Τα ασβεστολιθικά θεμέλια της Τρωικής ακρόπολης που χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (περίπου 2350 π.Χ.) σε αυτό που βρίσκεται τώρα στη βορειοδυτική Ανατολία (Τουρκία). University of Tübingen
Στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (2500-2300 π.Χ.), η Τροία εξελίχθηκε από ένα χωριό σε μια ευημερούσα πόλη, χάρη στην καινοτομία και το εμπόριο. Αλλά πίσω από αυτή την επιτυχία βρισκόταν μια αχαλίνωτη εκμετάλλευση της φύσης: ισοπεδωμένα δάση, εξαντλημένα εδάφη, αχαλίνωτη διάβρωση. Η θρυλική πόλη πλήρωσε το τίμημα για την απεριόριστη ανάπτυξη: μια προειδοποίηση που αντηχεί βαθιά σήμερα.
Μερικές φορές οι σπόροι της κατάρρευσης σπέρνονται στο ίδιο το έδαφος της ευημερίας. Κάτω από τα λαμπερά τείχη της αρχαίας πόλης της Τροίας στη Μικρά Ασία (σημερινή Τουρκία), η γη ράγισε σιωπηλά κάτω από το βάρος της φιλοδοξίας της.
Όταν σκεφτόμαστε την περιβαλλοντική καταστροφή σήμερα, έρχονται στο μυαλό εικόνες από πλατφόρμες άντλησης πετρελαίου, σταθμούς παραγωγής ενέργειας με καύση άνθρακα ή νησίδες από πλαστικό.
Αλλά πολύ πριν από τη βιομηχανία, οι αρχαίες κοινωνίες ώθησαν ήδη τα οικοσυστήματά τους στα όριά τους.
Η Τροία της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού παρέχει ένα εντυπωσιακό παράδειγμα: μια ιστορία λαμπρής οικονομικής επιτυχίας που επισκιάστηκε από ένα διαρκές οικολογικό κόστος.
Δεν είναι απλώς μια ιστορία καινοτομίας και επιτυχίας, αλλά μια προειδοποίηση ενάντια στην υπερβολή, την εξάντληση και το κρυφό κόστος της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης.
Μεταξύ 2500 και 2300 π.Χ., η Τροία έγινε κέντρο δύναμης και πειραματισμού σε αυτό που είναι τώρα η βορειοδυτική Ανατολία (το ασιατικό τμήμα της Τουρκίας), αιώνες πριν η Ιλιάδα του Ομήρου την κάνει θρυλική. Στην ακμή της, η πόλη λέγεται ότι είχε εκτιμώμενο πληθυσμό 10.000 κατοίκων.
Μέσα από χρόνια ανασκαφών που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του Troy Project του Πανεπιστημίου του Τύμπιγκεν, έχω καταλάβει πώς οι συνειδητές επιλογές στην παραγωγή, τον σχεδιασμό και την οργάνωση μετέτρεψαν σταδιακά ένα μέτριο χωριό της Εποχής του Χαλκού σε μια ζωντανή κοινότητα με τα πρώιμα χαρακτηριστικά μιας πόλης. Τα μνημειώδη πέτρινα κτίρια της Τροίας, οι οργανωμένοι δρόμοι και οι ξεχωριστές οικιστικές γειτονιές αντανακλούσαν μια κοινωνία σε μετάβαση.
Στην καρδιά αυτού του μετασχηματισμού βρισκόταν η άνοδος της μαζικής παραγωγής. Εμπνευσμένος από τα μεσοποταμιακά μοντέλα, ο κεραμικός τροχός έφερε επανάσταση στην κεραμική των Τρώων, επιτρέποντας ταχύτερη, πιο ομοιόμορφη και μεγαλύτερης κλίμακας παραγωγή.
Η κεραμική με τροχούς κυριάρχησε γρήγορα στην παραγωγή. Χαρακτηριζόταν από βαθιές αυλακώσεις και απλοποιημένα φινιρίσματα που έδιναν προτεραιότητα στην αποτελεσματικότητα έναντι της τέχνης.
Παραδείγματα πλακών με τροχούς, μαζικής παραγωγής στην Τροία μεταξύ 2500 και 2000 π.Χ. Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τύμπιγκεν/Valentin Marquardt, CC BY-SA
Καθώς η παραγωγή αυξανόταν, αυξανόταν και η ανάγκη για ένα πιο δομημένο και εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό.
