Ο Ναπολέων Ζέρβας (Άρτα, 17 Μαΐου 1891 – Αθήνα, 10 Δεκεμβρίου 1957) ήταν Έλληνας στρατιωτικός, κινηματίας, ιδρυτής του ΕΔΕΣ και πολιτικός. Γεννήθηκε στην Άρτα στις 17 Μαΐου του 1891, Καταγόταν από την ιστορική σουλιώτικη φάρα των Ζερβαίων. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του κατατάχθηκε στον στρατό εθελοντικά και συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους.
Φωτογραφία: By Revizionist, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3819566
Από τους Βαλκανικούς πολέμους μέχρι τη Μικρασιατική καταστροφή
Δεν είχε κατορθώσει να αποφοιτήσει από τη Σχολή Ευελπίδων αλλά από τη Σχολή Υπαξιωματικών το 1914. Από το 1916 είχε συνταχθεί με τους Βενιζελικούς στη Θεσσαλονίκη διακρινόμενος ως επιτελάρχης του στρατηγού Ιωάννου στην ταξιαρχία Αρχιπελάγους. Την περίοδο αυτήν, σύμφωνα με τους Βρετανούς είχε αποκτήσει ηγετικες τάσεις.
Το 1920 φτάνει στο βαθμό του ταγματάρχη προαγόμενος πάντοτε επ’ ανδραγαθία. Όταν ηττήθηκαν οι Βενιζελικοί στις εκλογές του ίδιου έτους κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε μέλος της εκεί βενιζελικής Πολιτικής Επιτροπής.
Στον μεσοπόλεμο και μέχρι τη Μεταξική δικτατορία
Το 1922 έλαβε μέρος στην επανάσταση του Πλαστήρα ενώ μετά συνδέθηκε με τον δικτάτορα Πάγκαλο και έγινε διοικητής τάγματος των σωματοφυλάκων του. Χρημάτισε από το 1925-26 φρούραρχος Αθηνών, ενώ το 1926 υπασπιστής του Προέδρου της Δημοκρατίας Παύλου Κουντουριώτη. Το 1926 ανατράπηκε ο Πάγκαλος και ο Ζέρβας εκδιώχθηκε από τον στρατό.
Ο Γεώργιος Κονδύλης τον Σεπτέμβριο του 1926 εξώθησε μεταξύ άλλων και τον Ζέρβα να κινηθεί εναντίον του, αλλά στη συνέχεια κατέπνιξε την κίνησή του. Αν και αρχικά καταδικάστηκε από στρατοδικείο, αργότερα αμνηστεύτηκε. Το 1928 συμμετείχε σε ένα νέο αποτυχημένο παγκαλικό πραξικόπημα.
Το 1932 οι Βρετανικές υπηρεσίες διαθέτουν πληροφορίες πως ο Ζέρβας με χρήματα του βασιλόφρονα Πέτρου Μαυρομιχάλη σχεδίαζε να οργανώσει νέο πραξικόπημα κατά των Βενιζελικών, που όμως δεν πραγματοποίησε, αν και σύμφωνα με πληροφορίες είχε εμπλακεί και στην απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου.
Τα δημοκρατικά πολιτικά φρονήματα του Ζέρβα στον μεσοπόλεμο είναι ρευστά. Άγγλος αξιωματικός αναφέρει πως σε συζήτηση που είχε με τον Ζέρβα, ο τελευταίος του παραδέχθηκε πως έγινε αντιμοναρχικός ύστερα από μια επιθεώρηση του διαδόχου Κωνσταντίνου το 1912 στη στρατιωτική σχολή όπου φοιτούσε , κατά την οποία ο διάδοχος είχε προσβάλει τα μέλη της σχολής και όταν ο Ζέρβας διαμαρτυρήθηκε, τιμωρήθηκε.
