ΣΗΜΕΙΑ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΥ
ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ κ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ
ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΟΜΟΤΙΜΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ
ΜΕ ΘΕΜΑ:
«ΣΤΙΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΜΕΝΤΟΡΟΣ»
Αθήνα, 31.5.2019
Πρόλογος
Αισθάνομαι εξαιρετική τιμή, κηρύσσοντας την έναρξη ενός τόσο υψηλού επιπέδου Συμποσίου, το οποίο οργανώνει η Ευρωπαϊκή Ένωση Ομοτίμων Καθηγητών εδώ, στην Αθήνα, και μέσα σε αυτή την εμβληματική Αίθουσα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Ενός Πανεπιστημίου, το οποίο για μένα ήταν, παραμένει και θα παραμένει, στο διηνεκές, ακριβή «Alma Mater Studiorum».
Α. Τα αισθήματά μου αυτά δικαιολογούνται και από το γεγονός -θάλεγα δε ιδίως από το γεγονός- ότι μου έχετε περιποιήσει την τιμή να με περιλαμβάνετε στα μέλη σας και, συνακόλουθα, να μπορώ έτσι να αισθάνομαι την αναντικατάστατη πνευματική θαλπωρή της Ευρωπαϊκής μας Ακαδημαϊκής Κοινότητας. Πνευματική θαλπωρή, η οποία με στηρίζει και με εμπνέει από την μια πλευρά να συνεχίζω, ως Ομότιμος πλέον Καθηγητής, την επιστημονική μου έρευνα και παραγωγή. Και, από την άλλη, να προσφεύγω στην δεοντολογία της Ακαδημαϊκής Κοινότητας, προκειμένου ν’ αποτελεί ασφαλή δείκτη πορείας και κατά την άσκηση των καθηκόντων μου ως Προέδρου της Δημοκρατίας.
Β. Αναμένοντας, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τα συμπεράσματα των εισηγήσεων, οι οποίες, είμαι βέβαιος, θα καλύψουν πλήρως, και με την ανάλογη ποιότητα, το θέμα του Συμποσίου, επιτρέψατέ μου να περιορίσω, κατ’ ανάγκην, τον εναρκτήριο χαιρετισμό μου αφενός στο ποιες είναι οι ρίζες του όρου «Μέντωρ» και πως η σημασία του όρου αυτού εξελίχθηκε ως τις μέρες μας. Και, αφετέρου, στο αν εντός του πεδίου της σύγχρονης Μάθησης νοείται μια μορφή «Μέντορος» και τι μπορεί αυτή, εν τέλει, να συμβολίζει υπό όρους που προσιδιάζουν στην ιδιαιτερότητα της, επίσης σύγχρονης, μαθησιακής διαδικασίας.
Ι. Μέντωρ: Από τον Μύθο στην Ιστορία.
Πίσω στις ρίζες λοιπόν, κάμποσες χιλιετίες πριν, σε μια κάπως θολή, από πλευράς τεκμηρίων, εποχή, όπου τελειώνει η χρονική επικράτηση του Μύθου και ανατέλλει η εποχή της Ιστορίας, με οδηγό τα Ομηρικά Έπη.
Α. Φεύγοντας από την Ιθάκη, για να συμμετάσχει στον Τρωικό Πόλεμο, ο Οδυσσέας αφήνει «στο πόδι» του τον επιστήθιο φίλο του, τον Μέντορα τον Ιθακήσιο, για να φροντίζει «τα του οίκου» του και, πρωτίστως, ν’ ασκεί καθήκοντα ενός είδους «οδηγού» του γιού του Τηλεμάχου. Κατά την Μυθολογία, η θεά Αθηνά -η ιδιότητά της και ως θεάς της Σοφίας το καθιστούσε οιονεί φυσικό- έπαιρνε την μορφή του Μέντορος και συνόδευε τον Τηλέμαχο π.χ. στην Πύλο και στην Σπάρτη, σε αναζήτηση του πατέρα του, του Οδυσσέα. Όπως επίσης συμπαρίστατο στον Τηλέμαχο όταν αυτός έσπευδε σε βοήθεια του πατέρα του, π.χ. κατά την διάρκεια της «μνηστηροφονίας». Είναι φανερό πως, ήδη από τότε, με την «μετάβαση» από τον αυθεντικό Μέντορα τον Ιθακήσιο στην θεά Αθηνά, προστάτιδα και οδηγό του Τηλεμάχου ως τον γυρισμό του Οδυσσέα, έχουμε τα πρώτα δείγματα της συμβολικής μετουσίωσης του Μέντορος.
