Αναγέννηση και Αρχαία Ελληνική Τέχνη – Δεύτερο μέρος

ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΤΕ ΜΑΣ

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

9.2.5. Συλλέκτες αρχαίων στην Αναγέννηση


Για έναν πρίγκιπα της Αναγέννησης που συνέλεγε αρχαία νομίσματα και αρχαία χειρόγραφα, που ντυνόταν με αρχαιοπρεπείς πανοπλίες, που οδηγούσε τον στρατό του κάτω από ρωμαϊκά θριαμβικά τόξα, που παρακολουθούσε στην αυλή του αρχαία θεατρικά έργα, τι πιο φυσικό από το να περιμένει οι καλλιτέχνες του να προβάλουν αξίες της Αρχαιότητας στα έργα τους; Γι᾽ αυτό η μελέτη της Αρχαιότητας για τους καλλιτέχνες ήταν ένας τρόπος να δουν τον κόσμο, τη φύση, τον άνθρωπο με νέα μάτια και οι συλλογές αρχαιοτήτων ήταν πάντοτε ένα καλό σχολείο μελέτης των κανόνων της κλασικής τέχνης.

Οι Μέδικοι συγκέντρωσαν στη Φλωρεντία την πλουσιότερη συλλογή που υπήρξε ποτέ, αναζητώντας και αγοράζοντας στη Ρώμη κυρίως κάθε είδους αρχαίο αντικείμενο, από έργα μικρογλυπτικής μέχρι αγάλματα, για τα οποία πλήρωναν πανάκριβες τιμές.

9979.480

363. Η λεγόμενη Κλίνη του Πολυκλείτου, αντίγραφο από ρωμαϊκό ανάγλυφο, 16ος αι. Ρώμη, Palazzo Mattei.

Ο Λορέντσο ο Μεγαλοπρεπής των Μεδίκων δεν συλλέγει ελληνικά έργα τυχαία και περιστασιακά, αλλά αναζητά αρχαία γλυπτά με επιμονή, μεθοδικότητα και ιδεολογικά κριτήρια, γεγονός που οδηγεί μερικούς να εκμεταλλευτούν τη συλλεκτική του μανία και να προσπαθούν να τον εξαπατήσουν, προσφέροντας πλαστά έργα. Το 1471, όταν ταξίδεψε στη Ρώμη για να παραστεί στη στέψη του πάπα Σίξτου Δ’, κατάφερε να αποκτήσει μιαν αξιοζήλευτη σειρά πολύτιμων λίθων από την εκποίηση της τεράστιας αρχαιολογικής συλλογής του πάπα Παύλου Β’ Μπάρμπο (1417-1471), που θεωρούνταν ο μεγαλύτερος συλλέκτης αρχαίων αντικειμένων της εποχής του. Ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με την αναστήλωση μνημείων και αγαλμάτων και ήταν αυτός που επανέφερε τα αρχαία Σατουρνάλια, μια μορφή καρναβαλιού για διασκέδαση δική του και του λαού του. Η αυξημένη όμως ζήτηση αρχαίων στα τέλη του 15ου αιώνα είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή πολλών πλαστών έργων.

9980.480

364. Αντίκο (Πιέρ Τζάκοπο Αλάρι Μπονακόλσι), Ερμής, περ. 1520-1522. Βιένη, Kunsthistorisches Museum, Kunstkammer

