Το Σύνδρομο του απατεώνα ή αλλιώς Imposter Syndrome είναι ένα φαινόμενο,
κατά το οποίο το άτομο, παρά τις πραγματικές του ικανότητες και επιτυχίες, αισθάνεται ότι δεν αξίζει όσα έχει καταφέρει και φοβάται ότι κάποια στιγμή θα αποκαλυφθεί ως «ανεπαρκές».
- Γράφει η Κέλλυ Χολέβα (MSc), Κλινική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια
Το εν λόγω σύνδρομο δεν αποτελεί επίσημη ψυχιατρική διάγνωση. Ωστόσο, πρόκειται για ένα κοινό ψυχολογικό φαινόμενο που απασχολεί εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως, στο οποίο το άτομο συνεχώς αμφισβητεί τις ικανότητές του και αποδίδει τις επιτυχίες του στην τύχη ή σε εξωτερικούς παράγοντες.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να διακατέχεται από μια διαρκή ανησυχία ότι κάποια στιγμή θα αποκαλυφθεί η υποτιθέμενη «ανεπάρκειά» του με σημαντικό αντίκτυπο, τόσο στην επαγγελματική, όσο και στην προσωπική του ζωή.
Τα συμπτώματα μπορεί να είναι από διακριτικά έως έντονα και περιλαμβάνουν συνήθως:
- την αίσθηση ότι οι επιτυχίες οφείλονται στην τύχη ή σε άλλους εξωγενείς παράγοντες,
- την αδυναμία αποδοχής επαίνων,
- την τάση υπερβολικής προετοιμασίας ή εργασίας για να «αποδείξει» κάποιος την αξία του,
- τον φόβο αποτυχίας ή
- την αποφυγή νέων προκλήσεων.
Οι 5 βασικοί τύποι του Συνδρόμου
1. Ο τελειοθήρας
Θέτει εξαιρετικά υψηλά, συχνά ανέφικτα, πρότυπα για τον εαυτό του. Αν το αποτέλεσμα δεν αγγίξει το 100%, το θεωρεί αποτυχία. Μικρά λάθη ή ατέλειες γίνονται αφορμή για έντονη αυτοκριτική και αμφισβήτηση των ικανοτήτων του. Παραβλέπει συστηματικά την προσπάθεια και εστιάζει μόνο σε ό,τι δεν πήγε αρκετά καλά, διατηρώντας έτσι τον κύκλο του άγχους και του αισθήματος ανεπάρκειας.
2. Ο εργασιομανής
Ο τύπος αυτός συνδέει τη δική του αξία αποκλειστικά με την παραγωγικότητα.Νιώθει πως πρέπει να δουλεύει συνεχώς περισσότερο από τους άλλους για να μην «αποκαλυφθεί» η υποτιθέμενη μειονεξία του. Η υπερπροσπάθεια λειτουργεί ως ασπίδα απέναντι στο άγχος της απόρριψης, αλλά μακροπρόθεσμα οδηγεί σε εξάντληση και burnout, αφου ζει σε μόνιμη υπερδιέγερση.
3. Ο «από τη φύση του» ικανός
Βασίζεται στην πεποίθηση ότι «αν δεν μπορώ να το κάνω αμέσως, τότε μάλλον δεν είμαι αρκετά καλός». Άτομα που μεγάλωσαν με την αίσθηση ότι πρέπει να είναι «φυσικά ταλαντούχα» συχνά εξελίσσουν αυτό το μοτίβο. Όταν συναντούν δυσκολίες ή χρειάζονται χρόνο για να μάθουν κάτι νέο, νιώθουν ότι αποτυγχάνουν. Αντιμετωπίζουν τη μάθηση ως ένδειξη αδυναμίας και όχι ως μέρος της διαδικασίας ανάπτυξης και εξέλιξης.