Β. Πολλές και πολυπρισματικές υπήρξαν, στην συνέχεια, οι αναφορές στον ρόλο του Μέντορος, όχι μόνο με αναγωγή στα Ομηρικά Έπη αλλά και με επιμέρους αντιστοιχίες κατά την διαδρομή των ιστορικών εποχών. Για να έλθουμε όμως στην δική μας εποχή, μάλλον πρέπει να σταθούμε σε μια κρίσιμη στιγμή που συμπυκνώνει, με σχεδόν ιδανικό τρόπο, την ιστορία και την λογοτεχνία. Πρόκειται για την περίοδο μεταξύ 1693 και 1694, όταν ο François de Salignac de laMothe Fénelon συνέγραψε το περίφημο εκπαιδευτικό του μυθιστόρημα-πραγματεία, με τίτλο «Les aventures deTélémaque» («Οι περιπέτειες του Τηλεμάχου»).
1. Ο Fénelon, ο οποίος άσκησε τα καθήκοντα Αρχιεπισκόπου στην Γαλλία, ήταν σπουδαίος θεολόγος αλλά και, γενικότερα, άνθρωπος των γραμμάτων, με εξαιρετικά φιλελεύθερες απόψεις για την εκπαίδευση, οι οποίες ελάχιστα, βεβαίως, συμβάδιζαν με την «αυθεντική διάθεση» της Γαλλικής βασιλικής αυλής.
2. Το κατά τ’ ανωτέρω εκπαιδευτικό του μυθιστόρημα «Οι περιπέτειες του Τηλεμάχου», γράφτηκε ως μια μορφή οδηγού για την εκπαίδευση του νεαρού Δούκα της Βουργουνδίας, στον οποίο ο Fénelon έδωσε την μορφή του Τηλεμάχου, με την θεά Αθηνά να τον συμβουλεύει για την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής του, συμπυκνώνοντας όλα τα χαρακτηριστικά ενός «Μέντορος» της εποχής εκείνης. Για την ιστορική ακρίβεια, «Οι περιπέτειες του Τηλεμάχου» ασκούσαν δριμύτατη κριτική στην γενικότερη εκπαιδευτική πολιτική της Γαλλίας, όπως αυτή διαμορφωνόταν σύμφωνα με τα άκρως συντηρητικά -απολύτως αναχρονιστικά κατά τον Fénelon– πρότυπα του Λουδοβίκου ΙΔ΄ και της αυλής του. Το έργο του Fénelon, πέρ’ από την τεράστια επιρροή του στην Γαλλία, έκανε και πρωτοφανή διεθνή καριέρα στην Ευρώπη της εποχής εκείνης, μεσ’ από πολλές μεταφράσεις.
Γ. Δεν είναι, κατά συνέπεια -κάθε άλλο μάλιστα- υπερβολή να δεχθούμε, πώς ο ρόλος και οι συμβολισμοί του «Μέντορος» στην δική μας εποχή ανάγονται κατ’ εξοχήν στις «περιπέτειες του Τηλεμάχου» του Fénelon και αναδεικνύουν το μέγεθος του «εκπαιδευτή-συμβούλου», ο οποίος μπορεί να εμπνεύσει, πρωτίστως ως πρότυπο, ένα νέο άνθρωπο, προκειμένου αυτός να ολοκληρώσει, μέσ’ από την μόρφωσή του και την αντίστοιχη στάση ζωής, την όλη προσωπικότητά του. Με άλλες λέξεις, ο σύγχρονος «Μέντωρ» εκφράζει, με ιδανικό τρόπο, το «πρότυπο» και τον «οδηγό» ζωής.
ΙΙ. Ο σύγχρονος Μέντωρ.
