Νίκος Μητσάκης -Ο ανανεωτής της ελληνικής αρχιτεκτονικής

Ο Νίκος Μητσάκης (20 Αυγούστου 1899 – 25 Απριλίου 1941) ήταν Έλληνας αρχιτέκτονας. Ήταν ένας από τους πρώτους αρχιτέκτονες που εκπροσώπησαν το ρεύμα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.

Φωτογραφία από: culture2000.tee
Γεννήθηκε στις 20 Αυγούστου του 1899 στον Πύργο της Ηλείας και από το 1904 έζησε στην Αθήνα, όπου αργότερα και σπούδασε. Από την πλευρά της μητέρας του ήταν απόγονος του Γάλλου φιλέλληνα Σωνιέρου.
Ανήκε στην ομάδα των πρώτων σπουδαστών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου, στην οποία γράφτηκε το 1917, αμέσως μετά τη σύσταση της και αφού είχε προηγηθεί μια αποτυχημένη προσπάθεια εισόδου στη σχολή Πολιτικών Μηχανικών. Αποφοίτησε το 1921 και στρατεύτηκε αμέσως, συμμετέχοντας στην Μικρασιατική εκστρατεία. Το 1926 διορίσθηκε στην Υπηρεσία Τεχνικών Έργων του Υπουργείου Παιδείας, ενώ το διάστημα Ιούνιος 1930 – Οκτώβριος 1930 και από τον Ιούνιο 1931 υπήρξε προϊστάμενος του Γραφείου Μελετών των Νέων Σχολικών Κτιρίων. Ακόμη, από το 1931 έως το 1933 διετέλεσε Επιμελητής Κτηριολογίας στην έδρα του Hébrard του ΕΜ Πολυτεχνείου.
Σκοτώθηκε πρώιμα, στις 25 Απριλίου του 1941, κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα στο Σκαραμαγκά.
Το αρχιτεκτονικό ιδίωμα του Ν. Μητσάκη
Ο Νικόλαος Μητσάκης υπήρξε φίλος του Δ. Πικιώνη και η επιρροή του στο πρώιμο έργο του Μητσάκη είναι εμφανής, π.χ. τα πλάγια ανοίγματα της οικίας Καραμάνου (Πικιώνης) επαναλαμβάνονται στο Γυμνάσιο Θηλέων «Αριστοτέλης» (Μητσάκης). Οι δύο αρχιτέκτονες συνεργάζονται μάλιστα για την πολυκατοικία της Χέυδεν. Ωστόσο γρήγορα ο Μητσάκης διαμορφώνει το προσωπικό του ιδίωμα, το οποίο συνδυάζει κλασσικίζοντα στοιχεία, (π.χ. παραστάδες) με τους καθαρούς όγκους και την τυπική διάταξη των ανοιγμάτων της μοντέρνας αρχιτεκτονικής (βλ. Πρακτικό Λύκειο Αμπελοκήπων).
O Μητσάκης φαίνεται να έχει μελετήσει σε βάθος τα έργα του Le Corbusier, στα πρώιμα έργα του μάλιστα ενσωματώνει τις χαράξεις της βίλλας στη Garches. Παράλληλα, θεωρείται ότι συνέβαλλε στη διαμόρφωση μιας «ελληνικής» αρχιτεκτονικής της εποχής, καθώς στα έργα του συνυπάρχουν στοιχεία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής με κλασικίζοντα στοιχεία, μορφολογικά και τεχνοτροπικά στοιχεία από τον παραδοσιακό πολιτισμό και τοπικά υλικά. Ωστόσο, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο τα πρώιμα έργα του, όπως και έργα του Πικιώνη δέχονται επικρίσεις τόσο από σύγχρονούς τους όσο και από μεταγενέστερους αρχιτέκτονες.
Ο Π. Μιχελής γράφει «… δεν επιτρέπεται επειδή ένα [σχολείο] ευρίσκεται λ.χ. στα Γιάννενα, να μοιάζη με γιαννιώτικο σπίτι» (Η αρχιτεκτονική ως τέχνη, Αθήνα 1951, 355), πολύ κοντά σε αυτή τη λογική ωστόσο βασίζονται τα σχολεία του Μητσάκη στην Καστοριά και τη Δημητσάνα. Ο ίδιος έχει την ευκαιρία να υπογραμμίσει αργότερα, σε ένα από τα ελάχιστα γραπτά του (περ. 1934) την προσωπική «ενδόμυχον αντίδρασιν προς την μιμικήν και ανεξέλεγκτον επανάληψιν των ¬ καλών ή κακών ¬ αρχιτεκτονικών μορφών της Δύσεως».
