Μετά την απουσία της τουρκικής παρουσίας για περισσότερα από εκατό χρόνια, και αφού οι Λιβανέζοι και το αραβικό τους περιβάλλον είχαν σχεδόν ξεχάσει τον αντίκτυπο τεσσάρων αιώνων οθωμανικής κυριαρχίας πάνω τους, η Τουρκία επανήλθε στα αραβικά σπίτια, όχι μέσω της πολιτικής, της γεωγραφίας ή ακόμα και της ιστορικής μνήμης, αλλά μέσω της τηλεόρασης.
Οι μεταγλωττισμένες τουρκικές σειρές έχουν αναβιώσει γνωστά κοινωνικά έθιμα και παραδόσεις και έχουν εισαγάγει μερικά νέα που προηγουμένως ήταν ξένα προς την λιβανέζικη κοινωνία μας.
Είναι άραγε σύμπτωση που επηρεαζόμαστε για άλλη μια φορά από τα τουρκικά έθιμα; Ή μήπως υπάρχουν κοινές ρίζες που κάνουν αυτή τη συνάντηση φυσική και οικεία;
Δεν υπάρχει σχεδόν κανένα σπίτι στον Λίβανο σήμερα που να μην έχει παρακολουθήσει έστω και μία φορά μια τουρκική σειρά, να μην έχει ζήσει μαζί της για μήνες και να μην έχει ακολουθήσει τα έθιμα και τον τρόπο ζωής των χαρακτήρων.
Ακόμα και η συριακή διάλεκτος έχει γίνει αγαπητή, καθώς παρουσιάζει Τούρκους χαρακτήρες που απεικονίζουν γεγονότα από την καρδιά της τουρκικής κοινωνίας.
Αυτή η πολιτιστική, καλλιτεχνική και κοινωνική συγγένεια μεταξύ Τούρκων και Αράβων δεν είναι καινούργια, αλλά μάλλον αντλεί τις ρίζες της από μια κοινή ιστορία που έχει αφήσει το σαφές σημάδι της σε πολλές πτυχές της ζωής μας: από το λεξιλόγιο μέχρι τα επαγγέλματα, την ένδυση, το φαγητό και ορισμένα έθιμα φιλοξενίας. Ας εξερευνήσουμε μαζί τα πιο σημαντικά έθιμα που μεταφέρθηκαν από την Τουρκία ή την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Αραβική Λεβάντε και τον Λίβανο.
Ο Δρ. Μπασέμ Φλάιφελ, καθηγητής πανεπιστημίου με εξειδίκευση στην πολιτιστική και πολιτική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σκιαγραφεί μια ολοκληρωμένη εικόνα των εθίμων και των παραδόσεων που μας ήρθαν από τους Οθωμανούς και έγιναν μέρος του πολιτισμού και της καθημερινότητάς μας αφότου τα υιοθετήσαμε.
Σύμφωνα με τον Δρ. Φλάιφελ, όλα αυτά τα έθιμα εμπίπτουν στην κατηγορία της ισλαμικής κληρονομιάς, αλλά με κάθε περίοδο και σε κάθε περιοχή, απέκτησαν μια ιδιαίτερη χροιά που μετέφερε κάτι διαφορετικό.
Ωστόσο, η γενική τους ατμόσφαιρα παρέμεινε οικεία και ο οθωμανικός πολιτισμός αποτελεί μέρος της ευρύτερης ισλαμικής παράδοσης. Ακόμη και μη μουσουλμανικές αιρέσεις άντλησαν από αυτά τα έθιμα, και υπάρχει μια δημοφιλής παροιμία που λέει ότι «οι Ανατολικοί Χριστιανοί είναι Χριστιανοί στη θρησκεία τους και Μουσουλμάνοι στον πολιτισμό τους».
Μερικοί Χριστιανοί μελετητές συνέβαλαν στην οικοδόμηση του ισλαμικού πολιτισμού. Ο οθωμανικός πολιτισμός σχηματίστηκε από τη συγχώνευση προηγούμενων ισλαμικών πολιτισμών, συμπεριλαμβανομένων των Περσικών, των Σελτζούκων και άλλων, με τον βυζαντινό πολιτισμό να γίνεται αργότερα μέρος αυτού.