Η Ισαβέλα ντ᾽ Έστε (1474-1539· εικ. 362), μια από τους σημαντικότερους συλλέκτες αρχαιοτήτων στην Αναγέννηση, πάτρονας σπουδαίων καλλιτεχνών, εξωθούσε κάποτε με τον τρόπο της τους καλλιτέχνες να δημιουργήσουν έργα που έμοιαζαν με αρχαία. Ζήλευε τον Λορέντσο Γκιμπέρτι, που είχε στην κατοχή του τη λεγόμενη Κλίνη του Πολυκλείτου (εικ. 363), ένα αντίγραφο από ρωμαϊκό ανάγλυφο με ελληνιστικούς τύπους μορφών, έργο του 16ου αιώνα. Η Ισαβέλα ενδιαφέρθηκε το 1496 να αγοράσει τον Κοιμώμενο Ερωτιδέα του Μιχαήλ Αγγέλου σαν αρχαίο έργο. Τελικά, το απέκτησε το 1502, όταν εκτέθηκε ως μοντέρνα δημιουργία. Η αρχαιομανία οδηγούσε τους καλλιτέχνες να δημιουργούν έργα αρχαιοπρεπή (all᾽antico), ιδίως μικρά χάλκινα, όπως ο Πιέρ Τζάκοπο Αλάρι Μπονακόλσι (περ. 1460-1528) με το παρατσούκλι Αντίκο «αρχαίος» (εικ. 364) ή ο Γκαλεάτσο Μοντέλα (δράση περ. 1500) με το παρατσούκλι Μοντέρνο, για να κάνει εμφανή την αντίθεσή του με τον Αντίκο. Ωστόσο, και οι δύο ήταν μοντέρνοι για την εποχή τους, μια και τα αρχαιοπρεπή έργα ήταν η νέα μόδα. Σε ολόκληρη πάντως την Αναγέννηση εξαπλώνεται η παραγωγή χάλκινων αγαλματιδίων που αντιγράφουν σημαντικά αρχαία έργα και με αυτά διαδίδονται οι ελληνικές αναλογίες και αντιλήψεις για την ομορφιά.

9.2.6. Ρώμη και αρχαιότητες


9981.480

365. Μπάτσιο Μπαντινέλι, Λαοκόων, μάρμαρο. Φλωρεντία, Galleria degli Uffizi.

Οι πιο «φημισμένες αρχαιότητες» κατά τον Βαζάρι στις αρχές του 16ου αιώνα ήταν ο Λαοκόων (εικ. 337), ο Απόλλων του Belvedere(εικ. 293) και ο κορμός Belvedere (εικ. 369), και τα τρία εκτεθειμένα στους κήπους του Βατικανού, στην υπαίθρια γλυπτοθήκη του Belvedere, που έμελλε να γίνει η διασημότερη συλλογή κλασικών γλυπτών στον κόσμο και να προκαλεί το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών στη Ρώμη, αλλά και πολλών επισκεπτών από διάφορα μέρη.

9982.480

366. Μπάτσιο Μπαντινέλι, Λαοκόων, σχέδιο, περ. 1520. Φλωρεντία, Galleria degli Uffizi.

Γνωρίζουμε ακριβώς την ημέρα που βρέθηκε το περίφημο σύμπλεγμα του Λαοκόοντα: την Τετάρτη 14 Ιανουαρίου του 1506 στον αμπελώνα του Felice de Fredis κοντά στη Santa Maria Maggiore της Ρώμης. Η ανακάλυψή του προκάλεσε αμέσως τεράστιο ενδιαφέρον, όχι μόνο γιατί είναι ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό σύνολο, αλλά γιατί ήδη ήταν γνωστό από αναφορές σε γραπτές πηγές, από την περιγραφή του Βιργιλίου στην Αινειάδα(II 40-56, 199-231) και από την εγκωμιαστική αναφορά του Πλίνιου του Πρεσβυτέρου (Naturalis historia, 36.37-38), που αναφέρει ότι ήταν έργο τριών καλλιτεχνών από τη Ρόδο, των Αγησάνδρου, Αθηνοδώρου και Πολυδώρου στα ανάκτορα του αυτοκράτορα Τίτου και ξεπερνούσε κάθε άλλο έργο ζωγραφικής ή γλυπτικής. Το έργο έσπευσε να το αγοράσει ο πάπας Ιούλιος Β’, ενώ από τους πρώτους που ενδιαφέρθηκαν επίσης ήταν φυσικά η Ισαβέλα ντ᾽ Έστε, η οποία κατάφερε να εξασφαλίσει στο περίφημο σπήλαιό της δυο αντίγραφα. Το 1520 ο πάπας Λέων Ι’ ζήτησε ένα αντίγραφο σε μάρμαρο από έναν σπουδαίο γλύπτη της εποχής, τον Μπάτσιο Μπαντινέλι (1493-1560· εικ. 365 και εικ. 366). Πρόκειται για μια από τις λίγες πιστές αντιγραφές αρχαίου γλυπτού, γιατί αυτή η πρακτική ήταν μάλλον δευτερεύουσας σημασίας για την τέχνη του 15ου και 16ου αιώνα. Αλλά και σε αυτή την περίπτωση ο Μπαντινέλι ήθελε το έργο του να είναι κάτι περισσότερο από ένα αντίγραφο, του έδωσε πιο μπαρόκ φόρμες και φιλοδοξούσε να δείχνει πώς θα ήταν συμπληρωμένο το πρωτότυπο. Σήμερα βρίσκεται στην Galleria degli Uffizi της Φλωρεντίας. Αντίγραφα του Λαοκόοντα και των πιο φημισμένων γλυπτών της Ρώμης κατάφερε επίσης να αποκτήσει με πολλές δυσκολίες αργότερα ο βασιλιάς της Γαλλίας Φραγκίσκος Α’ (1540-1543) με μήτρες που του ετοίμασε ο γλύπτης Πριματίτσιο (1454-1513). Τα έργα αυτά, χυμένα σε χαλκό, ανάμεσα στα οποία, ο Απόλλωνας Belvedere, η Αφροδίτη Medici, η Αγριπίνα (η λεγόμενη «Κλεοπάτρα») κ.ά., προορίζονταν να κοσμήσουν τους κήπους στο ανάκτορο του Φοντενεμπλό και σήμερα βρίσκονται στο Λούβρο.

