Αρχαιολογικός χώρος Ζάκρου
Με αφορμή τη γέννηση του αείμνηστου αρχαιολόγου στις 8 Ιανουαρίου 1909 που έφερε στο φως το μινωικό ανάκτορο της Ζάκρου στο Λασίθι, επιχειρούμε μια αναδρομή στα σημαντικά ευρήματα της αρχαιολογικής του ανασκαφής καθώς και στο επιστημονικό του έργο.
Το ανάκτορο της Ζάκρου είναι το τέταρτο σε μέγεθος της Μινωικής Κρήτης. Βρισκόταν σε σημαντικό στρατηγικό σημείο, σε ασφαλισμένο κολπίσκο, και ήταν κέντρο εμπορικών ανταλλαγών με τις χώρες της Ανατολής, από την πλευρά της ανατολικής Μεσογείου, όπως φαίνεται από τα ευρήματα (χαυλιόδοντες ελέφαντα, φαγεντιανή, χαλκός κλπ). Αν και είναι το μικρότερο από τα τέσσερα μινωικά ανάκτορα της Κρήτης, αποτελεί το μοναδικό που βρέθηκε ασύλητο αποκαλύπτοντας ορισμένα από τα σημαντικότερα ευρήματα του μινωικού πολιτισμού.
Ήταν η αρχαιολογική σκαπάνη του Νικόλαου Πλάτων που αποκάλυψε αυτό το στρατηγικής σημασίας ανάκτορο. Οι πρώτες επισημάνσεις για πιθανά αρχαία κατάλοιπα στην περιοχή εντοπίζονται στο βιβλίο του Άγγλου ναυάρχου Th. Spratt “Travels in Crete” (1865) ο οποίος αναφέρει ότι είδε στην περιοχή ερείπια, ενώ οι Ιταλοί αρχαιολόγοι F. Halbherr και L. Mariani και ο Άγγλος Α. Evans έκαναν δοκιμαστικές έρευνες μικρής κλίμακας στην περιοχή (τέλη 19ου αιώνα).
Ο Νικόλαος Πλάτων
Το 1901 γίνονται οι πρώτες συστηματικές ανασκαφές από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή με επικεφαλής τον D. G. Hogarth, ο οποίος ανασκάπτει δύο αποθέτες και σπίτια που δέχτηκαν καταστροφές κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Hogarth έφτασε κοντά στα όρια του ανακτόρου χωρίς όμως να το αποκαλύψει.
Εξήντα χρόνια αργότερα, μερικά χρυσά κοσμήματα που δόθηκαν ως “δώρο” από χωρικό στο γιατρό Γιαμαλάκη και εργασίες διαμόρφωσης στην περιοχή που έφεραν στο φως ογκόλιθους και ξίφος, στα 1961, ώθησαν τον αρχαιολόγο Νικόλαο Πλάτων να αρχίσει ανασκαφές με τη χρηματοδότηση των Aμερικανών L. και H. Pomerance. Η ανασκαφή του αποκάλυψε το ανάκτορο και την πόλη γύρω από αυτό.
Οπως εξιστορεί ο καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Λευτέρης Πλάτων, γιος του Νικόλαου Πλάτωνα, «ο Νικόλαος Πλάτων ήταν έφορος αρχαιοτήτων της Κρήτης και υποπτευόταν ότι κάτι σημαντικό, κάποιο μινωικό ανάκτορο όπως της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων, πρέπει να υπάρχει και στην ανατολική Κρήτη».
Ο ίδιος κατά τη δεκαετία του ’50 «έσκαψε» πολλές θέσεις στην περιοχή της Σητείας, ανακαλύπτοντας σημαντικά κτήρια, αλλά όχι το ανακτορικό κέντρο που προσδοκούσε. «Όταν επισκέφθηκε την Ζάκρο το 1960, αμέσως αντιλήφθηκε την σπουδαιότητά της. Και ήδη στην δεύτερη ανασκαφική περίοδο αποδείχτηκε ότι εδώ βρισκόταν το ανακτορικό κέντρο της ανατολικής Κρήτης» σημειώνει ο γιος του.
Ρυτό από χλωρίτη σε σχήμα κεφαλής ταύρου. Ανάκτορο Ζάκρου, 1450 π.X. [Credit: Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου]
Ο Νικόλαος Πλάτων, με διδακτορικές σπουδές στο Παρίσι, επιστρατευμένος στην ηπειρωτική Ελλάδα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, επιστρέφει εσπευσμένα στα Χανιά μετά τη Μάχη της Κρήτης το 1941. Έχοντας αποφασίσει να διασώσει αρχαιολογικούς θησαυρούς από το πλιάτσικο των ναζί, κάνει με περισσή αυταπάρνηση ό,τι περνά από το χέρι του, προκειμένου να μην παραδοθούν τα αγάλματα και οι αρχαιότητες του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου στους κατακτητές.