Ο Ζέρβας σχεδίασε την εκδήλωση ενός κινήματος το καλοκαίρι του 1934 αλλά αποσοβήθηκε και ήταν ένας εκ των αξιωματικών που συμμετείχε στο κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935. Όμως απέτυχε μεταξύ άλλων και λόγω μη συντονισμένων ενεργειών, όπως της με έγκαιρης μετάβασης του Ζέρβα στα θωρακισμένα οχήματα.
Αντιμεταξική δράση
Στους πρώτους μήνες του 1937 ο Ζέρβας έρχεται σε επαφή με το απότακτο βενιζελικό αξιωματικό Λεωνίδα Σπάη και σχηματίζει αντιδικτατορικό πυρήνα που οδήγησε στο σχηματισμό της οργάνωσης Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος με σκοπό την ανατροπή του Μεταξικού καθεστώτος. Το Μεταξικό καθεστώς τον φυλακίζει επειδή τον υποπτεύεται για συνωμοσία με γερμανόφιλους κύκλους.Ανακτά την ελευθερία του λίγο μετά τη γερμανική εισβολή.
Στην Κατοχή
Μετά την απελευθέρωσή του από τη φυλακή αρχίζει να θέτει τα θεμέλια ίδρυσης Εθνικής Οργάνωσης, αλλά συλλαμβάνεται από τους Ιταλούς,για να απελευθερωθεί χάρις στην μεσολάβηση του Νικόλαο Λούβαρη και στις 9 Σεπτεμβρίου ιδρύει τον ΕΔΕΣ. Τον Μάρτιο του 1943 ο Ζέρβας συμβιβάστηκε με τη μοναρχία και αργότερα, το ίδιο έτος, αποκαταστάθηκε στον ελληνικό στρατό. Τον Αύγουστο του 1944 προάγεται τιμητικά από την κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου σε υποστράτηγο.
Συμφωνία Κυρίων
Ο ηγέτης του ΕΔΕΣ Ναπολέων Ζέρβας είχε έρθει σε επαφή με την ηγεσία της 104ης Μεραρχίας Καταδρομών του Αντιστράτηγου Χάρτβιγκ φον Λούντβιγκερ (Hartwig von Ludwiger, 1895-1947) στο Αγρίνιο. Το όλο θέμα είχε τραβήξει την προσοχή του προϊστάμενου XXII Σώματος Στρατού του Στρατηγού Χούμπερτ Λαντς. Αν και οι μονάδες του Ζέρβα ήταν αρκετά αποδυναμωμένες (περίπου 2.500 άνδρες συνολικά και με έλλειψη οπλισμού), το XXII Σώμα Στρατού είχε απολέσει την αξιόμαχη 1η Ορεινή Μεραρχία, την οποία είχε αποσπάσει ο Στρατάρχης φον Βάιχς για να αντιμετωπίσει τους αντάρτες του Τίτο στο Μαυροβούνιο. Επομένως, οι Γερμανοί μπορούσαν εύκολα να εξοντώσουν τις μονάδες του ΕΔΕΣ, πλην όμως αποφασίστηκε να τις χρησιμοποιήσουν για να διαφυλάξουν τις οδούς ανεφοδιασμού στη δυτική Ελλάδα ενάντια στις επιθέσεις του ΕΛΑΣ του Άρη Βελουχιώτη.
Η «συμφωνία κυρίων» μεταξύ του Ζέρβα και του XXII Σώματος Στρατού υποτίθεται πως ήταν μυστική, αλλά τόσο ο Λερ όσο και ο Βάιχς λάμβαναν σε τακτική βάση αναφορές. Στις 3 Φεβρουαρίου 1944, με απόρρητη διαταγή του προς το ΧΧΙΙ Σώμα Στρατού, ο Λερ διέτασσε την ενίσχυση των «εθνικόφρονων συμμορίτικων ομάδων» που, όπως υποστήριζε, είχαν περιέλθει σε δυσχερή θέση λόγω της ενίσχυσης των υπολοίπων αντάρτικων ομάδων.