Έθιμα που κληρονομήσαμε
Το πιο σημαντικό πολιτιστικό χαρακτηριστικό που αναδύθηκε στην Αραβική Ανατολή κατά την Οθωμανική εποχή ήταν η εξωτερική εμφάνιση και η ενδυμασία.
Το σαλβάρι
Η έννοια του σαλβάρι και του καμπί, που εμφανίστηκε στην Ανατολική Μεσόγειο και το Ιράκ, και σε μικρότερο βαθμό στην Αίγυπτο, προήλθε από την ενδυμασία που ήταν κοινή στην Ανατολία και τα Βαλκάνια για την προστασία των στρατιωτών από το κρύο και ένδυση αυτή ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στον στρατό. Το κλίμα στον Λίβανο και τη Συρία, παρόμοιο με αυτό των Βαλκανίων, οδήγησε στην υιοθέτηση αυτού του είδους ενδυμασίας, η οποία αργότερα έγινε παράδοση.
Το μουστάκι
Ένα από τα πιο εξέχοντα αισθητικά χαρακτηριστικά που μας έχει δοθεί από τους Οθωμανούς είναι το μουστάκι. Στην αρχαιότητα, σύμφωνα με τη Σούννα του Προφήτη, οι άνδρες άφηναν τα γένια τους χωρίς μουστάκι, τόσο μακριά που μπορούσαν να τα κρατήσουν στο χέρι. Οι θρησκευόμενοι άνδρες έκοβαν τα μουστάκια τους σε πολύ μικρό βαθμό ή τα ξύριζαν εντελώς. Ωστόσο, οι Γενίτσαροι, ένας κλάδος του οθωμανικού στρατού, άφηναν τα μουστάκια τους μακριά και τα έστριβαν ως ένδειξη κύρους και εξουσίας. Ο ιστορικός Ιμπν Ιγιάς, ο οποίος ήταν μάρτυρας της οθωμανικής προσάρτησης της Αιγύπτου, αφηγείται πώς ο Σουλτάνος Σελίμ Β’ εισήλθε στο Κάιρο με τους Γενίτσαρους.
Οι άνθρωποι έμειναν έκπληκτοι από έναν μουσουλμάνο στρατιώτη χωρίς γενειάδα και με στριμμένα μουστάκια. Ωστόσο, αυτό βασιζόταν σε μια θρησκευτική φετφά που επέτρεπε την ανάπτυξη μουστακιού, η οποία προσέδιδε μια αίσθηση κύρους και επέτρεπε στους Γενίτσαρους να εκφοβίζουν τους εχθρούς τους. Ξεκινώντας περίπου από αυτή την εποχή, οι άνδρες στην Ανατολική Μεσόγειο, ιδιαίτερα τον δέκατο ένατο αιώνα, άρχισαν να δίνουν προσοχή στα μουστάκια τους, τα οποία έγιναν σύμβολο αρρενωπότητας και ανδρικό στολίδι.
Το φέσι
Το ταρμπούς, ένα διάσημο οθωμανικό τουρκικό ένδυμα, προέρχεται από το Μαρόκο ή την Τυνησία, σύμφωνα με τον Δρ. Φλάιφελ. Το έφερε στην Αίγυπτο ο Μουχάμαντ Αλί Πασάς και ο γιος του Ιμπραήμ Πασάς, οι οποίοι φορούσαν και οι δύο φέσι και ανάγκασαν τον στρατό να κάνει το ίδιο. Όταν ανέλαβε τον έλεγχο του Λεβάντε, ο απλός λαός άρχισε να φοράει φέσι. Εκείνη την εποχή, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε μια προσπάθεια να εκσυγχρονίσει τα συστήματά της και τον ενδυματολογικό της κώδικα, ανάγκασε τους κυβερνητικούς υπαλλήλους να φορούν σακάκια, πουκάμισα και παντελόνια, με το ταρμπούς να τοποθετείται στο κεφάλι τους. Αυτό το στυλ έγινε σύμβολο ευγένειας, κομψότητας και κοινωνικής θέσης, και οι άνθρωποι άρχισαν να το μιμούνται σε όλη την Αραβική Ανατολή.
