Δημήτριος Ψαρρός -Μια ηγετική μορφή

Ο Δημήτριος Ψαρρός του Γεωργίου (Χρισσό Φωκίδας, 1893 – Κλήμα Ευπαλίου Φωκίδας, 17 Απριλίου 1944) ήταν Έλληνας στρατιωτικός, αντιμοναρχικός, κινηματίας του 1935, ηγετική μορφή της Εθνικής Αντίστασης (1941-44), συνιδρυτής της οργάνωσης «Εθνική και Κοινωνική Αναγέννηση (ΕΚΚΑ)», αρχηγός του 5/42 Συντάγματος και τραγικό θύμα των εμφυλίων διενέξεων της εποχής.

Ο Συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός οργάνωσε το 5/42 Σύνταγμα το 1942 για να εναντιωθεί στον φασίστα κατακτητή. Έδωσε πολλές ηρωικές μάχες στα βουνά της Στερεάς Ελλάδος εναντίον του κατακτητή και το Σύνταγμα για ακόμη μια φορά έγινε το «Ασκέρι του Διαβόλου».
Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην ‘Άμφισσα. Σπούδασε στη Νομική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και με την κήρυξη του Ελληνοτουρκικού πολέμου (1912) κατατάχθηκε εθελοντής στον στρατό. Ήταν ένας από τους πρώτους επιτυχόντες στον διαγωνισμό της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, απ΄ όπου αποφοίτησε με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού του πυροβολικού (1916).
Προσχώρησε στο κίνημα της Εθνικής Άμυνας και πήρε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους, στην εκστρατεία της Ουκρανίας (1919) και στην Μικρασιατική εκστρατεία καθώς σπούδασε και στην Ανωτέρα Σχολή Πολέμου της Γαλλίας. Μετά την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου τοποθετήθηκε στο Γενικό Επιτελείο Στρατού και συμμετείχε στην οργάνωση του στρατού του Έβρου.
Ως επιτελάρχης της 10ης μεραχίας, κατηγορήθηκε για τη συμμετοχή του στο επαναστατικό κίνημα του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1935 και καταδικάστηκε από το στρατοδικείο Θεσσαλονίκης σε 12ετή φυλάκιση και απόταξη, αφέθηκε ελεύθερος και ασχολήθηκε με το εμπόριο.
Κατοχή
Στρατιωτικός υπεύθυνος στην οργάνωση ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
Μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στη χώρα (1941), ο Ψαρρός εργάστηκε στη Θεσσαλονίκη μαζί με στελέχη του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ για τη συγκρότηση ένοπλου αντιστασιακού κινήματος, η δράση του όμως έγινε γνωστή στις αρχές Κατοχής. Ειδικότερα τον Μάη του 1941 ο Ψαρρός υπέγραψε το ιδρυτικό σύμφωνο μιας από τις πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις, την Ελευθερία, μαζί με τους Απόστολο Τζανή του ΚΚΕ , Ιωάννη Πασαλίδη του ΣΚΕ , Σίμο Κερασίδη του ΚΚΕ , Θανάση Φείδα του ΑΚΕ, Γιάννη Ευθυμιάδη της Δημοκρατικής Ένωσης και ανέλαβε στρατιωτικός υπεύθυνος της οργάνωσης.
Ο Ψαρρός τον Αύγουστο του 1941 στη Θεσσαλονίκη συμφώνησε με τον ταγματάρχη Γιάννη Παπαθανασίου για τη συγχώνευση της οργάνωσης Ελευθερίας, με την οργάνωση της Υ.Β.Ε ενώ έδωσε μια λίστα ονομάτων δώδεκα αξιωματικών της οργάνωσης του καθώς και τους υπέδειξε να συνεργαστούν με την ΥΒΕ. Επειδή δεν είχε εξουσιοδότηση ως προς την ενοποίηση των οργανώσεων η συμφωνία και λόγω των ερχόμενων διώξεων δεν προχώρησε.
