Ο Ιωάννης Χρυσάφης (1873, Αθήνα – 12 Οκτωβρίου 1932, Αθήνα) ήταν Έλληνας αθλητής, εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Υπήρξε ένας από τους πρώτους εκπαιδευτικούς φυσικής αγωγής στη χώρα και ενθάρρυνε το σχολικό αθλητισμό και όχι τον πρωταθλητισμό.
Εκπόνησε την αρχική μετάφραση των κανονισμών για τα περισσότερα ομαδικά αθλήματα που στο μέλλον κατέστησαν δημοφιλή (ποδόσφαιρο, μπάσκετ, βόλεϊ κ.ά) και εισήγαγε στην Ελλάδα το σουηδικό σύστημα γυμναστικής.
Μετείχε ενεργά στη διοργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων το 1896 της Αθήνας και των Μεσοολυμπιακών του 1906 στην ίδια πόλη. Κατά τους πρώτους, έλαβε επίσης μέρος ως αθλητής και αναδείχθηκε γ΄ νικητής στο ομαδικό του δίζυγου με την ομάδα του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου και συναθλητές τους Λούνδρα, Μητρόπουλο, Καρβελά.
Σπούδασε θετικές επιστήμες στη Φυσικομαθηματική Σχολή Αθηνών και πολέμησε κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων. Φοιτητής ακόμα, γνώρισε τον Ιωάννη Φωκιανό και έγινε μαθητής του στο ομώνυμο γυμναστήριο.
Τα 1893 και 1894 παρακολούθησε τη σχολή γυμναστών του Πανελλήνιου Γυμναστικού Συλλόγου, με αποτέλεσμα να γίνει ένας από τους πρώτους γυμναστές στην ελληνική εκπαίδευση. Διορίστηκε καθηγητής Φυσικής Αγωγής στο Βαρβάκειο Λύκειο και παράλληλα εργαζόταν ως γυμναστής στον Πανελλήνιο. Εκεί προσπαθούσε να προωθήσει το σουηδικό αντί του γερμανικού συστήματος γυμναστικής.
Βασική ιδέα που καθοδηγούσε τη δράση του Χρυσάφη ήταν η ευεργετική επίδραση της γυμναστικής στη σωματική ανάπτυξη και την εκπαίδευση των νέων, καθώς και η υιοθέτηση του αθλητισμού από ευρεία στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Αντίθετα, απέδιδε μικρότερη σημασία στον αγωνιστικό αθλητισμό, στον πρωταθλητισμό.
Η αντίληψη αυτή διατυπώνεται με ενάργεια στην τοποθέτησή του κατά το ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΑΓΣ (μετέπειτα ΣΕΓΑΣ), όταν ευχήθηκε “…να μην αξιωθεί η Ελλάς εις καμίαν ολυμπιάδα να αποκτήσει ολυμπιονίκας, φθάνει μόνον όλα τα εκατομμύρια των Ελλήνων, ελευθέρων και αλυτρώτων, να συρρέουν εις τα γυμναστήρια διά να γυμνασθούν”.
Μεταρρυθμίσεις
Οι επαναστατικές για την εποχή εκείνη μεταρρυθμίσεις που είχε προτείνει δεν βρήκαν θερμή ανταπόκριση, με αποτέλεσμα ο αθλητής να φύγει από τον Πανελλήνιο και να ενταχθεί στο δυναμικό του Εθνικού ΓΣ. Στην νέα ομάδα θα εφαρμόσει τις μεθόδους του, που προσιδίαζαν με εκείνες της Ευρώπης, ενώ παράλληλα με δική του πρωτοβουλία διοργανώνονται τα Τήνια, το 1895.
Την εποχή εκείνη διοργάνωσε τους πρώτους αγώνες για παιδιά και εφήβους , θεσμοθέτησε τους Βαλκανικούς Αγώνες και έγραψε τα πρώτα αθλητικά βιβλία στην Ελλάδα. Το 1896 στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Αθήνα ήταν εκ των διοργανωτών και ως αθλητής κατέκτησε το χάλκινο μετάλλιο με την ελληνική ομάδα του δίζυγου (ως επικεφαλής του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου). Επίσης, προπονεί αθλητές που διακρίθηκαν στους αγώνες, όπως ο Ιωάννης Μητρόπουλος που κέρδισε στους κρίκους.
Λίγα χρόνια μετά, πηγαίνει στην Σουηδία για σπουδές και φοιτά στο Γυμναστικό Ινστιτούτο της Στοκχόλμης, για να επιστρέψει το 1902. Εν συνεχεία διδάσκει στη Σχολή Γυμναστών και λαμβάνει μέρος σε πλήθος αθλητικών συνεδρίων, μεταξύ των οποίων και στο ιδρυτικό συνέδριο της Διεθνούς Ομοσπονδίας Στίβου το 1920.