Συμπερασματικά, ο Μητσάκης υπήρξε ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους τόσο του μοντερνισμού στην Ελλάδα, όσο και της «εθνικής» αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου, δίνοντας αξιόλογες λειτουργικά, μορφολογικά και οικοδομικά αρχιτεκτονικές λύσεις.
Αρχιτεκτονικά Έργα
Υλοποιημένες μελέτες
Γυμνάσιο Δημητσάνας 1928
Πρακτικό Λύκειο Αμπελοκήπων 1928
Διδακτηριακό Συγκρότημα Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης 1928-32
Προσθήκη Μαρασλείου Διδασκαλείου 1929-30
Εξατάξιο δημοτικό Σχολείο στον Κολωνό 1931
Δωδεκατάξιο δημοτικό στην οδό Κωλέττη 1932
Ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης 1933
Οικία Κουτσίνα στο Βόλο (1933;)
Ιερά Μονή Μεγάλου Σπηλαίου 1935-36
Πολυκατοικία οδού Χέυδεν 1937 (σε συνεργασία με τον Δημήτρη Πικιώνη)
Παρεκκλήσιο Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, προαύλιο 8ου Ενιαίου Λυκείου Αθηνών
Μη υλοποιημένο έργο
Συγκρότημα τριών Σχολών (Φυσικομαθηματική, Δασολογική, Γεωπονική) και Φοιτητικής λέσχης στη Θεσσαλονίκη (ανεκτέλεστο)
Διδακτήριο Δημητσάνας
Προσχέδιο του γυμνασίου της Νάξου
Προσχέδιο του διδακτηρίου Μαρλά στην Τήνο
Συμμετοχή στο διαγωνισμό του ΜΤΠΥ για δύο ηρώα (Εθνικό και Μακεδονικό)
Συμμετοχή στο διαγωνισμό για το Ναό Ευαγγελιστρίας Τήνου το 1930-31, μελέτη η οποία πήρε το Β΄ βραβείο (πρώτο δεν απονεμήθηκε), σε συνεργασία με τον Κ. Παναγιωτάκο
Ξενοδοχείο στην Αιδηψό –και οι δύο μελέτες έγιναν σε συνεργασία με τον Κ. Παναγιωτάκο.
Το γυμνάσιο της Δημητσάνας
Το Γυμνάσιο της Δημητσάνας σχεδιάζεται το 1928, κατασκευάζεται με λιθοδομή, και στέφεται με δίρριχτη στέγη. Ωστόσο, ο Μητσάκης αποφεύγει την επιτηδευμένη γραφικότητα και καταφέρνει να εντάξει αποτελεσματικά το κτίριο σε ένα οικόπεδο με έντονη κλίση. Σύμφωνα με το Δ. Φιλιππίδη «δε συμβαίνει όμως το ίδιο με το διδακτήριο που σχεδίασε για τη Δημητσάνα, όπου ξεφεύγει προς ένα περίεργο «μεσαιωνισμό» με δύο όμοιους όγκους τρυπημένους από τοξωτά ανοίγματα» (ανεκτέλεστο).
Τα κτήρια του Νικολάου Μητσάκη στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία (1929-1930)
Το Γυμνάσιο Θηλέων «Αριστοτέλης» στη γωνία των οδών Μαρασλή και Σουηδίας, δίπλα στο Μαράσλειο, οικοδομήθηκε το 1929 βάσει σχεδίων του Νικόλαου Μητσάκη (1899-1941). Στην προκειμένη περίπτωση ο Μητσάκης μετέβαλε τα αρχικά σχέδια (του Ιωάννη Αντωνιάδη), δημιουργώντας ένα αρκετά πρωτοποριακό κτίριο, όπου τα κλασικίζοντα στοιχεία συνδυάζονται με τους καθαρούς όγκους της «μοντέρνας» αρχιτεκτονικής. Σήμερα στεγάζει το 26ο Ενιαίο Λύκειο Αθηνών. Τα τρία κτήρια σχεδιάστηκαν από τον Ν. Μητσάκη και κτίστηκαν τη δεκαετία του 1930 για να καλύψουν ανάγκες των μαθητών.