Μετά τις Γερμανικές διώξεις του Φθινοπώρου του 1941, δυο στενοί συνεργάτες του Ψαρρού συνελήφθησαν (ταγματάρχης Βασίλης Μερκουρίου-εκτελέστηκε το 1947 ως μέλος του ΔΣΕ-, Μιχαήλ Λάσκαρης), ενώ ο ίδιος κατέφυγε στην Αθήνα, διακόπτοντας την δράση του με την Ελευθερία. Τα περισσότερα μέλη της οργάνωσης του θα ενταχθούν στην ΥΒΕ.
Στην κατεχόμενη Αθήνα και στον ΕΑΣ
Κάτω από την απειλή της άμεσης σύλληψής του υποχρεώθηκε να έρθει στην Αθήνα όπου ήρθε σε επαφή με τη κυβέρνηση του Καΐρου και τον σύγαμπρο του Ιωάννη Τσιγάντε. Στο ίδιο μέρος μαζί με τον πρώην υπουργό Γεώργιο Καρτάλη ίδρυσε την αντιβασιλική οργάνωση Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση με πρόγραμμα την Λαοκρατούμενη Δημοκρατία.
Το 1942 εντάχθηκε στην μικρή στρατιωτική οργάνωση Ελληνικός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΑΣ) (με μέλη τους λοχαγούς Γεώργιο Καιμάρα, Γιώργο Ντούρο, Αθανάσιο Κούτρα, Ανδρέα Μήταλα). Η οργάνωση με 7 αντάρτες σε συνεργασία με 18 αντάρτες του ΕΛΑΣ έπληξε Ιταλική εφοδιοπομπή στη Δοβρουβίτσα Δωρίδας στις 18/12/1942 και είχε έναν νεκρό, ενώ οι Ιταλοί 11 νεκρούς και 11 αιχμαλώτους που εκτελέστηκαν την επόμενη ημέρα. Ενώ έκανε χαρτογράφηση και παρακολούθηση των περιοχών που έγιναν αργότερα σαμποτάζ (όπως Μάχη του Γοργοποτάμου, σαμποτάζ Ασωπού).
Λόγω έλλειψης υλικών ο Ψαρρός επέστρεψε στην Αθήνα, από όπου γύρισε οριστικά στην Παρνασίδα τον Μάρτη του 1943.

Στρατιωτικός Αρχηγός του 5/42
Ιδρυτής του 5/42 Συντάγματος κατά την περίοδο της αντίστασης στις κατοχικές δυνάμεις. Η αντιστασιακή ομάδα του Ψαρρού έδρασε στη περιοχή της Γκιώνας και λόγω των πολιτικών συνδέσεων του Ψαρρού με τον Καρτάλη υπήρξε αναγνώριση του 5/42 συντάγματος ως η στρατιωτική εκπροσώπηση της ΕΚΚΑ. Όμως οι δεσμοί με την πολιτική οργάνωση ήταν χαλαροί ενώ ο Ψαρρός, ενδίδοντας στην πίεση των Βρετανών αλλά και λόγω της εχθρικής στάσης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ προς το σύνταγμα του, έδωσε τη δυνατότητα ένταξης στο 5/42 όχι μόνο αντιμοναρχικών ατόμων αλλά και ατόμων που είχαν αντιεαμικό προσανατολισμό.
Πρώτη και δεύτερη διάλυση από τον ΕΛΑΣ
Το 5/42 άρχισε να εμφανίζεται σε μια περιοχή που ελεγχόταν ήδη από τον ΕΛΑΣ ενώ υπήρξαν προστριβές μεταξύ των δύο οργανώσεων από την πολύ αρχή για θέματα προπαγάνδας και επιμελητείας, καθώς οι ΕΛΑΣίτες κατηγορούσαν τους μαχητές του 5/42 για πλήρη εξάρτηση από την Βρετανική βοήθεια καθώς λόγω της μεγάλης βρετανικής βοήθειας οι αντάρτες του 5/42 μπορούσαν να αγοράζουν τα τρόφιμα τους από τους χωρικούς, ενώ ο ΕΛΑΣ ήταν αναγκασμένος να βάζει φορολογία.