4. Ο ειδικός
Στον τύπο αυτό η αξία του ως άτομο μετριέται βάσει των γνώσεων και της κατάρτισής του. Παρά την εμπειρία του, συχνά αισθάνεται ότι δεν γνωρίζει αρκετά και αναζητά συνεχώς νέα προσόντα, σεμινάρια ή πιστοποιήσεις. Νέοι ρόλοι ή νέες αρμοδιότητες τον αγχώνουν, καθώς πιστεύει ότι η τυχόν άγνοια θα εκθέσει την υποτιθέμενη ανεπάρκειά του· έτσι τείνει να αποφεύγει προκλήσεις ή καθυστερεί στην ανάληψη πρωτοβουλιών.
5. Ο σούπερ-άνθρωπος
Ο σούπερ-άνθρωπος αισθάνεται ότι πρέπει να διαπρέπει σε όλους τους τομείς: δουλειά, οικογένεια, κοινωνική ζωή, προσωπική ανάπτυξη. Η συνεχής προσπάθεια να ανταποκρίνεται σε πολλαπλούς ρόλους με τον ίδιο βαθμό επιτυχίας τον οδηγεί σε εξουθένωση και έντονη αυτοαμφισβήτηση. Το αίσθημα πίεσης είναι διαρκές, καθώς θεωρεί πως οποιαδήποτε «αδυναμία» θα αποκαλύψει ότι δεν είναι τόσο ικανός όσο πιστεύουν οι άλλοι.
Αιτιολογία του φαινομένου
Το Imposter Syndrome ριζώνει συχνά σε οικογενειακά πλαίσια με αυστηρή ή υπερ-απαιτητική ανατροφή, σε περιβάλλοντα όπου η αξία ταυτίζεται με την επίδοση και σε πρώιμες συγκρίσεις με αδέλφια ή συμμαθητές.
Ενισχύεται, επίσης, από ανταγωνιστικούς επαγγελματικούς χώρους, κοινωνικές προσδοκίες τελειότητας και μια χαμηλή αυτοεκτίμηση, που οδηγεί το άτομο να υποτιμά τις ικανότητές του και να υπερτονίζει τα λάθη του.
Ποιες οι επιπτώσεις στη ζωή του ατόμου;
Η διαρκής αμφισβήτηση των ικανοτήτων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο άγχος, στρες και έντονη τάση για τελειοθηρία, συχνά με αποτέλεσμα την εξουθένωση. Τα άτομα που βιώνουν το Imposter Syndrome τείνουν να αποφεύγουν νέες ευκαιρίες, προκλήσεις ή απαιτητικές καταστάσεις, επειδή φοβούνται ότι δεν θα ανταποκριθούν. Συχνά δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν τις επιτυχίες τους και να πιστέψουν ότι τις αξίζουν πραγματικά.
Αν το φαινόμενο δεν αντιμετωπιστεί, μπορεί να λειτουργήσει περιοριστικά, εμποδίζοντας τόσο την προσωπική εξέλιξη, όσο και την επαγγελματική πρόοδο.
Διαχείριση και αντιμετώπιση
Η αντιμετώπιση του Imposter Syndrome ξεκινά από την αναγνώριση των σκέψεων που το τροφοδοτούν. Η επίγνωση ότι τα αισθήματα ανεπάρκειας δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα αποτελεί το πρώτο βήμα. Σημαντικό ρόλο παίζει, επίσης, η εξάσκηση στην αποδοχή θετικών σχολίων και η καταγραφή των πραγματικών επιτυχιών, ώστε το άτομο να μπορέσει να δει πιο καθαρά τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν τις ικανότητές του.
Η σταδιακή έκθεση σε νέες προκλήσεις βοηθά στη μείωση του φόβου αποτυχίας, ενώ η καλλιέργεια ρεαλιστικών προσδοκιών μειώνει την τελειοθηρία. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά μέσα από την αναγνώριση των δυσλειτουργικών μοτίβων σκέψης που σχετίζονται με την ανάγκη για υπεραπόδοση και τον φόβο έκθεσης. Με την κατάλληλη υποστήριξη, το εν λόγω σύνδρομο μπορεί να περιοριστεί σημαντικά, επιτρέποντας στο άτομο μια πιο βαθιά και υγιή επίγνωση της προσωπικής του αξίας.