Οι χειροτεχνίες μετακινήθηκαν από τα σπίτια στα εργαστήρια και η εργασία έγινε ολοένα και πιο εξειδικευμένη και τμηματοποιημένη. Το εμπόριο άνθισε, εκτεινόμενο πολύ πέρα από την Τρωάδα (την περιοχή της Τροίας) και πέρα από την τοπική εμβέλεια του οικισμού. Για να διαχειριστούν αυτήν την αυξανόμενη πολυπλοκότητα, οι Τρώες εισήγαγαν τυποποιημένα βάρη και διοικητικές σφραγίδες, εργαλεία συντονισμού και ελέγχου σε έναν κόσμο που επικεντρώνεται όλο και περισσότερο στο εμπόριο.
Αλλά η πρόοδος, τότε όπως και τώρα, είχε ένα κόστος. Οι ίδιες οι καινοτομίες που τροφοδότησαν την άνοδο της Τροίας απελευθέρωσαν δυνάμεις που αποδείχθηκαν ολοένα και πιο δύσκολο να συγκρατηθούν.
Ευημερία μέσω της Εκμετάλλευσης
Ο πλούτος της Τροίας βασιζόταν στην αδιάκοπη εκμετάλλευση. Τα μνημειώδη κτίρια απαιτούσαν τόνους ασβεστόλιθου από κοντινά λατομεία.
Ο πηλός εξορυσσόταν από τις κάποτε εύφορες όχθες των ποταμών για να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμο για κλιβάνους και για την κατασκευή τούβλων.
Τα δάση αποψιλώθηκαν για την παροχή ξυλείας και καυσόξυλων, ζωτικής σημασίας για μια ακμάζουσα κεραμική βιομηχανία που λειτουργούσε όλο το εικοσιτετράωρο.
Η γεωργία εντατικοποιήθηκε επίσης ριζικά. Οι προηγούμενες γενιές εφάρμοζαν την αμειψισπορά και άφηναν τα χωράφια τους σε αγρανάπαυση.
Οι Τρώες αγρότες, από την άλλη πλευρά, επιδίωκαν να επιτύχουν μέγιστες αποδόσεις μέσω συνεχούς καλλιέργειας. Κυριάρχησαν το δίκοκκο και το μονόκοκκο σιτάρι, αρχαίες ποικιλίες σιταριού που ήταν καλά προσαρμοσμένες σε φτωχά εδάφη αλλά με χαμηλές αποδόσεις και χαμηλή περιεκτικότητα σε πρωτείνες. Ήταν ανθεκτικά και εύκολα στην αποθήκευση, αλλά φτωχά σε θρεπτικά συστατικά.
Καθώς οι γεωργικές εκτάσεις επεκτάθηκαν σε απότομες, εύθραυστες πλαγιές, άρχισε η διάβρωση. Οι κάποτε δασωμένοι λόφοι έγιναν άγονοι, όπως επιβεβαιώνεται από αρχαιοβοτανικά ευρήματα.
Ανοικοδόμηση της τοπικής βλάστησης στην περιοχή της Τροίας, μεταξύ 3300 και 3000 π.Χ. (αριστερά) και μεταξύ 2500 και 2300 π.Χ. (δεξιά). Πανεπιστήμιο του Τύμπιγκεν
Η κτηνοτροφία πρόσθεσε περαιτέρω πίεση. Αγέλες προβάτων και αιγών έβοσκαν εντατικά στα ορεινά βοσκοτόπια, ξεριζώνοντας τη βλάστηση και συμπιέζοντας το έδαφος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μειωμένη κατακράτηση νερού, την κατάρρευση του επιφανειακού εδάφους και τη μείωση της βιοποικιλότητας. Σταδιακά, η οικολογική ισορροπία που είχε στηρίξει την ευημερία της Τροίας άρχισε να αποσυντίθεται.
Γύρω στο 2300 π.Χ., το σύστημα άρχισε να καταρρέει. Μια τεράστια πυρκαγιά κατέστρεψε τον οικισμό, πιθανώς λόγω μιας εξέγερσης ή σύγκρουσης. Τα μνημειώδη κτίρια εγκαταλείφθηκαν και αντικαταστάθηκαν από μικρότερες κατοικίες και μέτρια αγροκτήματα. Το κέντρο εξουσίας κατέρρευσε.