Τον Μάη του 1943 η οργάνωση αφοπλίζεται αναίμακτα από τον ΕΛΑΣ στη Στρώμη, και προτείνεται στον Ψαρρό η θέση του στρατιωτικού διοικητή Στερεάς Ελλάδας, την οποία αρνείται. Μετά από διαμαρτυρίες και των Βρετανών συνδέσμων το 5/42 ανασυγκροτείται. Παρά όμως τις υποσχέσεις της ηγεσίας του ΕΛΑΣ τα κατασχεθέντα όπλα δεν επιστράφηκαν.
Στις 23 Ιουνίου 1943 τμήματα του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον λοχαγό Φοίβο Γρηγοριάδη και τον ανθυπολοχαγό Γεώργιο Κατσίμπα επιτέθηκαν για δεύτερη φορά κατά του 5/42. Παρόλο που η επίθεση αποκρούστηκε, ο Ψαρρός υποχρεώθηκε να αυτοδιαλύσει το τμήμα του και να μεταβεί στο Αίγιο με σκοπό την οριστική απόσυρση από το αντάρτικο.
Η δεύτερη, αυτή την φορά αιματηρή, διάλυση αύξησε τα αντιεαμικά αισθήματα των ανδρών του Ψαρρού και κάθε φιλειρηνική πρόταση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν γινόταν πλέον πιστευτή. Το ΕΑΜ ύστερα από την δεύτερη διάλυση βοήθησε στην ανασυγκρότηση του συντάγματος, κάλεσε σε απολογία τον Γρηγοριάδη και διαπιστώθηκε ότι η ευθύνη ήταν του ταγματάρχη Ευθύμη Ζούλα ο οποίος δεν υπέστη καμία κύρωση.
Συνύπαρξη με τον ΕΛΑΣ
Μετά από τη καταδίκη της δεύτερης διάλυσης του 5/42 από το ΚΚΕ, το Γενικό Στρατηγείο (Γ.Σ) του ΕΛΑΣ έστειλε εντολές καλής συνύπαρξης με το 5/42 το οποίο ανασυγκροτήθηκε για ακόμα μια φορά. Η ΕΚΚΑ δέχτηκε να συμμετάσχει στο Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών καθώς και να στείλει μαζί με τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ επιστολή στην Κυβέρνηση του Καΐρου όπου ζητούσε να μην επιστρέψει ο βασιλιάς δίχως να προηγηθεί δημοψήφισμα.
Κατά τις εμφύλιες διαμάχες μεταξύ του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ, το 5/42 δήλωσε στήριξη στον ΕΛΑΣ υιοθετώντας τις κατηγορίες περί συνεργασίας του ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς, πράξη που προκάλεσε δυσαρέσκεια στους φιλοβασιλικούς του συντάγματος και τους υποστηρικτές τους, ενώ προκάλεσε δυσπιστία στους Βρετανούς για το 5/42 (αν και έγινε υπό το φόβο της διάλυσης από τον ΕΛΑΣ) και ο Καρτάλης εξέφρασε τη θέληση -υπό τη πίεση αξιωματικών του ΕΛΑΣ- για συμμετοχή σε επιχειρήσεις κατά του ΕΔΕΣ.
Σε σύσκεψη στρατιωτικών του 5/42 ώστε μεταξύ άλλων να αιτιολογηθεί η θέση του συντάγματος έναντι του ΕΔΕΣ, ο λοχαγός Θύμιος Δεδούσης έφτασε πλήρως οπλισμένος και με προσωπική συνοδεία και στρέφοντας το όπλο του στα στελέχη του 5/42 και στον Ψαρρό τους έβρισε και τους αποκάλεσε προδότες του στέμματος.
Για να διασκεδάσει τη δυσαρέσκεια των Βρετανών ο Καρτάλης διαβεβαίωσε τον Woodhouse ότι κατά την υποχώρηση των Γερμανών το 5/42 θα πολεμούσε εναντίον του ΕΛΑΣ.