Ο Λαοκόων, με την έντονη μυϊκή διάπλαση και την πλούσια πλαστική επεξεργασία, από την πρώτη στιγμή συγκίνησε, απέσπασε τον θαυμασμό καλλιτεχνών και λογίων της εποχής και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για ποιητικά και λογοτεχνικά κείμενα, αλλά κυρίως για σχέδια, χαρακτικά, ζωγραφικές αναφορές, αντίγραφα σε διάφορα μεγέθη, υλικά και κλίμακες.

Ο μαρμάρινος Απόλλωνας του Belvedere θεωρείται ρωμαϊκό αντίγραφο ενός όψιμου κλασικού έργου (ίσως του γλύπτη Λεωχάρη) του 4ου αιώνα π.Χ. ή κάποιου ελληνιστικού πρωτοτύπου σε χαλκό. Ανακαλύφθηκε το 1480 επί πάπα Σίξτου Δ’. Το ανδρικό γυμνό που βαδίζει σε έντονο διασκελισμό με τη χαρακτηριστική κόμμωση θεωρήθηκε πάντα πρότυπο ανδρικού κάλλους. Πολύ γρήγορα γλύπτες όπως ο Αντίκο ή ο Τετρόντε (περ. 1520/1525-1580) ενδιαφέρθηκαν για την αναπαραγωγή του σε χάλκινα αντίγραφα μικρών διαστάσεων (εικ. 367), αλλά κυρίως τράβηξε την προσοχή του Άλμπρεχτ Ντύρερ, που μελέτησε το ανδρικό αυτό γυμνό σε πολλά σχέδια (εικ. 399). Στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα η φήμη του Απόλλωνα εξαπλώθηκε ευρύτατα χάρη σε εξαιρετικής ποιότητας χαρακτικά, όπως του Αγκοστίνο Βενετσιάνο (περ. 1490-1536· εικ. 368).

9983.480

367. Απόλλωνας του Belvedere, μικρό χάλκινο αντίγραφο του Βίλελμ Τετρόντε, περ. 1560. Φλωρεντία, Bargello.

Για τον αποσπασματικό κορμό Belvedere με την υπογραφή Ἀπολλώνιος Νέστορος Ἀθεναῖος ἐποίει, χρονολογημένο τον 1ο αιώνα μ.Χ., δεν είναι γνωστό ούτε πότε ούτε πού ακριβώς βρέθηκε. Μεταξύ 1432 και 1435 ανήκε στη συλλογή του Καρδιναλίου Κολόνα στη Ρώμη (εικ. 369). Πρόκειται για έργο που αποτελεί σημείο αναφοράς στη γλυπτική, το οποίο, όπως και το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα, κέρδισε τον θαυμασμό του Μιχαήλ Αγγέλου και, κατ᾽ απαίτησή του, είναι τα μοναδικά έργα στα οποία δεν έγιναν εργασίες αποκατάστασης. Στην Αναγέννηση θεωρούσαν ότι παρίστανε έναν καθιστό Ηρακλή.