Από το -τζης στον οντά
Προχωρώντας σε άλλα έθιμα που μας έχουν φτάσει από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως αφηγείται ο Δρ. Φλάιφελ, πρέπει να αναφέρουμε την ανατολίτικη μουσική όπως την γνωρίζουμε σήμερα, με τα μακάμ και τα όργανά της. Εμφανίστηκε τον δέκατο ένατο αιώνα στα χέρια των Οθωμανών, οι οποίοι έδειξαν έντονο ενδιαφέρον για τη μουσική, ειδικά για τα νταρμπούκα και τα ντέφια με κουδουνίστρες, αφού η ανατολίτικη μουσική στο παλιό της στυλ ήταν γνωστή από την Αυτοκρατορία των Αββασιδών και την Ανδαλουσία.
Γλωσσολογικά, πολλοί τουρκικοί όροι εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται στα αραβικά, ιδιαίτερα στην Αραβική Λεβάντε, συμπεριλαμβανομένων των δύο γραμμάτων (ji- τζη), τα οποία προστίθενται στο τέλος των λέξεων και υποδηλώνουν σχέση (π.χ. καφε – τζής, ταξι-τζής, μπετα-τζής)
Στη Βηρυτό σήμερα, υπάρχουν αρκετές οικογένειες που έχουν ονόματα με σαφείς τουρκικές ρίζες – ογλού. Μεταξύ των τουρκικών όρων που χρησιμοποιούνται στην καθημερινότητά μας είναι η λέξη “Οντά”, που αρχικά σήμαινε στρατιωτικό κοιτώνα και κατόπιν ο δικός σου χώρος.
Το Μπαχτσίς
Υπάρχουν όροι που χρησιμοποιούμε που αποδίδονται στους Οθωμανούς, αλλά στην πραγματικότητα είναι παλαιότεροι από αυτούς, όπως «Μπαρτίλ» και «Μπαχτσίς»
Ωστόσο, αυτές οι δύο λέξεις έγιναν μέρος της διαφθοράς που εξαπλώθηκε σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία καθώς αυτή αποδυναμωνόταν.
Από το Σις Κεμπάπ μέχρι τον ναργιλέ και τον τούρκικο καφέ
Όσον αφορά τα φαγητά και τα πιάτα, υπάρχει αναμφίβολα μια επικάλυψη μεταξύ της τουρκικής και της αραβικής κουζίνας. Ένα από τα πιο σημαντικά πιάτα που μας έχει έρθει από την Τουρκία είναι το Σις Κεμπάπ.
Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, το Σις Κεμπάπ γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ως μια προσπάθεια να προσφέρει ένα γρήγορο γεύμα στους διοικητικούς υπαλλήλους σε κυβερνητικές υπηρεσίες και αργότερα εξαπλώθηκε στο Λεβάντε και το Ιράκ.
Ένα άλλο γνωστό κοινό πιάτο είναι τα φύλλα από κληματαριά, οι ντολμάδες(ντολμαδάκια) που ονομάζονται επίσης γιαμπράκ, μια τουρκική λέξη.
Υπάρχουν πολλά κοινά έθιμα μεταξύ του αραβικού και του οθωμανικού πολιτισμού, μερικά από τα οποία χρονολογούνται σε παλαιότερες εποχές ή ακόμη και σε μακρινές χώρες.