Κατά την διάρκεια των συνομιλιών για τη Συμφωνία της Πλάκας – Μυρόφυλλου στις 1 Φεβρουαρίου 1944 και ενώ οι δυο οργανώσεις συνεργαζόταν κατά την άμυνα της Άμφισσας έναντι των Γερμανών και ο Ψαρρός βρισκόταν στην Πλάκα δηλώνοντας τη πίστη τους στον εξόριστο βασιλιά Γεώργιο, σε άλλα τμήματα του 5/42 φιλοβασιλικοί αξιωματικοί (η πλειοψηφία των αξιωματικών 68 στους περίπου 100-130) υπέγραψαν κείμενο αποκήρυξης της ΕΚΚΑ και του υπαρχηγού του 5/42 αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνου Λαγγουράνη. Όταν ο Ψαρρός πληροφορήθηκε τα γεγονότα μετέβη εσπευσμένα στη βάση του συντάγματος του.
Η χρονική στιγμή διαλέχτηκε πιθανώς ώστε να προληφθούν πολιτικές εξελίξεις που θα προέκυπταν από τη συμφωνία. Μετά την Συμφωνία της Πλάκας – Μυρόφυλλου το 5/42 αντιμετώπισε την εχθρότητα του ΕΛΑΣ καθώς η στάση του Ψαρρού και Καρτάλη στη συμφωνία θεωρήθηκε ως προδοσία καθώς αναγνωρίστηκε ως ταυτόσημο σε θέσεις με τον ΕΔΕΣ και τον Κρις Γουντχάουζ. Παράλληλα ένας καπετάνιος του 5/42 τον Φεβρουάριο του 1944, είχε προχωρήσει σε ανοικτή συνεργασία με τους Γερμανούς, όμως διατηρούσε κάποιες σχέσεις με στελέχη του 5/42, ενώ ο Ψαρρός τον αποκήρυξε αμέσως.
Τρίτη διάλυση
Μετά από το εσωτερικό πραξικόπημα (23/2/1944) του επικεφαλής μαχητών του 5/42 Θύμιου Δεδούση που αποκήρυξε, μαζί με άλλους 67 αξιωματικούς του Συντάγματος, την πολιτική οργάνωση ΕΚΚΑ με ακόλουθη συνέπεια την προσχώρηση λίγων δημοκρατικών αξιωματικών του 5/42 στον ΕΛΑΣ (όπως ο Κωνσταντίνος Λαγγουράνης στις 10/4/1944) και στελεχών της ΕΚΚΑ (όπως ο Ευριπίδης Μπακιρτζής), ο Ψαρρός βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση καθώς είχε χάσει τον έλεγχο του συντάγματος του, ενώ οι φιλοβασιλικοί προκαλούσαν με μικροσυμπλοκές τον ΕΛΑΣ. Με πρόσχημα την εκτέλεση του στελέχους του εφεδρικού ΕΛΑΣ Κωνσταντίνου Βάρσου από άντρες του Δεδούση στο Κροκύλιο, το ΕΑΜ αξίωσε τη σύλληψη του Δεδούση, κάτι που ήταν αδύνατον να γίνει καθώς ο Ψαρρός δεν ήλεγχε το σύνταγμα του.
Σε αυτές τις πολύ δύσκολες ώρες για τον Ψαρρό οι πιο στενοί αξιωματικοί συνεργάτες του ετοίμαζαν να τον ανατρέψουν, ο Δεδούσης τον προσέβαλε και δεν ακολουθούσε εντολές ανωτέρων του, ενώ φίλοι και συνεργάτες του όπως ο υπαρχηγός του 5/42 Κωνσταντίνος Λαγγουράνης και το στέλεχος της ΕΚΚΑ ο Ευριπίδης Μπακιρτζής τον εγκατέλειψαν και προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ και στην ΠΕΕΑ, αντίστοιχα.