Μπορούμε, άραγε, στο πλαίσιο της κοινής μας Ευρωπαϊκής Ακαδημαϊκής Κοινότητας τουλάχιστον, να δεχθούμε ότι ο ρόλος του «Μέντορος», μέσα στο πεδίο της μαθησιακής διαδικασίας -υπό την διπλή, βεβαίως συμπληρωματική, διάσταση της έρευνας και της διδασκαλίας- είναι δυνατό να λειτουργήσει; Και αν ναι, υπό ποιες προϋποθέσεις και στον «αστερισμό» ποίων συμβολισμών; Πιστεύω πως στο κρίσιμο αυτό ερώτημα η απάντησή μας πρέπει να είναι θετική, υπό τις εξής όμως, αμφιδρόμως λειτουργούσες εν προκειμένω, προϋποθέσεις: Πρώτον, ότι ο «Μέντωρ» εκπροσωπεί και εκφράζει ένα αυθεντικό πρότυπο μιας ολοκληρωμένης, στο δικό του πεδίο του επιστητού -αλλ’ ακόμη και πέρ’ από αυτό, με την έννοια του ότι οφείλει να αντιπροσωπεύει ένα minimum«κοσμοθεωρίας» ως προς την αποστολή της μάθησης- προσωπικότητας. Και, δεύτερον, ότι ο «Μέντωρ» δεν επιβάλλει, σ’ εκείνους, προς τους οποίους απευθύνεται, το δικό του πρότυπο, όσο και αν είναι πεπεισμένος για την πληρότητά του. Αλλά, πολύ περισσότερο, ανοίγει σε αυτούς νέους δρόμους στο άγνωστο ακόμη «σύμπαν» της μάθησης, αφήνοντάς τους ν’ ασκήσουν ελεύθερα το δικαίωμα της επιλογής, a fortiori δε και της αμφισβήτησης των κατεστημένων αντιλήψεων. Και για να γίνω κάπως σαφέστερος:
Α. Ο σύγχρονος «Μέντωρ» μπορεί να διεκδικήσει αυτό το ρόλο στο πλαίσιο της μαθησιακής διαδικασίας -ιδίως δε εκείνο που αφορά την Ακαδημαϊκή μας Κοινότητα- όταν, πριν απ’ όλα, ο ίδιος έχει φθάσει σ’ ένα αρκούντως πλήρες επίπεδο μόρφωσης.
1. Και μάλιστα μιας μόρφωσης που, οπωσδήποτε, εκτείνεται στο σύνολο του επιστητού, μέσα στο οποίο κινείται η εξειδίκευσή του. Πλην όμως το υπερβαίνει, κατ’ ανάγκην, και παρέχει τα εχέγγυα μιας στέρεης γενικότερης «κοσμοθεωρίας» μάθησης, πολλώ μάλλον όταν αφενός η σύγχρονη μεθοδολογία των Επιστημών καταδεικνύει πως δεν υπάρχουν απόλυτα στεγανά μεταξύ τους. Και, αφετέρου, η μεθοδολογία της μετάδοσης της γνώσης -της γνήσιας μετάδοσης της γνώσης- αποτελεί κοινή συνισταμένη επιμέρους μεθοδολογικών διαύλων, οι οποίοι προσανατολίζονται, κατά βάση, προς έναν κοινό ορίζοντα επιστημονικής αναζήτησης και δημιουργίας.
2. Δεν διστάζω να ισχυρισθώ ότι ο σύγχρονος «Μέντωρ» πρέπει να είναι ο «Δάσκαλος», ο οποίος εμπνέει τον διδασκόμενο «Τηλέμαχο» να του μοιάσει, όχι μόνο με την έννοια του να τον φθάσει ως προς την μόρφωση. Αλλά και με την έννοια του να μιμηθεί τον εν γένει τρόπο ζωής του και δημιουργίας του. Και τούτο προσθέτει στους ώμους του σύγχρονου «Μέντορος» το ακόλουθο βάρος: Τότε μόνο μπορεί να εμπνεύσει τον διδασκόμενο ως πρότυπο, υπό την κατά τ’ ανωτέρω έννοια, όταν, επιπλέον, ασκώντας στην πράξη την Επιστήμη του -εφόσον αυτό το θεωρεί αναγκαίο ακόμη και για λόγους βιοπορισμού- το πράττει χωρίς καμία έκπτωση ως προς την πιστή τήρηση της κοινώς αποδεκτής επιστημονικής δεοντολογίας. Κι ακόμη περισσότερο, το πράττει υπό όρους που δείχνουν ότι και αυτή η άσκηση της Επιστήμης, στην πράξη, έχει ως πρώτιστο στόχο την επιβεβαίωση και την αναγκαία προώθησή της κατά την αποστολή της. Κατά τούτο, το πρότυπο του σύγχρονου «Μέντορος» συνάδει μόνο με τον Δάσκαλο-Λειτουργό στην υπηρεσία της Μάθησης, σύμφωνα με το πραγματικό της νόημα και τον εξίσου πραγματικό προορισμό της.
Β. Πέραν τούτων όμως, ο σύγχρονος «Μέντωρ» δικαιολογεί τους αντίστοιχους συμβολισμούς της οντότητάς του μόνον όταν, ως «Δάσκαλος», μένει πιστός στα στοιχειώδη προτάγματα της διδασκαλίας και της μάθησης, όπως αυτά πηγάζουν από τα δεδομένα της εν γένει Επιστημονικής Μεθοδολογίας.