Έπειτα από την άνοδο της κυβέρνησης του Βενιζέλου ο Χρυσάφης αναλαμβάνει διαδοχικά επιθεωρητής γυμναστικής, το 1914 γενικός επιθεωρητής και πέντε χρόνια αργότερα βρίσκεται στο τμήμα Σωματικής Αγωγής του Υπουργείου Παιδείας.
Υποστήριξε την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση και αναμόρφωσε την φυσική αγωγή ως μάθημα στα σχολεία, πετυχαίνοντας την αύξηση των οργανικών θέσεων για γυμναστές στα σχολεία (από 250 σε 500) και την σύνταξη προγράμματος ίδιου με εκείνου στην Σουηδία. Παράλληλα αναβάθμισε το Διδασκαλείο της Γυμναστικής, καταστώντας την ως “Γυμναστική Ακαδημία”, με την φοίτηση να διαρκεί 3 χρόνια και ανέλαβε επιστημονικός σύμβουλος στην ελληνική αποστολή των Ολυμπιακών Αγώνων του 1920, 1924 και 1928.
Θάνατος
Απεβίωσε ξαφνικά το 1932, σε ηλικία 59 ετών.
Εργογραφία
Μέχρι το 1934 και την έκδοση της πρώτης σχετικής βιβλιογραφίας, ο Χρυσάφης αποτελούσε τον πολυγραφότερο του ελληνικού αθλητικού χώρου με ένα σύνολο που προσέγγιζε τα 20 έργα. Στη μνήμη του, άλλωστε, αφιέρωσε
… δια την γυμναστικήν συγγραφικήν δράσιν του, ευλαβώς…
το δικό του πόνημα Ελληνική Γυμναστική Βιβλιογραφία 1829-1934 ο Ευάγγελος Καλφαρέντζος, συνάδελφός του γυμναστής μέσης εκπαίδευσης, εισηγητής του χάντμπολ στη χώρα και επικεφαλής της Διεύθυνσης Σωματικής Αγωγής του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας τις δεκαετίες ’50 και ’60.
Αυτοτελείς εκδόσεις
Εγχειρίδιον σχολειακής Γυμναστικής (1893)
Τα αθλητικά αγωνίσματα. Προπόνησις και υγιεινή (1896)
Η γυμναστική. Μετά 25 σχημάτων (1905, β΄ έκδοση 1914, γ΄ έκδοση στη Ν. Υόρκη 1919, … ε΄ έκδοση 1933)
Η Γυμναστική κατά το σουηδικόν σύστημα (1909 ή 1908, β΄ έκδοση 1914, γ΄ έκδοση 1924, δ΄ έκδοση αναθεωρημένη 1928)
Αι περί Γυμναστικής δοξασίαι του Γαληνού (ανατύπωση από το Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1910)
Η Γυμναστική εν τη πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος (αποσπάσματα από τον Δ΄ τόμο του Παιδαγωγικού Δελτίου, 1910)
Η γυναικεία λογοτεχνία στη Σουηδία (1923)
Η Σωματική Αγωγή και η στρατιωτική προπαίδευσις των μαθητών των σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως. Οδηγός του διδασκάλου (1924, β΄ έκδοση 1929, γ΄ έκδοση 1931)
Έκθεσις περί του νέου γαλλικού συστήματος Σωματικής Αγωγής και του παρ’ ημίν όντος νυν εν χρήσει (1925)
Έκθεσις των πεπραγμένων των εν Πράγα της Τσεχοσλοβακίας συνεκθέντων Ολυμπιακών Συνεδρίων κατά Μάϊον-Ιούνιον του 1925 (1925)
Η Σωματική Αγωγή και η στρατιωτική προπαίδευσις των μαθητών της νεότητος και η ενδεικνυομένη οργάνωσις αυτών (1925)
Οι πρώτοι Διεθνείς Ολυμπιακοί Αγώνες εν Αθήναις: 1896 (ανατύπωση από το Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1926)
Οι δεύτεροι Διεθνείς Ολυμπιακοί αγώνες των Αθηνών: 1906 (1927;)
Ο Ιπποκράτης και αι πρώται βάσεις της επιστημονικής Γυμναστικής (ανατύπωση από το Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1928)
Η οπλομαχία και αι μονομαχίαι των αρχαίων Ελλήνων (1929)
Οι σύγχρονοι Διεθνείς Ολυμπιακοί αγώνες. Τόμος Α΄: Συμβολή εις την ιστορίαν της νεωτέρας αγωνιστικής (δεν εκδόθηκε άλλος τόμος, 1930)
Η αγωνιστική των ομηρικών ηρώων (1931)
Η όρχησις των αρχαίων Ελλήνων (1932)
Οι δεύτεροι Ολυμπιακοί Αγώνες εν Αθήναις: 1870 (ανατύπωση από το Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος)
Η γυμναστική των αρχαίων Ελλήνων (μετά θάνατον, 1965).
Μετάφραση και σχολιασμός
Γιαν Λίθτχαρτ, Ελευθερία και πειθαρχία στην ανατροφή των παιδιών (1927).