Θάλαττα, θάλαττα: Μια αρχέγονη κραυγή στον Εύξεινο Πόντο

Θάλαττα – θάλαττα, ήταν η κραυγή που αναφώνησαν οι Μύριοι του Ξενοφώντα, όταν από το όρος Θήχη αντίκρισαν τη θάλασσα του Ευξείνου Πόντου. Ο Γεώργιος Κανδηλάπτης στην αναφορά του για το όρος Θήχη μιλά και για τους Αλεξανδρουπολίτες προσκυνητές στον Πόντο το 1961 και τις πληροφορίες που του κόμισαν επιστρέφοντας από εκεί…

της Ουρανίας Πανταζίδου
“…καὶ ἀφικνοῦνται ἐπὶ τὸ ὄρος τῇ πέμπτῃ ἡμέρᾳ· ὄνομα δὲ τῷ ὄρει ἦν Θήχης. ἐπεὶ δὲ οἱ πρῶτοι ἐγένοντο ἐπὶ τοῦ ὄρους καὶ κατεῖδον τὴν θάλατταν, κραυγὴ πολλὴ ἐγένετο. ”
(Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις)
Θάλαττα, θάλαττα. Ήταν η κραυγή που αναφώνησαν οι Μύριοι του Ξενοφώντα, όταν από το όρος Θήχη αντίκρισαν τη θάλασσα, του Πόντου του Ευξείνου!
Οι Μύριοι ήταν σώμα μισθοφόρων οι οποίοι είχαν ενταχθεί στο εκστρατευτικό σώμα του σατράπη Κύρου. Ως γνωστόν όταν ο Κύρος επαναστάτησε το 401 π.Χ. εναντίον του αδελφού του και Πέρση βασιλιά Αρταξέρξη (Δαρείου και Παρυσάτιδος γίγνονται παίδες δύο, πρεσβύτερος μεν Αρταξέρξης, νεώτερος δε Κύρος) για να του πάρει το θρόνο, βρέθηκαν να πολεμούν στο πλευρό του περίπου 13.000 Έλληνες μισθοφόροι με αρχηγό το Σπαρτιάτη Κλέαρχο.
Ο Κλέαρχος μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο στάλθηκε από τους Λακεδαιμόνιους προς βοήθεια των Βυζαντινών εναντίον των Θρακικών φυλών, με τους οποίους βρίσκονταν σε πόλεμο. Ο μεγάλος εκείνος στρατηγός συμπεριφέρθηκε δεσποτικά στους κατοίκους των Θρακικών παράλιων περιοχών με αποτέλεσμα να διαταχθεί να φύγει και να επιστρέψει στη Σπάρτη. Εκείνος όχι μόνο δεν υπάκουσε αλλά στρατολόγησε μισθοφορικό στρατό και ακολούθησε τον Κύρο στα Κούναξα (Κύρου Ανάβασις).
Στα Κούναξα, περιοχή κοντά στη Βαβυλώνα, στη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ των δυο αδελφών ο Κύρος έπεσε νεκρός. Το σώμα των Ελλήνων μισθοφόρων, χωρίς να έχει ηττηθεί, αναζήτησε δρόμο επιστροφής στην Ελλάδα. Ακέφαλοι οι Μύριοι, καθώς ο Αρταξέρξης είχε δολοφονήσει όλους τους ανώτατους αξιωματικούς, τους οποίους ύπουλα είχε προσκαλέσει στη σκηνή του, πήραν το δρόμο της επιστροφής για την πατρίδα.
Η επιστροφή τους ήταν ένας άθλος καθώς έπρεπε να διασχίσουν μια αχανή και με εχθρικούς λαούς Ασία. Ανάμεσα στους αρχηγούς που ανέλαβαν να οδηγήσουν τους Μύριους στην πατρίδα ήταν και ο ιστορικός Ξενοφών, ο οποίος ως χαμηλόβαθμος αξιωματικός δεν είχε προσκληθεί από τον Αρταξέρξη και έτσι γλύτωσε. Ο μεγάλος εκείνος ιστορικός και ιδιοφυής, όπως αποδείχθηκε αξιωματικός, κατέγραψε όλη την πορεία τους έως την επιστροφή τους στην Ελλάδα.
Όπως αναφέρει ο Ξενοφώντας, έπειτα από ένα δύσκολο ταξίδι επιστροφής, έφθασαν κάποτε στην πόλη Γυμνιάς (πιθανολογείται ότι είναι η σημερινή πόλη Μπαϊμπούρτ). Εκεί ο ηγεμόνας της πόλης τους έδωσε έναν οδηγό, ο οποίος σε πέντε ημέρες τους οδήγησε στο πανύψηλο βουνό Θήχη. Από την κορυφή αυτού του βουνού ακούστηκε η μεγάλη κραυγή «Θάλαττα, θάλαττα». Η θάλασσα που ατένιζαν ήταν ο Εύξεινος Πόντος. Η ελπίδα για την επιστροφή στην πατρίδα αναπτερώθηκε.