9984.480

368. Αγκοστίνο Βενετσιάνο, Απόλλωνας του Belvedere, χαρακτικό, περ. 1515. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο.

Τα αρχαία γλυπτά, όπως είδαμε, βοηθούν τους καλλιτέχνες να σπουδάσουν το ανθρώπινο σώμα γυμνό ή ντυμένο. Η μόδα all᾽antico αφορά την πτυχολογία αλλά και το contrapposto, την πολυκλείτεια στάση των μορφών. Προηγείται η μελέτη και εξοικείωση με το ανδρικό γυμνό και ακολουθεί το γυναικείο. Το γλυπτό της Αφροδίτης Medici, η Αφροδίτη αιδουμένη (εικ. 358), που έχει πρότυπο την Κνιδία Αφροδίτη του Πραξιτέλη (εικ. 283), μετατρέπεται σε Εύα (εικ. 399). Μόνο μετά το 1490 θα σπουδάσει ο Μιχαήλ Άγγελος την ανατομία του ανθρώπινου σώματος σε πτώματα. Το μάθημα ανατομίας θα αποτυπώσουν σε έργα τους στο μέλλον σπουδαίοι ζωγράφοι, από τους οποίους ο πιο γνωστός ίσως είναι ο Ρέμπραντ.

9985.480

369. Κορμός Belvedere, 1ος αι. μ.Χ. Ρώμη, Βατικανό.

Είναι προφανές ότι η Ρώμη τον 16ο αιώνα, με τα πολλά μνημεία, τις ανασκαφές και τη μελέτη των αρχαίων, ευνοούσε την αρχαιολατρία και την καταγραφή κάθε ίχνους του αρχαίου κόσμου, με αποτέλεσμα να συρρέουν σε αυτήν, από κάθε γωνιά της Ιταλίας και της Ευρώπης, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, τεχνίτες, λόγιοι, συλλέκτες, έμποροι έργων τέχνης, χαράκτες και εκδότες χαρακτικών. Η χαρακτική είναι ένα είδος που από τον 16ο αιώνα και εξής γνωρίζει μια ταχύτατη εξέλιξη και ανάπτυξη και παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποτύπωση, εξάπλωση και εμβάθυνση θεμάτων της Αρχαιότητας αλλά και του έργου σημαντικών δημιουργών της εποχής. Ο Ραφαήλ, οι μαθητές του και οι χαράκτες Μαρκαντόνιο Ραϊμόντι (περ. 1480-περ. 1534· εικ. 373εικ. 445) και του Μάρκο Ντέντε ντα Ραβένα (1493-1527) είναι οι πιο χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι αυτής της τάσης.

9.2.7. Λεονάρντο: «Να μιμείστε όσο μπορείτε τους Έλληνες και τους Λατίνους.»


9986.480

370. Λεονάρντο ντα Βίντσι, κεφάλι του Αποστόλου Ματθαίου από τον Μυστικό Δείπνο, τοιχογραφία στη Santa Maria delle Grazie στο Μιλάνο (1494-1498)