Μπορεί να μην κατάφερε να αποτρέψει τις κλοπές αρχαιοτήτων στο υπόλοιπο νησί, ωστόσο η αναφορά που συνέταξε ως έφορος αρχαιοτήτων για τη δράση των ναζί στην Κρήτη και ο τρόπος με τον οποίο υπερασπίστηκε τις αρχαιότητες, καταδεικνύει την αφοσίωσή του και το επίμονο όσο και επίπονο έργο του το οποίο συνετέλεσε αρκετές δεκαετίες μετά, στον επαναπατρισμό κλεμμένων αρχαιοτήτων από την Κρήτη.
Το ανάκτορο της Ζάκρου
Σύμφωνα με τα όσα γνωρίζουμε σήμερα, το ανάκτορο αποτέλεσε κέντρο διοίκησης, θρησκείας και εμπορίου στο απώτατο ανατολικό άκρο της Κρήτης, σε μια θέση με μεγάλη οικονομική και στρατηγική σημασία. Στο “Φαράγγι των Νεκρών”, όπως λέγεται το Φαράγγι που φθάνει από την Πάνω Ζάκρο στην Κάτω, αποκαλύφθηκαν ταφές σε σπήλαια στις πλαγιές του.
Στον χώρο ανακαλύφθηκαν επίσης αγγεία καθώς και αργιλικές πλάκες με επιγραφές σε Γραμμική Α. καθώς και αρχαίος λαβύρινθος όμοιος με αυτούς της Κνωσού και της Φαιστού. Η αρχιτεκτονική δομή του ανακτόρου ακολουθεί εκείνη των άλλων μινωικών ανακτόρων του νησιού: γύρω από μία κεντρική αυλή αναπτύσσονται τα υπόλοιπα κτίρια (εργαστήρια, δωμάτια κατοικίας κ.ά.), υπάρχουν αίθουσες με πολύθυρα και δεξαμενές καθαρμών.
Ακέραιη, λίθινη κοσμηματοθήκη με πώμα που φέρει ανάγλυφη διακόσμηση ξαπλωμένου σκύλου. Ζάκρος, Σπηλαιώδης Τάφος στο Φαράγγι των Νεκρών, 2600-2300 π.Χ. [Credit: Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου]
Τελετουργικός αμφορέας από πολύχρωμο λίθο, με διπλό χείλος και ψηλές σιγμοειδείς λαβές. Ανάκτορο Ζάκρου, 1450 π.Χ. [Credit: Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου]
Το 1963 η ανασκαφική σκαπάνη έπεσε πάνω στο ασύλητο θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου- ένα δωμάτιο μέσα στο οποίο οι Μινωίτες είχαν τοποθετήσει σε θήκες (σαν κασέλες) τα τελετουργικά σκεύη του ιερού, κατασκευασμένα από πολύτιμες πρώτες ύλες, εισαγόμενες από διάφορες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου. Βρέθηκε μια καταπληκτική συλλογή από «ρυτά», σπονδικά αγγεία δηλαδή, από αιγυπτιακό αλάβαστρο, φαγεντιανή, οψιανό από τη Νίσυρο ή σπαρτιατικό βασάλτη. Κοσμήματα επίσης, από ελεφαντόδοντο ή ορεία κρύσταλλο».
Η αίγλη του μινωικού ανακτόρου
Η συνολική έκταση του ανακτόρου της Ζάκρου και των παραρτημάτων του ξεπερνά τα 8.000 τ.μ. και υπολογίζεται ότι στο χώρο αυτό υπήρχαν περίπου 300 διαμερίσματα – μαζί με τους ορόφους- διαφόρων χρήσεων. Το ανάκτορο ακολουθεί το βασικό σχέδιο των άλλων μινωικών ανακτόρων, με κύρια είσοδο στην ανατολική πλευρά του, ενώ δεύτερη κεντρική πύλη βρισκόταν στη ΒΑ πλευρά, όπου κατέληγε πλακόστρωτος δρόμος, προερχόμενος από το λιμάνι.
Ένας κλιμακωτός διάδρομος κατηφορίζει προς τη ΒΑ πύλη και προχωρεί ως την κεντρική αυλή, διαστάσεων 30Χ12 μ. Η αυλή συνιστά τον πυρήνα του όλου οικοδομήματος και τον χώρο όπου λάμβαναν χώρα θρησκευτικές τελετές. Η κεντρική αυλή περιβαλλόταν από μεγαλοπρεπείς προσόψεις και στοές με κίονες-πεσσούς που στήριζαν βεράντες και στη ΒΔ γωνία της υπήρχε κτιστός βωμός.