Όταν έφτασαν στο βουνό για να τιμήσουν τους θεούς έφτιαξαν ένα σωρό από πέτρες (…καὶ ἐξαπίνης ὅτου δὴ παρεγγυήσαντος οἱ στρατιῶται φέρουσι λίθους καὶ ποιοῦσι κολωνὸν μέγαν…). Εκεί εναπόθεσαν ότι λάφυρα είχαν μαζί τους, τα οποία είχαν αποσπάσει από τους εχθρούς που συναντούσαν. Η πορεία της επιστροφής τους από τα Κούναξα, στη μέση του χειμώνα και ανάμεσα σε εχθρικούς λαούς, κράτησε περίπου τέσσερις μήνες, πριν συναντήσουν την πρώτη Ελληνίδα πόλη, την Τραπεζούντα.

Η πόλη της Τραπεζούντας θα φιλοξενήσει τους Μύριους για περίπου τριάντα μέρες. Στο διάστημα αυτό οι Μύριοι έκαναν θυσίες στους θεούς και διεξήγαγαν αγώνες. Όταν κατάφεραν να εξασφαλίσουν πλοία και εφόδια αναχώρησαν από την πόλη.
Η Κερασούντα ήταν ο επόμενος σταθμός. Έφθασαν εκεί οι μεγαλύτερης ηλικίας με πλοία ενώ οι υπόλοιποι με τα πόδια. Στο λιμάνι μετρήθηκαν και διαπίστωσαν ότι είχαν μείνει περίπου οι μισοί απ΄ όσους είχαν ξεκινήσει στο ταξίδι για τα Κούναξα…
Η επόμενη πόλη στην οποία έμειναν για 45 μέρες, παρ΄ όλο που οι κάτοικοι δεν ήταν φιλικοί μαζί τους ήταν τα Κοτύωρα. Στη συνέχεια αναχώρησαν για τη Σινώπη (ήταν η πρώτη πόλη που ίδρυσαν οι Ίωνες από τη Μίλητο στον Εύξεινο Πόντο) για να εξασφαλίσουν τρόφιμα και πλοία. Στην Σινώπη ο Ξενοφών σκέφτηκε να ιδρύσει μια πόλη, αυτό όμως θορύβησε τους εμπόρους της Σινώπης και της γειτονικής Ηράκλειας της Ποντικής (αποικία των Μεγαρέων). Τελικά οι Μύριοι πείσθηκαν, αφού τους εξασφάλισαν με πλοία να φύγουν για την πατρίδα τους.
Από εκεί και μετά οι Μύριοι, παρόλη την προτροπή του Ξενοφώντα να παραμείνουν ενωμένοι ώστε να μπορούν να αντιμετωπίζουν τους κοινούς εχθρούς, διασκορπίστηκαν σε τρία τμήματα. Το ένα τμήμα αποτελούμενο από Αρκάδες με αρχηγό τους το Χειρίσοφο, δια θαλάσσης έφθασε στο λιμάνι της Κάλπης. Στη συνέχεια προχώρησαν στο εσωτερικό όπου αντιμετωπίστηκαν εχθρικά από τους κατοίκους των γύρω περιοχών. Ο Ξενοφών που είχε ακολουθήσει πορεία προς τα μεσόγεια έμαθε για τη δυσχερή θέση των Αρκάδων. Μαζί με τους άνδρες του κατάφερε να σώσει τους άνδρες του Χειρίσοφου και ενωμένοι πλέον στρατοπέδευσαν στο λιμάνι της Κάλπης…
Έπειτα από τέσσερις μήνες παραμονής στη γη του Πόντου, δια μέσω της Θρακικής γης, επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Αυτή είναι εν ολίγοις η λεγόμενη Κάθοδος των Μυρίων.
Μοναδική η καταγραφή του ιστορικού – στρατηγού Ξενοφώντα, μέσα από τον οποίον μαθαίνουμε για την παρουσία των Ελληνίδων πόλεων κατά την αρχαιότητα στον Εύξεινο Πόντο. Αλλά και μοναδικές υπήρξαν οι πληροφορίες καθώς και η χαρτογράφηση της περιοχής, οι οποίες βοήθησαν τον Μέγα Αλέξανδρο στην εκστρατεία του εναντίον των Περσών.