Σύντομα όμως, με την πλάστιγγα να γέρνει υπέρ των Συμμάχων στον πόλεμο, οι υφιστάμενοι του Ζέρβα άρχισαν να αναλαμβάνουν πρωτοβουλία και να επιτίθενται εναντίον των γερμανικών μονάδων στη δυτική Στερεά Ελλάδα. Ο ίδιος ο Ζέρβας δεχόταν έντονες πιέσεις από τους Βρετανούς συνδέσμους τους και, παρά την ανάκαμψη των σχέσεων τον Ιούλιο του 1944, οι σχέσεις άρχισαν να φθίνουν και τον Ιούλιο οι Γερμανοί απέκτησαν την εντύπωση πως ο Ζέρβας ήταν αιχμάλωτος των Βρετανών, κάτι που δεν ίσχυε. Ο Λερ, από κοινού με τον Λαντς αποφάσισε στις 10 Ιουλίου να «απελευθερώσει» τον Ζέρβα, καθώς υπολόγιζε πως όταν οι Σύμμαχοι αποβιβάζονταν στην Ελλάδα, ο Ζέρβας, εφόσον θα ήταν στα χέρια των Γερμανών, δεν θα είχε άλλη επιλογή από τη συνεργασία.
Για την Επιχείρηση «Ζέρβας», όπως ονομάστηκε η σχεδιασμένη ενέργεια, συγκεντρώθηκε δύναμη ανδρών της Abwehr (Αντικατασκοπείας) και της Geheime Feldpolizei (GFP, Μυστική Στρατιωτική Αστυνομία). Η επιχείρηση όμως ακυρώθηκε, καθώς σύντομα οι Γερμανοί ειδοποιήθηκαν πως ο Ζέρβας είχε «αφεθεί ελεύθερος» (sic) και πως τασσόταν πλέον με το μέρος των Άγγλων.
Εν τω μεταξύ, οι αντάρτες του ΕΔΕΣ είχαν αποσπάσει μία λωρίδα ακτής κοντά στην Πάργα, έτσι ώστε να προετοιμάσουν το έδαφος για τη συμμαχική απόβαση. Ο Λερ είχε πλέον χάσει την υπομονή του με την αμφιταλαντευόμενη στάση του Ζέρβα και έδωσε άδεια στον Λαντς να επιτεθεί εκεί με ισχυρά τμήματα από την 4η Αστυνομική Μεραρχία Πάντσερ SS, μόλις τα αποδέσμευε ο Βάιχς. Αυτό που έσωσε τον Ζέρβα από την εξολόθρευση ήταν η αιματηρή επίθεση του ΕΛΑΣ στην Μάχη της Αμφιλοχίας, (13 Ιουλίου).
Ακόμα και έτσι, μία εβδομάδα αργότερα ο Ζέρβας ισχυρίστηκε πως οι επιθέσεις του ΕΔΕΣ στους Γερμανούς γίνονταν χωρίς την άδειά του και υποσχέθηκε να θέσει την κατάσταση υπό έλεγχο. Οι Γερμανοί ανέκτησαν έτσι προσωρινά την αισιοδοξία τους. Τελικώς οι μάχες συνεχίστηκαν με κυριότερη τη Μάχη της Μενίνας υπό τον Αντισυνταγματάρχη Βασίλειο Καμάρα.
Η άποψη των παλαίμαχων του ΕΔΕΣ
Τον Οκτώβριο του 1943, οι Γερμανοί με πρόσχημα με τις ετοιμασίες για αποχώρηση από την χώρα ξεκίνησαν επαφές με όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις. Στις αρχές Οκτωβρίου στάλθηκαν αντιπροσωπείες του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού με στόχο την εξασφάλιση ανακωχής με τις οργανώσεις προς αποφυγήν αντιποίνων του άμαχου πληθυσμού. Στην Ήπειρο καθ’όλη την διάρκεια του καλοκαιριού και του φθινοπώρου οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ προξένησαν σημαντικές απώλειες στα Γερμανικά στρατεύματα. Μάλιστα οι έντονες επιθέσεις των ανταρτών του Ζέρβα προκάλεσαν αδικαιολόγητες σφαγές αμάχων με αποκορύφωμα το ολοκαύτωμα των Λιγκιάδων στις 3 Οκτωβρίου 1943.