Τα σχολικά κτήρια, όπως είναι γνωστό, όφειλαν να έχουν υπόστεγο γυμναστικής, λουτρά, σχολικό κήπο, κρήνες κ.ά. Συμπλήρωσαν δηλαδή τα κεντρικά κτήρια, το νεοκλασικό κτήριο του Δημ. Καλλία και το κτήριο της δεκαετίας του 1920 των Νικολαϊδη και Μητσάκη. Επιπλέον ο Ν. Μητσάκης δημιούργησε ένα κτήριο, το διώροφο, για να καλύψει τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες των διδακτηρίων. Όλα μαζί αποτελούν ένα ενιαίο και αναπόσπαστο σύνολο. Τα εν λόγω κτήρια διέπονται από τις αρχές του μοντέρνου κινήματος και είναι διεθνώς γνωστά, συμπεριλαμβάνονται μάλιστα στον κατάλογο του DO.CO.MO.MO. με τα πιο σπουδαία δείγματα του μοντέρνου κινήματος.
Στη συνεδρίαση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων, στις 25 Φεβρουαρίου 2010, τα μέλη του Συμβουλίου γνωμοδότησαν κατά πλειοψηφία υπέρ του μη χαρακτηρισμού ως διατηρητέων μνημείων του Υπόστεγου Γυμναστικής, του διώροφου κτηρίου και του ισόγειου κτίσματος λουτρών στον περιβάλλοντα χώρου του διατηρητέου κτηρίου της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας επί των οδών Μαρασλή, Αλωπεκής και Σουηδίας, έργα του γνωστού αρχιτέκτονα Νικολάου Μητσάκη. Τα ίδια κτήρια είχαν εξετασθεί σε παλαιότερη συνεδρίαση του Συμβουλίου, το 2008, κατά την οποία τα μέλη είχαν γνωμοδοτήσει υπέρ του χαρακτηρισμού ως διατηρητέων μνημείων των παραπάνω κτηρίων.
Η νέα γνωμοδότηση του ΚΣΝΜ απαξιώνει και θα οδηγήσει στην κατεδάφιση τριών τόσο σημαντικών για την αρχιτεκτονική, ιστορική και πολεοδομική τους αξία κτήρια, σε μια περίοδο μάλιστα που ΥΠΠΟΤ, ΥΠΕΚΑ, εκπαιδευτικά ιδρύματα, σύλλογοι και πολίτες κάνουν αγώνα για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της δεκαετίας του 1930. Ως εκ τούτου θα πρέπει το όλο θέμα να επανεξεταστεί. Ειδικότερα δε, η MOnuMENTA που τάχθηκε με σειρά ενεργειών υπέρ του χαρακτηρισμού ως διατηρητέων μνημείων των παραπάνω κτηρίων, πιστεύει ότι θα πρέπει να γίνει μία πλήρης μελέτη που θα λάβει υπόψη τις πραγματικές ανάγκες των μαθητών, τις δυνατότητες του χώρου από πλευράς χωροθεσίας και συμβατότητας με τα ενυπάρχοντα διατηρητέα κτήρια, συμπεριλαμβανομένων των υπό κρίση κτηρίων του Ν. Μητσάκη και στην αναζήτηση και παράθεση εναλλακτικών λύσεων συμπεριλαμβανομένης και της εξεύρεσης άλλου χώρου στον οποίο είναι εφικτή η σύννομη πολεοδομικά και πολιτιστικά οικοδόμηση του 15ου Δημοτικού Σχολείου.
Τα graffities των μαθητών στους τοίχους του υπόστεγου γυμναστικής που ζητούν την κατεδάφιση των είναι δυνατόν να υποδηλούν τις ανάγκες που έχει το Σχολείο και να δημιουργούν συναισθηματική φόρτιση, αλλά δεν μπορούν να οδηγήσουν την Πολιτεία σε μια κατεύθυνση απαξίωσης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, την οποία σήμερα έχουμε ανάγκη περισσότερο από οποτεδήποτε άλλοτε.