Την ίδια περίοδο οι Βρετανοί εκτιμούσαν το 5/42 ως καμμένο χαρτί ή δορυφόρο του ΕΑΜ. Την κατάσταση δυναμίτισε και πρόταση των Γερμανών για ανακωχή με το 5/42. Το 5/42 σύνταγμα είχε άδοξο τέλος καθώς στις 17 Απριλίου του 1944 διαλύθηκε οριστικά μετά από χτύπημα που δέχτηκε από τμήμα του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον ταγματάρχη Θύμιο Ζούλα και τον Άρη Βελουχιώτη στο Κλήμα της Δωρίδας.
Μαζί με τον Ψαρρό αιχμαλωτίστηκαν και εκτελέστηκαν μετά από βασανιστήρια δεκάδες αντάρτες, ενώ άλλοι διέφυγαν και κατετάγησαν στα Τάγματα Ασφαλείας υπό τον Κουρκουλάκο. Ο Φλάισερ υπολογίζει του εκτελεσθέντες του 5/42 σε 66. Είναι άγνωστο πόσοι από τους εκτελεσθέντες ήταν μέλη του 4ου Λόχου, τον οποίο διοικούσε ο Δεδούσης και δέχτηκε το μεγαλύτερο βάρος της επίθεσης. Το μεγαλύτερο μέρος του συντάγματος, συμπεριλαμβανομένων των λόχων Ντούρου, Καϊμάρα και Κούτρα, απαγκιστρώθηκε εγκαίρως και οι αντάρτες διέφυγαν στους τόπους καταγωγής των.
Ο θάνατος του Ψαρρού
Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, ο Ψαρρός παραδόθηκε στον ΕΛΑΣ στη Σκάλα Καραΐσκου και δεν προσπάθησε να διαφύγει όπως του προτάθηκε, αλλά αιχμάλωτος παραδόθηκε στον καπετάνιο Δημήτρη Δημητρίου (Νικηφόρος) που τον έστειλε με συνοδεία ολιγομελούς αποσπάσματος ανταρτών του στον συνταγματάρχη Γεώργιο Ρήγο, στο αρχηγείο του Συντάγματος του ΕΛΑΣ που στάθμευε στον Αϊ-Λιά. Όμως στην διαδρομή το απόσπασμα συναντήθηκε με τον ταγματάρχη Ευθύμιο Ζούλα, προσωπικό εχθρό του Ψαρρού, ο οποίος μετά από σύντομο διαπληκτισμό εξετέλεσε τον Ψαρρό με το ατομικό του περίστροφο.
Ο Ζούλας θεωρείται ως περιβάλλον του γενικού γραμματέα του ΚΚΕ Γιώργη Σιάντου (και οι δύο κατάγονταν από την Καρδίτσα) με αποτέλεσμα να χρεώνεται η εκτέλεση στον ίδιο. Επιπρόσθετα ο Ψαρρός με τον Ζούλα είχανε προσωπικές διαφορές σε θέματα ερωτικής αντιζηλίας.
Μετεμφυλιακά, το 1951, ο Ζούλας έγραψε σε έκθεσή του προς το ΚΚΕ ότι εκτέλεσε τον Ψαρρό για να μην υπάρχει πιθανότητα επανασύστασης του 5/42 Συντάγματος. Επιπλέον υποστήριξε ότι την απόφαση την είχε πάρει μαζί με τον Βελουχιώτη, πιθανώς εξυπηρετώντας τις τρέχουσες (του 1951) πολιτικές σκοπιμότητες και αρνούμενος την καθοδήγησή του στη πράξη αυτή από τον Σιάντο.
Ο Βελουχιώτης σε έκθεσή του προς το ΚΚΕ μετά τα γεγονότα αναφέρει ότι ο Ψαρρός σκοτώθηκε στη μάχη. Ο ίδιος ο ΕΛΑΣ δικαιολογήθηκε με δυο ανακοινώσεις και απέδωσε τον θάνατό του στις συνθήκες μάχης. Αν δεν έδρασε αυτοβούλως ο Ζούλας, την εντολή εκτέλεσης του Ψαρρού την έδωσε ο Βελουχιώτης ή ο Σιάντος.