«Να μιμείστε όσο μπορείτε τους Έλληνες και τους Λατίνους, και τον τρόπο με τον οποίο αποκαλύπτουν τα μέλη, όπως ο άνεμος ακουμπάει το ύφασμα επάνω τους», γράφει ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519) στο κείμενο του, Περί ένδυσης των μορφών, που χρονολογείται γύρω στο 1510-1515, και το οποίο φανερώνει τη βαθιά κατανόηση που διέθετε για την αρχαία γλυπτική. Ήταν μαθητής του σπουδαίου Φλωρεντινού γλύπτη Αντρέα Βερόκιο (1435-1488), που επίσης επηρεάστηκε από την τέχνη της Αρχαιότητας. Ο κατεξοχήν ιδιοφυής ουμανιστής καλλιτέχνης, ζωγράφος, γλύπτης, ανατόμος, ποιητής, μηχανικός, εφευρέτης, μουσικός κ.ά. ήρθε από νωρίς σε επαφή με την κλασική τέχνη στους κήπους του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία (γνωστοί ως Ortodei Medici). Στους κήπους αυτούς ο Λορέντσο ο Μεγαλοπρεπής των Μεδίκων (1449-1492) είχε συγκεντρώσει πλήθος αρχαίων αγαλμάτων, τα οποία καλούνταν να μελετήσουν και να αντιγράψουν νεαροί Φλωρεντινοί καλλιτέχνες (ανάμεσα σε αυτούς ήταν λίγο αργότερα και ο Μιχαήλ Άγγελος). Ο Λεονάρντο μελέτησε επίσης την Αρχαιότητα στις συλλογές από πολύτιμους λίθους των Μεδίκων, καθώς και σε αρχαία νομίσματα με πορτρέτα ιδίως Ρωμαίων αυτοκρατόρων, γεγονός που διακρίνεται στο κεφάλι του Αποστόλου Ματθαίου (εικ. 370) στον περίφημο Μυστικό Δείπνο που ζωγράφισε στην τραπεζαρία της Santa Maria delle Grazie στο Μιλάνο (1494-1498). Τον απασχόλησαν επίσης αρχαία έφιππα μνημεία (ο Μάρκος Αυρήλιος στο Καπιτώλιο της Ρώμης, τα άλογα του Αγίου Μάρκου στη Βενετία), όταν πήρε την παραγγελία για το μνημείο του έφιππου Φραντσέσκο Σφόρτσα (κολοσσιαίο κεραμικό εκμαγείο που χύτευσε ο ίδιος το 1493), έργο για το οποίο οι σύγχρονοί του τον συνέκριναν με τον Φειδία, τον Μύρωνα, τον Σκόπα και τον Πραξιτέλη, τονίζοντας μάλιστα ότι είχε κατορθώσει να ξεπεράσει τους αρχαίους τόσο στη γλυπτική όσο και στη ζωγραφική. Γεγονός είναι ότι ο Λεονάρντο κατόρθωνε τις περισσότερες φορές να μην προδίδει τις πηγές και τα πρότυπά του, καθώς τα αναμόρφωνε με βάση την παρατήρηση του φυσικού κόσμου και την επιστημονική έρευνα.

9.2.8. Μιχαήλ Άγγελος: «Χρωστάω τα πάντα στην Αρχαιότητα!»


9987.480

371. Μιχαήλ Άγγελος, Δαβίδ, μάρμαρο, 1501. Φλωρεντία, Accademia.

Το 1503 ανατέθηκαν στον Λεονάρντο η Μάχη του Anghiari και στον Μιχαήλ Άγγελο (1475-1564) η Μάχη της Cascina, δύο τεράστιες τοιχογραφίες που θα διακοσμούσαν την αίθουσα του Μεγάλου Συμβουλίου στο Palazzo della Signoria στη Φλωρεντία. Αν και τα ζωγραφικά αυτά έργα δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ, στα προπαρασκευαστικά σχέδια και των δύο καλλιτεχνών παρατηρούνται ποικίλες επιρροές από ανάγλυφα ρωμαϊκών σαρκοφάγων. Για τον Μιχαήλ Άγγελο, τον πιο γνωστό και αντιπροσωπευτικό καλλιτέχνη της κλασικής Αναγέννησης, είχε προηγηθεί το ημιτελές του νεανικό ανάγλυφο, η Κενταυρομαχία, σήμερα στο Museo di Casa Buonarroti στη Φλωρεντία. Πρόκειται για μια πολύπλοκη μελέτη γυμνών σωμάτων, που συγκρούονται λυσσαλέα σε μια ξεχωριστή σύνθεση, ένα έργο που τοποθετήθηκε ανάμεσα σε σημαντικά αρχαία στον κήπο του Λορέντσο του Μεγαλοπρεπή των Μεδίκων στη Φλωρεντία. Περίπου 10 χρόνια αργότερα, το 1504, στήθηκε στην Piazza della Signoria ο περίφημος Δαβίδ του (εικ. 371), ένα γυμνό υπερφυσικού μεγέθους, μια προσωπική, αλλά και κλασικίζουσα απάντηση στον Δαβίδ του Ντονατέλο (εικ. 352). Ελάχιστα είναι τα σχέδια ή οι σπουδές του Μιχαήλ Αγγέλου που αντιγράφουν πιστά αρχαία έργα. Θεωρούν ότι είχε δει τον λεγόμενο Θησέα του Παρθενώνα σε σχέδιο του Κυριακού από την Ανκόνα και τον χρησιμοποίησε ως πρότυπο για τον Αδάμ στην περίφημη σύνθεσή του στην Καπέλα Σιστίνα (Capella Sixtina) στη Ρώμη. Ο Μιχαήλ Άγγελος είπε για τον εαυτό του ότι χρωστάει τα πάντα στην Αρχαιότητα. Τα κλασικά αγάλματα στο Belvedere του Βατικανού, καθώς και άλλα έργα της αρχαίας πλαστικής, προσφέρουν στον Μιχαήλ Άγγελο λύσεις και ιδέες που συνεχώς διασκευάζει και προσαρμόζει στις δικές του σταθερές. Ο Λαοκόων διακρίνεται πίσω από τον Απόστολο Ματθαίο (Φλωρεντία, Accademia) και πίσω από τους δυο Σκλάβους (Λούβρο), ενώ η μελέτη και επίδραση από τον κορμό Belvedere εμφανίζεται σε μορφές Σκλάβων στην οροφή της Καπέλα Σιστίνα, καθώς και στους περίφημους non finito (ημιτελείς) μαρμάρινους Σκλάβους Boboli (Φλωρεντία, Accademia· εικ. 372).