Την επομένη ο στρατηγός Λαντζ αποστέλλει επιτροπή τόσο προς το Αρχηγείο του ΕΔΕΣ στο Βουλγαρέλι όσο και προς την 8η Μεραρχία του ΕΛΑΣ Ηπείρου. Ο Ζέρβας πιστός στις διαταγές του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής αρνείται την πρόταση του Λαντζ και ζητά από την επιτροπή την αποστολή επίσημης αντιπροσωπείας των Γερμανών αν αυτή επιθυμεί να εκφράσει προτάσεις ανακωχής. Οι Γερμανοί στέλνουν νέα επιτροπή στις 12 Οκτωβρίου, που ενημερώνει τον αρχηγό του ΕΔΕΣ πως είναι διατεθειμένοι να στείλουν αντιπροσώπους Γερμανούς αξιωματικούς, οι οποίοι θα ήταν εξουσιοδοτημένοι για περαιτέρω διαπραγματεύσεις.
Ο Ζέρβας -όπως βεβαιούν όλα τα ηγετικά μέλη της Συμμαχικής Αποστολής- αρνήθηκε τις προτάσεις της επιτροπής ελέω βρετανικών διαταγών μέσω του Θέμη Μαρίνου. Την ίδια περίοδο, η 8η Μεραρχία του ΕΛΑΣ, συμφώνησε δεκαπενθήμερη ανακωχή με στόχο να προετοιμάσει την επίθεση κατά του Ζέρβα, που τον έβλεπε σαν το μοναδικό υπολογίσιμο εγχώριο αντίπαλο στον δρόμο για την εξουσία. Επομένως οι προτάσεις προς τον Ζέρβα, απορρίφθηκαν την εν λόγω περίοδο.
Η μοναδική περίοδος ουδετερότητας του ΕΔΕΣ υπήρξε αμέσως μετά την λήξη του κατοχικού εμφυλίου (Οκτώβριος 1943-Φεβρουάριος 1944). Τα γερμανικά αρχεία αναφέρουν την περίοδο Μαρτίου- τέλη Ιουνίου 1944 τον ΕΔΕΣ ως «ουδέτερο έναντι των Γερμανών και απολύτως προσκείμενο στους Βρετανούς». Τα ίδια έγγραφα κάνουν λόγο για ετοιμασίες των ανταρτών του Ζέρβα με στόχο να επαναλάβουν τις επιχειρήσεις κατά των Γερμανών με διαταγή των Βρετανών.
Στις 2 Ιουνίου 1944 λαμβάνει στα Ιωάννινα σύσκεψη Γερμανών στρατηγών που αναφερόμενη στον Ζέρβα καταλήγει:
«[…] Δεδομένου ανταρτικαί ομάδες συνενώθησαν οριστικώς πλέον πρέπει προσβληθώσιν το ταχύτερον ο ισχυρότερος ΖΕΡΒΑΣ διότι είναι ο πλέον επικίνδυνος ΣΤΟΠ. […] 2) Δέον διαλυθεί ΖΕΡΒΑΣ να απαλλαγώσι του μόνου δυνάμενου βοηθήσει Αγγλικήν απόβασιν ΣΤΟΠ. […] 4) Προς παραπλάνησιν ενταθεί η ευνοϊκή προπαγάνδα υπέρ ΖΕΡΒΑ ίνα κερδίσουν χρόνον μέχρι πλήρους προπαρασκευής των ΣΤΟΠ.»
