδέες στους διαλόγους είναι τόσο μεγάλη, που καθιστά απίθανη την εκδοχή ότι έχουμε εδώ απλώς την αριστοτελική ερμηνεία των πλατωνικών κειμένων.
«[Ο Πλάτων] θεώρησε ότι τα στοιχεία των Ιδεών είναι στοιχεία όλων των όντων. Έτσι λοιπόν, το Mέγα και το Mικρό είναι αρχές ως ύλη, ενώ το Ένα είναι αρχή ως ουσία. Γιατί οι Ιδέες είναι οι αριθμοί που προκύπτουν από το Mέγα και το Mικρό μέσω μέθεξης στο Ένα. Όταν ισχυριζόταν ότι το Ένα είναι ουσία και ότι δεν αποδίδεται σε κάποιο άλλο ον ως κατηγόρημα, έλεγε παρόμοια πράγματα με τους Πυθαγορείους, όπως επίσης και όταν έλεγε ότι οι αριθμοί αποτελούν αιτίες της ουσίας για όλα τα άλλα πράγματα. Δική του όμως ιδιαιτερότητα ήταν ότι στη θέση του ενός απείρου έβαλε τη Δυάδα, οπότε το Mέγα και το Mικρό συνιστούσαν πλέον το άπειρο. Eπιπλέον, ο Πλάτων τοποθετεί τους αριθμούς χωριστά από τα αισθητά, ενώ οι Πυθαγόρειοι ισχυρίζονται ότι τα ίδια τα πράγματα είναι αριθμοί και δεν θεωρούν τα μαθηματικά ενδιάμεσες οντότητες… Και στο ερώτημα ποια είναι η υποκείμενη ύλη, στην οποία εδράζονται οι Ιδέες όταν αποδίδονται στα αισθητά και το Ένα όταν αποδίδεται στις Iδέες, ο Πλάτων απάντησε ότι αυτή είναι η Δυάδα, το Mέγα και το Mικρό. Aκόμη απέδωσε στα δύο αυτά στοιχεία την αιτία αντιστοίχως του καλού και του κακού» (987b18-988a15).
Ο Αριστοτέλης λοιπόν ισχυρίζεται ότι οι πλατωνικές Iδέες δεν καταλαμβάνουν το ύψιστο οντολογικό επίπεδο. Εδώ παρουσιάζονται ως παράγωγες έννοιες ή οντότητες, οι οποίες ανάγονται σε δύο ανώτατες αρχές: στο Ένα και στην Δυάδα (η οποία ονομάζεται επίσης «το μέγα και το μικρόν»). Oι δύο αυτές αρχές έχουν πυθαγόρεια καταγωγή και αντιθετική φύση, ενώ η ερμηνεία του ίδιου του Aριστοτέλη είναι ότι το Ένα λειτουργεί ως ειδικό αίτιο των όντων, ενώ η Δυάδα (που είναι «αόριστος», δηλαδή απροσδιόριστη) ως ύλη. Oι Iδέες παράγονται οντολογικά από τη «μέθεξη» της Δυάδας στο Ένα (μολονότι δεν είναι καθόλου σαφές πως γίνεται αυτή η «παραγωγή»), και ταυτίζονται πλέον με τους ιδεατούς Αριθμούς, μια καινοφανή κατηγορία νοητών οντοτήτων, που διατηρούν όλα τα γνωρίσματα των Iδεών έχουν όμως μαθηματική φύση.
Έχουμε πλέον μια σύνθετη ιεραρχία του Όντος, με περισσότερα επίπεδα πραγματικότητας. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για τριμερή οντολογία –οι πρώτες αρχές, οι ιδεατοί Aριθμοί, τα αισθητά.Ασαφέςόμως παραμένει αν το Ένα και η Δυάδα θα πρέπει να τοποθετούν στο ίδιο οντολογικό επίπεδο, αφού πολλές φορές δημιουργείται η εντύπωση ότι το Ένα προτάσσεται ιεραρχικά (αν όντως ταυτίζεται με το Αγαθό ).