9988.480

372. Μιχαήλ Άγγελος, Σκλάβος Boboli, μάρμαρο, 1530-1534. Φλωρεντία, Accademia.

9.2.9. Ραφαήλ: «Σκέπτεται, ενεργεί, αισθάνεται πέρα για πέρα σαν Έλληνας»


9989.480

373. Ραφαήλ, Παρνασσός, τοιχογραφία στην Αίθουσα της Υπογραφής στο Βατικανό, χαρακτικό του Μαρκαντόνιο Ραϊμόντι. Μάντσεστερ, Whitworth Art Gallery.

Το 1504 ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα χρονιά να έρθει κανείς στη Φλωρεντία: ο Λεονάρντο και ο Μιχαήλ Άγγελος συναγωνίζονταν όπως είδαμε στο Palazzo della Signoria, ο πρώτος δούλευε επίσης την περίφημη Μόνα Λίζα (Τζιοκόντα), ο δεύτερος τον Δαβίδ και τη Μαντόνα Taddei (περ. 1504· Λονδίνο, Royal Academy), έργο που εντυπωσίασε ιδιαίτερα τον νεαρό Ραφαήλ, ο οποίος τη χρονιά αυτή έφθασε από το Ουρμπίνο, την πατρίδα του, στη Φλωρεντία. Ο Ραφαήλ (1483-1520), νεότερος από τους δύο προηγούμενους, δεν είχε ούτε τις απέραντες γνώσεις του Λεονάρντο ούτε τη δύναμη του Μιχαήλ Αγγέλου, ούτε όμως και τον δύσκολο χαρακτήρα τους στην επικοινωνία με τους ανθρώπους. Είχε ένα βαθύ αίσθημα αρμονίας και χάρης, αποτέλεσμα βαθιάς καλλιέργειας και παιδείας, αναζητούσε την ιδανική ομορφιά, όπως την παραδίδουν τα αριστουργήματα της Αρχαιότητας και διατηρούσε ένα μεγάλο εργαστήριο μαθητών, σχεδιαστών σε όλη την Ιταλία ακόμη και στην Ελλάδα, για να του προμηθεύουν ό,τι μπορούσε να τον βελτιώσει. Αν και πέθανε πολύ νέος, σε ηλικία 37 χρόνων, όσο περίπου και ο Μότσαρτ, άφησε ένα πολυσήμαντο έργο, ιδιαίτερα όσον αφορά τη δημιουργία του νέου ύφους στη ζωγραφική (maniera moderna) κατά τον αρχαίο τρόπο (all᾽antico).