Άλλες απόψεις
Παλαίμαχοι της οργάνωσης έχουν ρητώς αμφισβητήσει τα γεγονότα και έχουν αναφέρει ότι ο ΕΔΕΣ διεξήγαγε διμέτωπο αγώνα εναντίον του ΕΛΑΣ και των Γερμανών. Παράλληλα ορισμένοι παλαίμαχοί του ΕΔΕΣ χαρακτήρισαν τους ιστορικούς που ασχολήθηκαν με το θέμα ως διαβολείς του στρατηγού Ζέρβα ενώ το 2004 χαρακτηρίστηκε ο Χέρμαν Φρανκ Μάγερ ως συκοφάντης. Μηνύθηκαν ιστορικοί και το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και ζητήθηκε η απόσυρση διδακτορικής έρευνας περί τον ΕΔΕΣ (Αθανάσιος Φλιτούρης το αντάρτικο του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο. Στόχοι, δράση και αποτελέσματα) καθώς και ο βουλευτής Ιωαννίνων της Νέας Δημοκρατίας Αντώνιος Φούσσας έκανε ερώτηση στην Ελληνική βουλή ζητώντας την απόσυρση του συγκεκριμένου διδακτορικού.
Πρόσφατα ο ιστορικός Βαγγέλης Τζούκας που ασχολείται με την κοινωνιολογική υπόσταση του ΕΔΕΣ ανάφερε σε συνέντευξη στις 17/11/2013 στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» ότι υπό το βάρος της επίθεσης του ΕΛΑΣ, ο Ζέρβας προχώρησε σε κάποιο είδος ανακωχής με τους Γερμανούς. Ωστόσο, το βιβλίο του Μάγερ έχει πολλά πραγματολογικά λάθη. Υπήρξε δε και βρετανική οδηγία προς τον ΕΔΕΣ για αποχή από τον αντιστασιακό αγώνα, την οποία χρησιμοποίησε ο Ζέρβας.
Σε άλλη συνέντευξη στην εφημερίδα «Το Βήμα» αναφέρει: Πράγματι ο ίδιος προχώρησε σε ανακωχή με τον γερμανικό παράγοντα για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, το οποίο όμως είναι κατά βάση δύσκολο να οριοθετηθεί. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, δεν αναιρεί απόλυτα την εικόνα του ΕΔΕΣ ως αντιστασιακής οργάνωσης. Οι εδεσίτες αντάρτες, πράγμα πασίγνωστο, συγκρούστηκαν με τους Γερμανούς, και μάλιστα σε μια από τις μεγαλύτερες μάχες, όπως αυτή της Μενίνας τον Αύγουστο του 1944, είχαμε πολλούς νεκρούς από πλευράς τους.
Η δίωξη των Τσάμηδων
Κατά το τέλος της Κατοχής, ο Ζέρβας με το ΕΔΕΣ ήταν υπεύθυνοι για την απέλαση των Τσάμηδων της Θεσπρωτίας, που αριθμούσαν περ. 20.000. Οι Τσάμηδες, αλβανόφωνη μουσουλμανική κοινότητα, ελάχιστα ενσωματωμένη στην ελληνική κοινωνία, υποστήριξαν τον αλβανικό αλυτρωτισμό και είχαν τη στήριξη της ιταλικής φασιστικής προπαγάνδας και μετέπειτα της ναζιστικής. Ένα μεγάλο τμήμα των Τσάμηδων συνεργάστηκε με τις κατοχικές δυνάμεις του Άξονα και ήταν υπεύθυνο για εγκληματικές πράξεις κατά του τοπικού ελληνικού πληθυσμού. Ένα μικρό τμήμα συνεργάστηκε αργότερα με τον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όμως παρ’ όλα αυτά η πλειοψηφία προτίμησε τον δωσιλογισμό και τη συμμαχία με τις κατοχικές δυνάμεις.