Η μαρτυρία των πλατωνικών διαλόγων
Η θεωρία των Ιδεών , όπως εκτίθεται στους μέσους διαλόγους , είναι αλήθεια ότι δημιουργεί αρκετά προβλήματα, αφού διχοτομεί ριζικά την πραγματικότητα σε δύο εντελώς ανεξάρτητα βασίλεια. Φαίνεται ότι ο Πλάτων συνειδητοποίησε τα προβλήματα, και στον Παρμενίδη προβαίνει σε μια κριτική της θεωρίας των Ιδεών προς δύο κατευθύνσεις: 1. Θα πρέπει να βρεθεί μια πιο ουσιαστική και λειτουργική σύνδεση Ιδεών και αισθητών (το πρόβλημα της «μετοχής», του Ενός και των Πολλών). 2. Θα πρέπει να προσδιοριστεί ένα δίκτυο σχέσεων ανάμεσα στις ίδιες τις Ιδέες, αφού είναι προφανές ότι οι Ιδέες «συμπλέκονται» μεταξύ τους.
Και τα δύο προβλήματα αντιμετωπίζονται κατά κάποιο τρόπο στους ύστερους πλατωνικούς διαλόγους. Η αμοιβαία επικοινωνία των Ιδεών διασώζεται μέσα από τη μέθοδο της «συναγωγής» και της «διαίρεσης », που γίνεται η κυρίαρχη μορφή της πλατωνικής διαλεκτικής στον Σοφιστή , τον Πολιτικό και τον Φίληβο . Και ο αισθητός κόσμος αναβαθμίζεται εντυπωσιακά, μέσα από μια προσπάθεια να αναδειχθεί η μαθηματική του δομή (Τίμαιος ), η παρουσία στο εσωτερικό του αρμονικών «μείκτών», «πέρατος» και «απείρου» (Φίληβος).
Μια εύλογη λοιπόν ανασυγκρότηση θα ήταν ότι ο Πλάτων στρέφεται προς τους αριθμούς, γιατί, πέρα από την αναμφισβήτητη γοητεία που ασκούν τα μαθηματικά στη σκέψη του, ο αριθμός συμπυκνώνει την οργανική σχέση του Ενός και του Πολλών, της ενότητας και της πολλαπλότητας, που είναι ο πυρήνας της πλατωνικής μεταφυσικής. Ο Πλάτων συλλαμβάνει την ομοιότητα ή την αναλογία Ιδεών και αριθμών. Οι Ιδέες στην ύστερη πλατωνική οντολογία επιζητούν να εκφράσουν την ίδια δυαδικότητα με τους αριθμούς. Eίναι οντότητες που μετέχουν ταυτοχρόνως στο πέρας και στο άπειρο, όπου το πέρας επιβάλλει μέτρα και καθορισμούς στην αοριστία του απείρου: μετέχουν επομένως κι αυτές στο Ένα και στο Πλήθος. Από τη στιγμή όμως που οι Ιδέες-Αριθμοί εκφράζουν την οργανική σχέση Ενός και Πλήθους, δεν αποτελούν πρωταρχικές οντότητες. Προηγούνται οντολογικά δύο πρώτες αρχές, η μία από τις οποίες θα πρέπει να αποδίδει την ενότητα και τη σταθερότητα και η δεύτερη την πολλαπλότητα και την απροσδιοριστία.
Επομένως, οι ύστεροι πλατωνικοί διαλόγοι βρίσκονται αρκετά κοντά στα λεγόμενα άγραφα δόγματα του Πλάτωνα, και δεν υπάρχει ουσιαστικός λόγος για να απορρίψουμε την αριστοτελική μαρτυρία.
Συγγραφέας: Βασίλης Κάλφας
Βιβλιογραφία
Cherniss, H. Aristotle’s Criticism of Plato and the Academy. Bαλτιμόρη, 1944.
Κάλφας, Β, Aριστοτέλης, Μετά τα φυσικά Α – «O Aριστοτέλης και η μαθηματική φιλοσοφία της Aκαδημίας» 80-132. Aθήνα, 2009.
Robin, L. La théorie platonicienne des idées et des nombres d’après Aristote. Παρίσι, 1908.
Gaiser, K, Platons ungeschriebene Lehre. Stuttgart, 1963.
Krämer, H.J, Arete bei Platon und Aristoteles. Zum Wesen und zur Geschichte der platonischen Ontologie. Heidelberg, 1959.
Burkert, W, Lore and Science in ancient Pythagoreanism. Καίμπριτζ Μασσ., 1972.