Ο Ραφαήλ, μετά από σύντομη παραμονή στη Φλωρεντία, πήγε στη Ρώμη την εποχή που ο Μιχαήλ Άγγελος δούλευε την οροφή της Καπέλα Σιστίνα στο Βατικανό (1508-1512)· εκεί ήρθε σε επαφή με αρχαία μνημεία, αγάλματα, σαρκοφάγους, πλήθος έργων μικροτεχνίας, πολύτιμους λίθους, νομίσματα κ.ά., που του παρέχουν μια σπουδαία πηγή τύπων και μοτίβων για χειρονομίες, στάσεις μορφών, συνθέσεις κτλ.

9990.480

374. Ραφαήλ, Όμηρος ανάμεσα στον Δάντη και στον Βιργίλιο, λεπτομέρεια από την τοιχογραφία του Παρνασσού στην Αίθουσα της Υπογραφής, στο Βατικανό.

Μόλις ο Ραφαήλ έφθασε στη Ρώμη, ο πάπας Ιούλιος Β’ του ανέθεσε ένα σημαντικό έργο, να διακοσμήσει με νωπογραφίες τις αίθουσες (stanze) της ιδιωτικής του βιβλιοθήκης στα μέγαρα του Βατικανού. Στην Αίθουσα της Υπογραφής (γνωστής ως Stanzadella Segnatura) ο κόσμος της ελληνικής κλασικής Αρχαιότητας βρίσκεται σε άμεση συνομιλία με τον χριστιανικό κόσμο. Στην περίφημη Σχολή των Αθηνών δεσπόζουν στο κέντρο οι μορφές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, όπου ο πρώτος κρατάει τον Τίμαιο και ο δεύτερος τα Ηθικά, δηλαδή τα πιο σημαντικά τους κείμενα για τον χριστιανισμό. Εδώ η απόδοση της αρχιτεκτονικής δεν θυμίζει απλώς αρχαίο κτήριο, αλλά μεταφέρει όλη την ένταση του χώρου, όπως ο ίδιος ο Ραφαήλ ή ο Μπραμάντε τη γνώρισαν στο Πάνθεον της Ρώμης. Απέναντι από τη σκηνή αυτή είναι τοποθετημένη η Θεολογική συζήτηση, με τον ένθρονο Ιησού σαν αρχαίο ήρωα στο κέντρο και δίπλα στον βορινό τοίχο η σκηνή του Παρνασσού με τον Απόλλωνα και τις εννέα Μούσες, που περιστοιχίζονται από τους σημαντικότερους ποιητές της Αρχαιότητας αλλά και της νεότερης εποχής (εικ. 373). Ο Απόλλωνας καθισμένος στο κέντρο παίζει βιόλα ντα μπράτσο (viola da braccio), ένα έγχορδο συνοδείας, με το οποίο συνοδεύει την απαγγελία του Ομήρου: η μουσική του Απόλλωνα εμπνέει και καθοδηγεί τον Όμηρο, τον οποίο ακολουθούν ο Δάντης, ο Βιργίλιος και άλλοι σπουδαίοι Λατίνοι ποιητές. Στον ίδιο χώρο συνυπάρχουν τα μεγάλα έπη όλων των εποχών, της ελληνικής και της ρωμαϊκής Αρχαιότητας καθώς και της ιταλικής λογοτεχνίας. Στην τοιχογραφία αυτή ο Ραφαήλ χρησιμοποίησε πολλά παραθέματα από αρχαία γλυπτά του Belvedere. Για να παραστήσει π.χ. τη Μούσα Καλλιόπη πήρε πρότυπο την Κοιμωμένη Αριάδνη, γνωστή ως Κλεοπάτρα. Για τον Όμηρο, καθώς το αρχαίο πορτρέτο του τυφλού ποιητή ήταν άγνωστο εκείνη την εποχή, ο Ραφαήλ χρησιμοποίησε το κεφάλι του Λαοκόοντα (εικ. 374).

9991.480

375. Ραφαήλ/Σοντόμα, Οι γάμοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τη Ρωξάνη, τοιχογραφία, περ. 1517. Ρώμη, Βίλα Φαρνεζίνα. Έργο του Σοντόμα που βασίζεται σε σύνθεση του Ραφαήλ, η οποία αποδίδει έργο του Αετίωνος σύμφωνα με την Έκφραση του Λουκιανού.