Δημοτικό σχολείο Κωλέττη και Σουλτάνη, Αθήνα, 1932
Το κτήριο της οδού Κωλέττη συγκαταλέγεται στα πιο γνωστά έργα του Μητσάκη και στα έργα αναφοράς του ελληνικού μοντερνισμού. Σχεδιάστηκε στο πλαίσιο του πρωτοποριακού προγράμματος των σχολικών κτηρίων του ’30, και αποτελεί μία από τις αυθεντικότερες εκφράσεις των ριζοσπαστικών αρχών του Μοντέρνου Κινήματος στην Ελλάδα. Καταφέρνει να ενταχθεί σε ένα παράγωνο οικόπεδο ικανοποιώντας πλήρως το λειτουργικό πρόγραμμα.
Περιλαμβάνει δώδεκα αίθουσες διδασκαλίας, υπόστεγο γυμναστικής, γραφεία καθηγητών και επιθεώρησης. Η αρχιτεκτονική πρόταση προέβλεπε και ανεξάρτητο κτήριο για την αίθουσα τελετών και χειροτεχνίας, η οποία όμως δεν πραγματοποιήθηκε. Το συγκρότημα διατάσσεται σε σχήμα Π, με τον κύριο όγκο του κτηρίου των αιθουσών διδασκαλίας στη μακριά πλευρά του, και στα δύο σκέλη του τον χαμηλότερο όγκο των γραφείων, και το υπόστεγο γυμναστικής αντίστοιχα. Η είσοδος στο συγκρότημα γίνεται από τη στοά, η οποία στον πρώτο όροφο διαμορφώνεται ως γέφυρα σύνδεσης της πτέρυγα των γραφείων με το κτήριο των αιθουσών διδασκαλίας, που έχει ισόγειο και δύο ορόφους. Το κεντρικό κλιμακοστάσιο τοποθετείται στον άξονα της σύνθεσης. Η είσοδος στις τάξεις γίνεται ανα δύο από μικρό προθάλαμο, μέσω ανοικτού διαδρόμου-εξώστη. Η λύση αυτή δίνει στις όψεις μια ενδιαφέρουσα ρυθμική και συμμετρική διαμόρφωση, στην οποία επικρατούν τα μεγάλα οριζόντια ανοίγματα και οι πρόβολοι των εξωστών. Στο δώμα το κτήριο στέφεται με πέργκολα, που περιβάλλει την απόληξη του κλιμακοστασίου. Ενδιαφέρουσα είναι η εναλλαγή υπαίθριων και ημιυπαίθριων χώρων που δίνουν τη δυνατότητα τόσο της στεγασμένης κίνησης (στέγαστρα) όσο και την εξασφάλιση υπαίθριων χώρων (δύο μικρών αιθρίων και ενός μεγαλύτερου) στο περιορισμένο οικόπεδο. Το σχολείο της οδού Κωλέττη είναι κατασκευασμένο από σκελετό οπλισμένου σκυροδέματος και οπτοπλινθοδομή, και τα υλικά των όψεων είναι οι επιχρισμένες επιφάνειες, τα ξύλινα υαλοστάσια και τα σιδερένια κιγκλιδώματα.
15ο Λύκειο Θεσσαλονίκης ή παλιό Ανώτερο Παρθεναγωγείο, οδός Καρόλου Ντηλ, Θεσσαλονίκη
Κυρίαρχα στοιχεία της, πρωτοποριακής για την εποχή της, σύνθεσης του Ν. Μητσάκη είναι: – η πλαστική διαμόρφωση της συμπαγούς βόρειας όψης προς το δρόμο και η ανατροπή μέσω του όγκου του κλιμακοστασίου – τα μεγάλα υαλοστάσια που επέτρεπαν την θέαση της ελεύθερης εξέλιξης του κλιμακοστασίου – η διάλυση της νότιας όψης και η αντικατάσταση των τοιχοποιιών από μεγάλες επιφάνειες υαλοστασίων με πυκνό κάναβο υποδιαιρέσεων.
Βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την ένταξη του συγκροτήματος στην περιοχή είναι η απόφαση από τον Ν. Μητσάκη για διατήρηση του συνεχούς συμπαγούς μετώπου της οδού Καρόλου Ντήλ. Βέβαια κάτι τέτοιο διευκόλυνε και ο βορινός προσανατολισμός που με μια φονξιοναλιστική λογική επιβάλει τον περιορισμό των ανοιγμάτων- κάτι που κάνει ο Μητσάκης με την χρήση συνεχόμενων φεγγιτών σε μεγάλο ύψος και όχι παραθύρων.