Στις 18 Ιουνίου 1944, ο ΕΔΕΣ εξαπέλυσε επίθεση κατά της Παραμυθιάς στη Θεσπρωτία. Ύστερα από σύντομη συμπλοκή με τα συνασπισμένα τμήματα Γερμανών και Τσάμηδων, η πόλη απελευθερώθηκε. Σύντομα ξεκίνησαν πράξεις αντεκδικήσεων κατά των Τσάμηδων. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού συνεχίστηκαν οι επιθέσεις και οι βίαιες πράξεις που είχαν ως επακόλουθο τη φυγή τους προς τα αλβανικά σύνορα, από το φόβο γενίκευσης της βίας ως αποτέλεσμα της προηγούμενης συνεργασίας με τις κατοχικές δυνάμεις.
Μετά την απελευθέρωση
Στα Δεκεμβριανά ο Ζέρβας και οι άνδρες του δέχθηκαν επίθεση υπέρτερων αριθμητικά δυνάμεων του ΕΛΑΣ οπότε αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν στην Κέρκυρα.
Πολιτική σταδιοδρομία
Τον Μάρτιο του 1945 αποστρατεύεται με αίτησή του για να κατέλθει στην πολιτική και ιδρύει το κεντροδεξιό Εθνικό Κόμμα Ελλάδος. Λαμβάνει μέρος στις εκλογές του 1946, ζητώντας να διεξαχθούν με το πλειοψηφικό σύστημα, χωρίς όμως να εισακουσθεί- κατακτώντας 20 έδρες και ποσοστό 5,96%. Στην κυβέρνηση Μαξίμου ανέλαβε αρχικά Άνευ Χαρτοφυλακίου.
Υπουργός Δημόσιας τάξης
Στη συνέχεια ανέλαβε το υπουργείο Δημοσίας Τάξεως (23 Φεβρουαρίου 1947), στο οποίο παρέμεινε μέχρι τις 29 Αυγούστου 1947. Επί υπουργίας Ζέρβα τριπλασιάσθηκε ο αριθμός των θανατικών αποφάσεων που εκδόθηκαν από τα Έκτακτα Στρατοδικεία ενώ μόνο στις 4 Μαρτίου 1947 εξέδωσε προσωπικές διαταγές για τη σύλληψη και τον εκτοπισμό 550 ατόμων από την περιοχή της Αθήνας ως υπόπτων για συνεργασία με τον Δ.Σ.Ε.
Σύμφωνα με τους διπλωμάτες της βρετανικής πρεσβείας στην Αθήνα «Το χειρότερο από όλα ήταν ο διορισμός του Στρατηγού Ζέρβα στο Υπουργείο Δημόσιας τάξης,παρά τις επανειλημμένες συμβουλές της Κυβερνήσεως της Αυτού Μεγαλειότητος[…]ο Ζέρβας έκανε τα πράγματα χειρότερα προσπαθώντας να αποκτήσει τον έλεγχο ορισμένων από τις Δεξιές ομάδες[…]Αυτός ήταν η άμεση αιτία της πτώσης της [κυβέρνησης Μαξίμου]». Ο Ζέρβας είχε αποδιοργανώσει τη χωροφυλακή με αποτέλεσμα να μην μπορεί να αναλάβει η ίδια το έργο της διατήρησης των εκκαθαρισμένων από τον στρατό περιοχών,που παρέμενε στις αρμοδιότητες του στρατού. Ήδη την άνοιξη του 1947 ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα Λίνκολν Μάκβεη, ο Σοφοκλής Βενιζέλος και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, επιθυμούσαν τον Ζέρβα εκτός κυβέρνησης, καθώς «και αυτός αποτελούσε μέρος του προβλήματος-όχι για την αριστερά, αλλά για το ίδιο το αστικό στρατόπεδο».
Κατοπινή πολιτική δράση
Στις εκλογές του 1950 περιορίζεται στις 7 έδρες. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1950 ανέλαβε το υπουργείο Δημοσίων Έργων στην κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου. Στη συνέχεια εκτίθεται με συνδυασμό του Κόμματος των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1951 και το 1952 εκθέτει ανεξάρτητη υποψηφιότητα στην εκλογική περιφέρεια Άρτης.
Πέθανε το 1957.