Αυτή η κατάρρευση πιθανότατα προκλήθηκε από έναν συνδυασμό παραγόντων: πολιτικές εντάσεις, εξωτερικές απειλές και κοινωνική αναταραχή. Αλλά οι περιβαλλοντικές πιέσεις δεν μπορούν να αγνοηθούν. Η εξάντληση του εδάφους, η αποψίλωση των δασών και η διάβρωση πιθανότατα οδήγησαν σε έλλειψη νερού, σπανιότητα πόρων και ίσως ακόμη και σε λιμό. Κάθε ένας από αυτούς τους παράγοντες διέβρωσε τα θεμέλια σταθερότητας της πόλης.
Στη συνέχεια, η προσαρμογή υπερίσχυσε της φιλοδοξίας. Οι αγρότες διαφοροποίησαν τις καλλιέργειές τους, εγκαταλείποντας τις μονοκαλλιέργειες υψηλής απόδοσης υπέρ πιο ποικίλων και ανθεκτικών στρατηγικών. Οι κίνδυνοι εξαπλώθηκαν, τα εδάφη αναγεννήθηκαν μερικώς και οι κοινότητες άρχισαν να σταθεροποιούνται.
Η Τροία δεν εξαφανίστηκε: προσαρμόστηκε και βρήκε μια νέα ισορροπία για μια ακόμη χιλιετία. Αλλά το έκανε στη σκιά μιας κρίσης που είχε συμβάλει στη δημιουργία της.
Μαθήματα από ένα φθαρμένο τοπίο
Η ιστορία της Τροίας είναι κάτι περισσότερο από μια αρχαιολογική περιέργεια. είναι ένας καθρέφτης. Όπως πολλές κοινωνίες του παρελθόντος και του παρόντος, οι οικονομικές της φιλοδοξίες ξεπέρασαν τα οικολογικά όρια του περιβάλλοντός της.
Τα προειδοποιητικά σημάδια ήταν εκεί: μείωση των αποδόσεων, εξάντληση των δασών, διάβρωση των πλαγιών των λόφων. Αλλά η ψευδαίσθηση της άπειρης ανάπτυξης αποδείχθηκε πολύ δελεαστική για να αντισταθεί κανείς.
Οι παραλληλισμοί με το σήμερα είναι εντυπωσιακοί.
Η εξάντληση των πόρων, τα βραχυπρόθεσμα κέρδη και η περιβαλλοντική παραμέληση παραμένουν κεντρικά χαρακτηριστικά της παγκόσμιας οικονομίας μας.
Οι τεχνολογίες μπορεί να έχουν εξελιχθεί, αλλά οι νοοτροπίες όχι. Καταναλώνουμε, απορρίπτουμε, αναπτύσσουμε και ξεκινάμε από την αρχή.
Όπως και στην Εποχή του Χαλκού, το τοπίο γύρω από την Τροία συνεχίζει να καλλιεργείται εντατικά. Σήμερα, κυριαρχείται από την παραγωγή μεγάλης κλίμακας καλαμποκιού, βαμβακιού και ντομάτας. Πανεπιστήμιο του Τύμπιγκεν
Αλλά η Τροία προσφέρει επίσης μια αχτίδα ελπίδας: τη δυνατότητα προσαρμογής μετά την υπερβολή, ανθεκτικότητας μετά την αναστάτωση. Μας υπενθυμίζει ότι η βιωσιμότητα δεν είναι ένα σύγχρονο ιδανικό, αλλά μια διαχρονική αναγκαιότητα.
Η Τροία είναι η απόδειξη ότι καμία κοινωνία, όσο ευφυής κι αν είναι, δεν είναι άτρωτη στις συνέπειες της οικολογικής υπέρβασης. Τα προειδοποιητικά σημάδια της ανισορροπίας είναι ορατά, αλλά είναι εύκολο να κάνουμε τα στραβά μάτια. Εναπόκειται σε εμάς να αποφασίσουμε αν θέλουμε να τα λάβουμε υπόψη.
Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στα Αγγλικά
—