Μικρό, κομψό ρυτό από ορεία κρύσταλλο, με λαβή από κρυστάλλινα σφαιρίδια που συνδέονται με χάλκινο σύρμα. Επίχρυσα ελεφαντοστέινα δισκία κοσμούν τον δακτύλιο του λαιμού. Ανάκτορο Ζάκρου, 1450 π.Χ. [Credit: Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου]
Η δυτική πτέρυγα, ο κατ’ εξοχήν χώρος λατρείας στον οποίο υπήρχε είσοδος πλαισιωμένη από δύο μικρότερες, ήταν απέναντι από το βωμό. Υπήρχε προθάλαμος, αίθουσα και μία μεγάλη υπόστυλη αίθουσα “τελετουργιών” (12Χ10 μ.) με περίστυλο φωταγωγό και πολύθυρα, το ένα από τα οποία οδηγούσε σε “αίθουσα συμποσίων”, όπως ονομάσθηκε εξαιτίας της εύρεσης αμφορέων και οινοχοών. Το δυτικό τμήμα της πτέρυγας καταλαμβάνεται από το Ιερό που αποτελείται από 11 δωμάτια, μερικά από τα οποία είχαν θήκες ή κόγχες. Το κυρίως ιερό ήταν ένα μικρό δωμάτιο- που δεν ήταν προσιτό στο κοινό- με ψηλό πεζούλι για την απόθεση αντικειμένων. Δίπλα σε αυτό υπήρχε υπόγεια δεξαμενή καθαρμών, ενώ νότια υπάρχουν τρία βοηθητικά δωμάτια: ένα εργαστήριο λιθοξόου, μια αποθήκη και το θησαυροφυλάκιο -το μοναδικό του μινωικού κόσμου που βρέθηκε ασύλητο και έδωσε μια μεγάλη σειρά από αριστουργηματικά τελετουργικά σκεύη.
Πιο δυτικά ακόμη υπάρχει το αρχειοφυλάκειο, όπου πάνω σε πήλινα ράφια ήταν τοποθετημένα κιβωτίδια με τις πήλινες πινακίδες των αρχείων, με σημεία της Γραμμικής Α γραφής. Νότια, στους αποθέτες του Ιερού, σε λίθινα διαχωρίσματα φυλάσσονταν λατρευτικά αντικείμενα. Έξω από τη δυτική όψη, σε μεταγενέστερη οικοδομική φάση προστέθηκαν εργαστηριακοί χώροι.
Στην ανατολική πτέρυγα βρίσκονταν τα βασιλικά διαμερίσματα και το διοικητικό κέντρο: Το “διαμέρισμα της βασίλισσας” με πολύθυρα, το “διαμέρισμα του βασιλιά” – η μεγαλύτερη αίθουσα του ανακτόρου- ενώ από την κεντρική αυλή ένα πολύθυρο οδηγούσε στην “αίθουσα της δεξαμενής”, στο κέντρο της οποίας υπήρχε δεξαμενή διαμέτρου 7μ., όπου ένα θωράκιο στήριζε μια σειρά από τουλάχιστον πέντε κίονες. Άλλες δύο εγκαταστάσεις ενός φρέατος-κρήνης βρίσκονταν στην πτέρυγα αυτή.
Λίθινο κύπελλο κοινωνίας από ασβεστόλιθο. Ανάκτορο Ζάκρου, 1450 π.Χ. [Credit: Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου]
Λίθινο ρυτό από στεατίτη με ίχνη χρυσής επένδυσης που διακοσμείται με ανάγλυφη παράσταση ιερού κορυφής. Ο περίβολος του ιερού επιστέφεται με ιερά κέρατα. Ανάκτορο Ζάκρου, 1450 π.Χ. [Credit: Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου]
Στη νότια πτέρυγα υπάρχει μικρό συγκρότημα εργαστηρίων όπου παρασκευάζονταν αρώματα και μικροαντικείμενα από φαγεντιανή, ορεία κρύσταλλο κλπ. Στη βόρεια πτέρυγα υπάρχει μεγάλο κλιμακοστάσιο που οδηγεί στον πάνω όροφο, οι “αποθήκες των βασιλικών διαμερισμάτων”, λουτρική εγκατάσταση και ένα μεγάλο δωμάτιο, προσιτό από διάδρομο, που ερμηνεύεται ως μαγειρείο και το οποίο εξυπηρετούσε αίθουσα συμποσίων στον πάνω όροφο.
– Τα ευρήματα της Ζάκρου εκτίθενται στο Μουσείο Ηρακλείου το οποίο παραχώρησε το φωτογραφικό υλικό, ενώ μερικά υπάρχουν στο Μουσείο Σητείας και Αγίου Νικολάου.
Πηγή: ΥΠΠΟΑ