Εμπνεόμενος από τις περιγραφές του Λουκιανού, ανέπλασε για τον τραπεζίτη Αγκοστίνο Κίτζι στη Βίλα Φαρνεζίνα (Villa Farnesina) μια χαμένη αρχαία ζωγραφιά του Αετίωνα (σύγχρονου του Απελλή), την παράσταση των Γάμων του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τη Ρωξάνη —που τελικά ζωγράφισε ο Σοντόμα (1477-1549) σε σχέδια του Ραφαήλ (εικ. 375)—, δίνοντας στον Αλέξανδρο τη στάση του Απόλλωνα του Belvedere (εικ. 367και εικ. 293). Το έργο αυτό θα επηρεάσει στο μέλλον, σε όλη την Αναγέννηση και το μπαρόκ, μια σειρά παραγγελιών για τοιχογραφίες ή ταπισερί με θέματα από τη ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου (π.χ. τη σειρά ταπισερί για τον Λουδοβίκο ΙΔ’ το 1670 σε σχέδια του Λεμπρέν). Πιο φανερή η χρήση αρχαίου προτύπου γίνεται στην Αποκαθήλωση του 1507 (εικ. 376), όπου για τη μορφή του Χριστού ο Ραφαήλ δανείζεται τον νεκρό Μελέαγρο, έναν πολύ γνωστό τύπο από τη ρωμαϊκή σαρκοφάγο του Μελεάγρου στο Βατικανό, στο Museo Chiaramonti (εικ. 377). Το δεξί χέρι που πέφτει χαλαρό στα πλάγια επαναλαμβάνει ακριβώς το αντίστοιχο μοτίβο του Μελεάγρου. Το σχήμα αυτό του νεκρού Μελεάγρου, το οποίο συναντούμε ήδη στην Αρχαιότητα σε αγγεία με διάφορα θέματα, ως μεταφορά του νεκρού πολεμιστή (ή του Μέμνονα ή του Σαρπηδόνα ή του Έκτορα), μετατρέπεται σε Χριστό από τον Ραφαήλ. Η μορφή αυτή του Μελεάγρου, που επαναλαμβάνεται σε πολλές ρωμαϊκές σαρκοφάγους, πρέπει να επηρέασε και τον νεαρό Μιχαήλ Άγγελο για το σώμα του Χριστού στην Πιετά («θρήνο») του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη (εικ. 378).

9992.480

376. Ραφαήλ, Αποκαθήλωση (λεπτομέρεια), 1507. Ρώμη, Galleria Borghese.

Οπωσδήποτε ο κλασικισμός του Ραφαήλ δεν περιορίζεται σε μεμονωμένα στοιχεία, αλλά αφορά τη γενικότερη αντίληψη της εποχής του για την ιδανική τέχνη που πρέπει να συνδυάζει την ελληνική χάρη και τη ρωμαϊκή dignitas. Ο Γκέτε θα πει γι᾽ αυτόν: «Δεν ελληνοποιεί τίποτε, σκέπτεται, ενεργεί, αισθάνεται πέρα για πέρα σαν Έλληνας».

9993.480

377. Ρωμαϊκή σαρκοφάγος του Μελεάγρου. Βατικανό, Museo Chiaramonti.

Σε επιστολή του στον πάπα Λέοντα Ι’, ο Λεονάρντο τον εκλιπαρεί να φροντίσει για τη συντήρηση των πρωτότυπων αρχαίων έργων και να ενθαρρύνει τους καλλιτέχνες να τα μιμηθούν και να τα ξεπεράσουν. Σε λίγα χρόνια, το 1515, ο πάπας Λέων Ι’ ανέθεσε στον Ραφαήλ την επίβλεψη της αναστήλωσης και της συγκέντρωσης των αρχαίων μνημείων στη Ρώμη, οπότε ολοκληρώνεται η αρχαιολογική «ωρίμανση» του Ραφαήλ. Οι παρατηρήσεις του Ραφαήλ σε αρχές συντήρησης των μνημείων παραμένουν πρωτοποριακές ακόμη και σήμερα.

9994.480

378. Μιχαήλ Άγγελος, Πιετά (“θρήνος”), μάρμαρο, 1498-1499. Ρώμη, Άγ. Πέτρος.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της

των Μανόλη Βουτυρά & Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά
Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ

ΔΗΜΟΦΙΛΗ