Το μέτωπο αντιμετωπίζεται ως συμπαγές, όμως μόνο στο βαθμό που κάτι τέτοιο τυπολογικά επιτρέπει την συνέχεια του οικοδομικού τετραγώνου και την διατήρηση της σχέση πλήρους και κενού ανάμεσα στο συνεχές σύστημα των όψεων των γειτονικών κτιρίων και τα κενά των εγκάρσιων δρόμων. Αντίστοιχος χειρισμός παρατηρείται από τη χρήση του συμπαγούς εξωτερικού πλευρικού τοίχου της αυλής στους δρόμους Γ. Σταύρου και Αγ. Θεοδώρας ο οποίος καταλήγοντας στην πλάγια όψη του κτιρίου ουσιαστικά επιτρέπει την συνέχεια και την ολοκλήρωση του οικοδομικού τετραγώνου.
Επιπλέον ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μέγεθος των πλάγιων όψεων του κτιρίου, που ουσιαστικά αναπαραγάγουν το τυπικό μέγεθος μιας μεσοπολεμικής πολυκατοικίας όπως αυτές που γειτνιάζουν στους μικρούς δρόμους Γ. Σταύρου και Αγ. Θεοδώρας. Είναι προφανές ότι ο Μητσάκης σε καμία περίπτωση δεν θα προχωρούσε σε μιμητισμούς από το εκλεκτικιστικό περιβάλλον της περιοχής. Ως αρχιτέκτονας του μοντέρνου κινήματος επιδιώκει τη διαφοροποίηση με τις πρακτικές του παρελθόντος. Παρ’ όλα αυτά, δημιουργώντας ένα σημαντικό δημόσιο κτίριο που έχει τη δυνατότητα παρέμβασης στον τρόπο διαμόρφωσης του χώρου της πόλης, αξιοποιεί τυπολογικά στοιχεία του περιβάλλοντος, ακολουθεί την κλίμακα του χώρου.
Δημιουργεί μια αρχιτεκτονική που διαφέρει χωρίς όμως διάθεση επιβολής και μνημειακότητας. Σήμερα το κτίριο έχει υποστεί αρκετές επεμβάσεις, κυρίως στο εσωτερικό του, αλλά και στις εξωτερικές του επιφάνειες.
Παρεκκλήσιο Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, προαύλιο 8ου Ενιαίου Λυκείου Αθηνών
Στην αυλή του 8ου Λυκείου έχει κτισθεί παρεκκλήσιο αφιερωμένο στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, την αρχιτεκτονική μελέτη του οποίου πραγματοποίησε ο Νικόλαος Μητσάκης, ενώ οι αγιογραφίες φιλοτεχνήθηκαν από τον Σπύρο Παπαλουκά. Αρχικά ο ναός ήταν ανοικτός από μπροστά και αναφέρει χαρακτηριστικά γι’ αυτό ο αρχιτέκτονας Μητσάκης: «Αντί κλειστού ναϊδρίου, εμελέτησα ιερόν προστεγασμένον, βωμόν τρόπον τινά, ούτως ώστε να δύνανται οι 2.000 μαθηταί να παρακολουθούν και μετέχουν πραγματικώς της λειτουργίας». Αργότερα, περίπου το 1956, οικοδομήθηκε τοίχος στην εμπρόσθια πλευρά του Ναού και έτσι είναι μέχρι και σήμερα.
Το προσχέδιο του γυμνασίου της Νάξου
Το γυμνάσιο πέρα από τις σχολικές εγκαταστάσεις περιλαμβάνει και ένα αρχαιολογικό μουσείο. Λόγω της διπλής λειτουργίας του κτιρίου επιλέγεται ένα συμμετρικό σχήμα, όπου οι τάξεις διατάσσονται σε έναν άξονα, στα άκρα του οποίου τοποθετούνται συμμετρικά οι όγκοι του αμφιθεάτρου και του μουσείου. Η κιονοστοιχία στο μπροστινό τμήμα της αυλής, η επικεράμωση, η ανοιχτή στοά στον όροφο και τα περιορισμένα ανοίγματα προσιδιάζουν στον τοπικό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής.
Το προσχέδιο του διδακτηρίου Μαρλά στην Τήνο
Τα σχέδια του Μητσάκη για το διδακτήριο Μαρλά, με τη γωνιακή φυτεμένη πέργκολα, τους χτιστούς πάγκους και την κολώνα στην άκρη, παραπέμπουν πολύ έντονα στο γραφικό ιδίωμα του Πικιώνη.
wikipedia