1. Προς αυτή την κατεύθυνση το πρώτιστο μέλημά του είναι να κατανοεί ότι η μετάδοση της μάθησης, διά της διδασκαλίας, επ’ ουδενί σημαίνει την επιβολή, προς τον διδασκόμενο, των επιστημονικών αντιλήψεων που ενστερνίζεται ως διδάσκων. Κατά συνέπεια, ο σύγχρονος «Μέντωρ» δεν διδάσκει, κατά το «αυτός έφα», μέσ’ από ένα «Ιερό Βιβλίο». Αντιθέτως, οφείλει να είναι απέναντι σε κάθε είδος «δόγματος», άρα απέναντι σε κάθε είδους κατεστημένες αντιλήψεις. Και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, ώστε να ωθεί τον διδασκόμενο να τον αμφισβητήσει και να τον ξεπεράσει, υπό όρους ευγενούς άμιλλας, στο πεδίο της επιστημονικής δημιουργίας.
2. Τούτο, άλλωστε, προκύπτει αβιάστως και από τις επιταγές της σύγχρονης Μεθοδολογίας των Επιστημών. Δοθέντος ότι, κατά γενική παραδοχή και ομολογία, η Επιστήμη προάγεται και οδηγείται στην οριακή της καταξίωση μόνο μέσ’ από την Επιλάθευση των εκάστοτε δεδομένων της.
Επίλογος
Τα όσα εξέθεσα εξηγούν αλλά και αιτιολογούν, στο ακέραιο, την μεγάλη σημασία του θέματος, γύρω από το οποίο θα περιστραφούν οι εισηγήσεις του Συμποσίου. Καταλήγω, κάνοντας τις εξής δύο επισημάνσεις:
Α. Πόσο δίκιο, άραγε, είχαν εκείνοι που εμπνεύσθηκαν το θέμα του Συμποσίου, δίνοντάς του τον τίτλο «Στις ρίζες της Μάθησης. Ο ρόλος του Μέντορος»! Διότι είναι απολύτως αληθές πως για να οριοθετήσουμε τον ρόλο του «Μέντορος» στην εποχή μας, και ιδίως στο πεδίο της κοινής μας Ευρωπαϊκής Ακαδημαϊκής Κοινότητας -που οφείλει να κινείται, πάντα, μέσα στο πλαίσιο του επίσης κοινού μας Ευρωπαϊκού Πολιτισμού- πρέπει να γυρίσουμε πίσω στις ρίζες της ουσιαστικής Μάθησης. Τις ρίζες, δηλαδή, που αναδεικνύουν το νόημα και την αποστολή της Μάθησης και της μαθησιακής διαδικασίας, ως αποστολής που έχει ως βασικό στόχο την ολοκλήρωση της προσωπικότητας του Ανθρώπου κατά τον προορισμό του.
Β. Οι σκέψεις που σας εξέθεσα, ιδίως ως προς το πρότυπο του σύγχρονου «Μέντορος» στο πεδίο της Επιστήμης και της επιστημονικής διαδικασίας, ίσως ηχούν, ως ένα σημείο, με τρόπο που αναδίδουν έναν ρομαντισμό, ο οποίος αγγίζει τα όρια της ουτοπίας. Επειδή γνωρίζω καλά σε ποιους απευθύνομαι, γνωρίζω εξ ίσου πως δεν συμμερίζεσθε μια τέτοια άποψη. Η, όποια, εξιδανίκευση του προτύπου του σύγχρονου «Μέντορος» όχι μόνο δεν είναι ουτοπική αλλά, ακριβώς το αντίθετο, υπηρετεί εκείνο, το οποίο το ως άνω πρότυπο οφείλει να εκφράζει και να εκπροσωπεί, κατ’ εξοχήν στην περίπλοκη και ταραγμένη εποχή μας, όπου οι προκλήσεις για τον Άνθρωπο και την Ανθρωπότητα γίνονται ολοένα και πιο ορατές, ολοένα και πιο επώδυνες και, επέκεινα, επικίνδυνες. Κατά τούτο, ο σύγχρονος «Μέντωρ» πρέπει, για να καταξιώνεται, να κινείται έτσι ώστε να φθάνει στα όριά του. Όσο για την περί ρομαντισμού κριτική που θα μπορούσε να μου ασκηθεί, την αποδέχομαι πλήρως. Με την έννοια ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο ρομαντισμός εν γένει -άρα και στον τομέα της Μάθησης- υπήρξε ένα πραγματικά «επαναστατικό» κίνημα του Πνεύματος, προορισμένο να σπάσει τα δεσμά της συντήρησης του «δόγματος» και της «αυθεντίας». Και τέτοια δεσμά δεν ταιριάζουν, κατ’ ουδένα τρόπο, στην πραγματική Μάθηση ούτε, κατά λογική ακολουθία, στο πρότυπο του σύγχρονου «Μέντορος», όπως προσπάθησα να σας το περιγράψω.