Το πιθανότερο κίνητρο για τη δολοφονία ήταν η αποφυγή επανασύστασης του 5/42 Συντάγματος στο πνεύμα της διάλυσης όλων των ανταγωνιστικών προς τον ΕΛΑΣ αντιστασιακών οργανώσεων. Σε τηλεοπτική του συνέντευξη στην ΕΡΤ (1985), ο υπασπιστής του Ψαρρού Κώστας Τσαμαντάνης, αποκάλυψε ότι την ‘Άνοιξη του 1944 ο Ψαρρός εξέταζε την πιθανότητα προσχώρησης του στον ΕΛΑΣ.
Συνέπειες
Ο Woodhouse πρότεινε να σταλούν αγγλικές δυνάμεις ώστε να σκοτώσουν τον Άρη Βελουχιώτη θεωρώντας τον ως τον ένοχο για τη δολοφονία του Ψαρρού. Αποτέλεσε μια από τις μελανότερες σελίδες του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης και επίσημα χρεώθηκε στην ΕΑΜική ηγεσία (συγκεκριμένα στο Σιάντο). Αντίποδας της κατηγορίας αυτής είναι ότι το ΕΑΜ δεν είχε συμφέρον να εκτεθεί με τη θανάτωση του Ψαρρού και τη διάλυση του 5/42, ενώ είχε δρομολογηθεί η συμμετοχή του ΕΑΜ στο συνέδριο του Λιβάνου και ότι το τέλος του οφείλεται σε πρωτοβουλία ορισμένων οπαδών της σύγκρουσης όπως ο Βελουχιώτης και ο Ζούλας.
Ανεξάρτητα από την ορθότητα της μιας ή της άλλης άποψης, γεγονός είναι ότι ο φόνος συγκλόνισε το πανελλήνιο, καθορίζοντας ως ένα βαθμό τις μεταγενέστερες εξελίξεις καθόσον αναφέρθηκε και στιγματίστηκε στο Συνέδριο του Λιβάνου. (Εκεί ο Καρτάλης, σε συνθήκες έντονης συναισθηματικής φόρτισης, αποκάλεσε τους αντιπροσώπους του ΕΑΜ «δολοφόνους»).
Ο φόνος του Ψαρρού αποτέλεσε την αφετηρία για την μετέπειτα δαιμονοποίηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από τους πολιτικούς του αντιπάλους. Ο Ψαρρός αν και Βενιζελικός, προσωπικός φίλος των ηγετών του ΕΑΜ, συνεργάτης του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ από το 1941 και σε σύγκρουση με τους ακροδεξιούς αξιωματικούς του Συντάγματος του, έγινε, μετά θάνατον και στη βάση του τυφλού αντικομμουνισμού, αντικείμενο λατρείας αυτών που του εναντιώθηκαν όταν ζούσε.
Υστεροφημία
Πολυγραφότατος, ο Ψαρρός είχε δημοσιεύσει στρατιωτικές και ιστορικές μελέτες σε εφημερίδες και περιοδικά. Μετά θάνατον, το 1945, προήχθη σε Υποστράτηγο. Το Κέντρο Εκπαίδευσης Πυροβολικού (ΚΕΠΒ) Θήβας φέρει το όνομα του, ενώ προτομές του Δημητρίου Ψαρρού βρίσκονται στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Αλεξάνδρας στην Αθήνα, και σε κεντρική πλατεία της Άμφισσας. Τη δεκαετία του 1960 στο χώρο της διάλυσης του 5/42 συντάγματος φτιάχθηκε μαυσωλείο πεσόντων.
Οικογενειακή κατάσταση
Αδερφός του ήταν ο δικηγόρος και μετέπειτα πολιτευτής Φθιωτιδοφωκίδος και Αθηνών Χαράλαμπος Ψαρρός (1887-1972). Υπήρξε σύγαμπρος του Ιωάννη Τσιγάντε.
wikipedia