Ωστόσο, η εξάπλωσή τους στην Ανατολία επιτάχυνε την άφιξή τους στον αραβικό κόσμο. Παραδείγματα περιλαμβάνουν τον ναργιλέ και τον καπνό. Ο τελευταίος έγινε ευρέως διαδεδομένος κατά την οθωμανική εποχή, αλλά ανακαλύφθηκε από τους Ισπανούς στην Αμερική και εξαπλώθηκε μέσω του εμπορίου στην Κωνσταντινούπολη, τη Βηρυτό, τη Σιδώνα και το Κάιρο, όπου εξαπλώθηκε στα καφενεία. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι το κάπνισμα στα καφενεία ξεκίνησε σε μια μεγάλη τουρκική πόλη, χρησιμοποιώντας μια μακριά πίπα ή «Σάμπκ».
Ο ναργιλές εμφανίστηκε τον 18ο αιώνα στην Ινδία και εξαπλώθηκε στο Ιράν, στη συνέχεια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στις διάφορες πόλεις της, συμπεριλαμβανομένων των αραβικών πόλεων.
Όταν συζητάμε για τα τουρκικά έθιμα, είναι επιτακτική ανάγκη να αναφέρουμε τον καφέ, ο οποίος εξακολουθεί να ονομάζεται τούρκικος καφές σήμερα.
Τον 17ο αιώνα, ο καφές, ο οποίος προέρχεται από την Αιθιοπία, άρχισε να εξαπλώνεται και εμφανίστηκαν αυτά που έγιναν γνωστά ως καφενεία. Θεωρούνταν ότι είχε μια επίδραση που αλλοιώνει το μυαλό παρόμοια με το χασίς, οπότε ο Μουφτής της Κωνσταντινούπολης τον απαγόρευσε.
Ένα περιστατικό συνέβη στην Αίγυπτο, που ώθησε το Αλ-Αζχάρ να στείλει επιστολή στην Κωνσταντινούπολη, δηλώνοντας ότι ο καφές ήταν ακίνδυνος.
Πίσω από την πόρτα της τηλεόρασης
Σήμερα, μετά από μια μακρά παύση, η ανάμειξη τουρκικών και αραβικών εθίμων έχει επιστρέψει μέσω δράματος και τηλεοπτικών σειρών. Ενώ οι άνθρωποι επηρεάζονταν παλαιότερα από βασιλιάδες και σουλτάνους, σήμερα επηρεάζονται από ιστορίες και μέσα ενημέρωσης.
Ένα από τα έθιμα που βλέπουμε στα αραβικά σπίτια είναι το βγάλσιμο των παπουτσιών στην πόρτα. Ωστόσο, ο Δρ. Μπάσεμ Φλάιφελ λέει ότι πρόκειται για ένα αρχαίο αραβικό έθιμο που πέρασε στους Τούρκους όταν ασπάστηκαν το Ισλάμ και εξακολουθούν να το τηρούν, ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι στον Λίβανο και τη γύρω περιοχή το έχουν ξεχάσει.
Ένα από τα πιο αστεία έθιμα του σήμερα, που μας μεταφέρθηκε μέσα από τηλεοπτικές σειρές, περιλαμβάνει το να βάζουμε αλάτι στον καφέ και να το προσφέρουμε σε έναν νεαρό άνδρα που του κάνει πρόταση γάμου. Αν το πιει και παραμείνει σιωπηλός, αυτό σημαίνει ότι έχει αποδεχτεί την κοπέλα σε όλο της το μεγαλείο. Οι Λιβανέζοι έχουν υιοθετήσει αυτό το έθιμο και ορισμένες οικογένειες έχουν αρχίσει να το εφαρμόζουν ακόμη και με τους μνηστήρες τους, ένα σαφές σημάδι διασταύρωσης εθίμων μεταξύ συγγενικών λαών.
Και μετά, μήπως οι τουρκικές τηλεοπτικές σειρές θα μας εισαγάγουν σε άλλα παράξενα ή εκλεπτυσμένα έθιμα, όπως ο σεβασμός προς τους πρεσβύτερους, η εξουσία του πατέρα και οι οικογενειακές συγκεντρώσεις; Ή μήπως θα είμαστε ικανοποιημένοι με όσα έχουμε βιώσει μέχρι τώρα;
Akhbar al Yawn
—