Η Κάθοδος των Μυρίων έγινε θρύλος. Πολλοί ιστορικοί και ερευνητές προσπάθησαν να εντοπίσουν τόσο τη διαδρομή των Μυρίων όσο και το όρος Θήχη και το σημείο όπου είχαν φτιάξει οι Μύριοι τον Μέγα Κολωνόν…

Στο χάρτη φαίνονται τρεις από τις επικρατέστερες διαδρομές με κατεύθυνση τη θάλασσα της Τραπεζούντας. Θα κρατήσω την άποψη του Γεωργίου Κανδηλάπτη (διαδρομή 1) γιατί στην αναφορά του για το όρος Θήχη μιλά και για τους Αλεξανδρουπολίτες προσκυνητές στον Πόντο το 1961 και τις πληροφορίες που του κόμισαν επιστρέφοντας από εκεί…
Γεώργιος Κανδηλάπτης, όρος Θήχη
Ο Κανδηλάπτης ισχυρίζεται ότι το όρος Θήχη απ΄ όπου οι Μύριοι αντίκρισαν την θάλασσα και κραύγασαν τη γνωστή φράση «θάλαττα – θάλαττα» είναι το όρος Αεσέρτς, ο άγιος Σέργιος δηλαδή. Οι Πόντιοι έδιναν στα βουνά τους ονόματα αγίων. Έτσι ο άγιος σωρός (από τη σωρό που έφτιαξαν οι Μύριοι) των πρωτοχριστιανικών χρόνων μετονομάστηκε σε άγιος Σέργιος (Άε ΄Σερτς στα ποντιακά). Από την κορυφή αυτή, μας λέει ο Κανδηλάπτης, μπορούσε κανείς να δει τη θάλασσα… Σ΄ αυτό το βουνό, όπου υπήρχαν μεγάλα λιθάρια γινόντουσαν οι μεγαλύτερες θρησκευτικές γιορτές αλλά και πανηγύρια.
Η συνήθεια αυτή δεν έπαψε ακόμη και όταν έφυγαν οι Έλληνες από την περιοχή του Πόντου, μετά τη Γενοκτονία και την ανταλλαγή. Το διαβεβαίωσαν στον Κανδηλάπτη οι Πόντιοι προσκυνητές:
«Περί τούτου με εβεβαίωσαν εν Αλεξανδρουπόλει, την 27-8-1961, οι άρτι εκ Πόντου επανακάμψαντες νοσταλγικοί των πατρίδων προσκυνηταί φίλοι Κρωμναίοι: Ζαχαρίας Μουσικίδης, Αριστ. Σ. Ευμορφόπουλος, Γεώργιος Ζωγράφος, Χαρ. Λυπηρίδης και Αβρ. Περσείδης. Οι αυτοί μ΄ επληροφόρησαν, ότι είδον προσερχόμενον εκεί και τον Νομάρχην Κιουμουσχανέ (Αργυρούπολη) μετ΄ άλλων πολιτικών και στρατιωτικών Αρχών.
Λαμβανομένης υπ΄ όψιν της φυλετικής συνθέσεως των εκεί Μουσουλμάνων, δύναται τις να αχθή εις το συμπέρασμα ότι δεν εξαλείφονται ευκόλως αιωνόβιοι ηθικαί και εθιμικαί παραδόσεις… Έχω την πεποίθησιν ότι εξ όσων ανέφερα περί Όρους Κολωνού των Μυρίων, Αγίου Σωρού και εν συνεχεία Αγίου Σεργίου ή Άε-Σέρ, επαρκώς φωτίζεται το ζήτημα περί γεωγραφικής τοποθετήσεως του όρους Θήχης…».
(το πλήρες κείμενο του Κανδηλάπτη στο τέλος του άρθρου).
Στο όρος Αεσέρτς, που μεταγενέστερα μετασχηματίσθηκε γλωσσικά σε Αεσέρ, λέγεται ότι υπήρχε σωρός από πέτρες επιμελώς τοποθετημένες που θύμιζε ειδωλολατρικό βωμό. Λέγεται επίσης πως και στα μεταγενέστερα χρόνια εκεί γύρω υπήρχαν τα περίφημα “Λιθάρια”. Εκεί το κάθε χωριό της περιοχής όταν ανέβαινε στο βουνό για τις γιορτές, είχε το δικό του “Λιθάρι” για να ξαποστάσει και να διασκεδάσει.
Επίσης ο αείμνηστος Αρχιμανδρίτης Πανάρετος Τοπαλίδης (1877-1958) στο βιβλίο του για το όρος Θήχη φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη, ότι το όρος Αεσέρ πληροί τις διηγήσεις του Ξενοφώντα… Μάλιστα καταγράφει και τη μαρτυρία ενός βοσκού, του Ιωάννη Τσανίδη, ο οποίος το 1903 ενώ βοσκούσε τα πρόβατά του σε απόσταση ενός μιλίου από το όρος Αεσέρ βρήκε ένα πάλλευκο τόξο μπηγμένο σε μηριαίο οστό ανθρώπου. Το τόξο παραδόθηκε στην Πατριαρχική Σταυροπηγιακή Μονή του Αγίου Ιωάννου Βαζελώνος. Δυστυχώς όμως το 1916 οι μοναχοί εκδιώχθηκαν από τη Μονή και μαζί χάθηκαν και τα κειμήλιά της.
Το δίχως άλλο ο Ξενοφώντας με το έργο του μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τις Ελληνίδες πόλεις της εποχής εκείνης. Τις πόλεις του Εύξεινου Πόντου.
Υ.Σ. Οι πληροφορίες για τον Γ. Κανδηλάπτη προέρχονται από το https://terra-pontus.blogspot.com
Η κεντρική εικόνα του άρθρου είναι ελαιογραφία του Bernard Granville Baker με τίτλο “The Sea! The Sea!” (Θάλαττα! θάλαττα!).
Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)
Alexandroupoli Online