Ένα Βυζάντιο στο κέρας της Αφρικής: Η χριστιανική αυτοκρατορία της Αιθιοπίας

Η πόλη Αξούμ (Αξώμη) βρίσκεται στη βόρεια Αιθιοπία.

Ήταν το ναυτικό εμπορικό κέντρο του Βασιλείου Αξούμ, το οποίο έφτασε στην ακμή του κατά την εποχή της γέννησης του Ιησού, υπήρξε εν μέρει σύμμαχος του Βυζαντίου εναντίον της τότε Περσικής Αυτοκρατορίας και παρήκμασε μετά τον 7ο αιώνα, πιθανότατα λόγω της εξάπλωσης του Ισλάμ, η οποία εμπόδισε το εμπόριο με την Άπω Ανατολή, καθώς και τις μεγάλες αγορές στην Αλεξάνδρεια, το Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τη νότια Ευρώπη.
Το βασίλειο του Αξούμ είχε τη δική του γραπτή γλώσσα, την Ge’ez, και ανέπτυξε αρχιτεκτονική χαρακτηριστική για τους τεράστιους οβελίσκους της, ο παλαιότερος από τους οποίους χρονολογείται από το 5.000-2.000 π.Χ.
Τον 4ο αιώνα μ.Χ., το Βασίλειο ασπάστηκε το Χριστιανισμό. Η Εκκλησία της Αιθιοπίας ισχυρίζεται ότι φυλάσσει στο ναό της Παναγίας της Σιών στο Αξούμ την Κιβωτό της Διαθήκης, στην οποία περιέχονται οι Δέκα Εντολές που παρέδωσε ο Θεός στο Μωυσή. Το Αξούμ θεωρείται η ιερότερη πόλη στην Αιθιοπία και αποτελεί τόπο προσκυνήματος.
Σημαντικές θρησκευτικές γιορτές είναι το T’imk’et, τα Θεοφάνια, στις 7 Ιανουαρίου, και η γιορτή της Μαριάμ της Σιών στα τέλη Νοεμβρίου. Λόγω της ιστορικής της αξίας, η πόλη το 1980 ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς.
Το Βασίλειο του Αξούμ ή της Αξώμης, επίσης γνωστό ως η Αξουμιτική Αυτοκρατορία, ήταν εμπορικό έθνος των Αιθιοπων που περιλάμβανε εδάφη στη σημερινή περιοχή της Ερυθραίας, στη περιοχή Τιγκράι της Αιθιοπίας και στη Νουβική έρημο. Υπήρχε περίπου από το 100 μ.Χ. έως το 940 μ.Χ. Αναπτυσσόταν από την πρωτοαξουμιτικη εποχή του σιδήρου, τον 4ο αιώνα π.Χ, για να εμφανιστεί στο προσκήνιο τον 1ο αιώνα μ.Χ..
Έγινε σημαντικός παράγοντας στην εμπορική διαδρομή μεταξύ της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της Αρχαίας Ινδίας. Οι κυβερνήτες της Αξώμης διευκόλυναν το εμπόριο κόβοντας το δικό τους νόμισμα, το κράτος καθιέρωσε την ηγεμονία του επί του παρακμάζοντος Βασιλείου του Κους ενώ επενέβαινε τακτικά στα ζητήματα των βασιλείων στην Αραβική Χερσόνησο, επεκτείνοντας τελικά την κυριαρχία του στην περιοχή με την κατάκτηση του βασιλιά των Χιμιαριτών (Υεμένη).
Ο Πέρσης προφήτης Μάνης θεωρούσε την Αξούμ ως μία από τις τέσσερις μεγάλες δυνάμεις της εποχής του, παράλληλα με την Περσία, τη Ρώμη και την Κίνα. Η αρχαία πρωτεύουσα, που ονομάζεται επίσης Αξούμ, ήταν στη βόρεια Αιθιοπία. Το Βασίλειο χρησιμοποίησε το όνομα “Αιθιοπία” ήδη από τον 4ο αιώνα. Η παράδοση ισχυρίζεται ότι ο Αξούμ είναι ο υποτιθέμενος τόπος ανάπαυσης της Κιβωτού της Διαθήκης και της κατοικίας της βασίλισσας της Σαβά.
Τα πρώτα νομίσματα της Αιθιοπίας κόπηκαν με ελληνικές επιγραφές, αφού η ελληνική γλώσσα ήταν μια σημαντική γλώσσα της αιθιοπική αυλής για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Έλληνας ήταν ο Άγιος Φρουμέντιος, ο οποίος έγινε ο πρώτος επίσκοπος της Αιθιοπίας και η κοινή μας πίστη αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της σχέσης μας. Κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων, οι δύο αυτοκρατορίες, Βυζάντιο και Αιθιοπία ήταν σε συνεχή συμμαχία και θεωρούνταν οι βόρειοι και νότιοι πόλοι του ίδιου του πολιτισμού. Μεταξύ αυτών, σφυρηλάτησαν πολιτικές συλλογικής ασφάλειας τόσο εξειδικευμένες, όσο εκείνες που βλέπουμε να δημιουργούνται στον σύγχρονο κόσμο. Και οι δύο πολιτισμοί ήταν απομονωμένοι και έπρεπε να αγωνιστούν για να επιβιώσουν.
Αρχαία Χριστιανική Αυτοκρατορία, η Αιθιοπία αποτελεί το πιο ιδιόρρυθμο και ανεξερεύνητο κομμάτι της χριστιανοσύνης. Διαφέρει ριζικά από άλλες αφρικανικές χώρες, έχοντας να επιδείξει καταγεγραμμένη ιστορία χιλιετιών, ιδιαίτερο αλφάβητο και ημερολόγιο και εντυπωσιακή τέχνη. Εδώ η Μαύρη Αφρική αγκάλιασε τον αρχαίο κόσμο.
Πολλοί ταυτίζουν την Αιθιοπία με τη μυθική Χώρα του Πουντ, που οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν γενέτειρά τους και από την οποία προμηθεύονταν χρυσό, ελεφαντοστό και δούλους. Στον αιθιοπικό βορρά άνθησε, την πρώτη χιλιετία π.Χ., λαμπρός πολιτισμός με κέντρο την πόλη Αξούμ, αποτέλεσμα συνεύρεσης των Αιθιόπων με τους κατοίκους της νότιας Αραβίας.
Από εδώ πιστεύεται πως ξεκίνησε η βασίλισσα του Σαββά, που -κατά τον μύθο- επισκέφθηκε το βασιλιά Σολομώντα, με τον οποίο απέκτησε γιο, το Μενελίκ. Ο τελευταίος θεωρείται μυθικός γεννήτορας των Αιθιόπων. Η βασίλισσα και ο Μενελίκ, όπως και πολλοί Αιθίοπες, ασπάσθηκαν τον ιουδαϊσμό. Τη βάση του μύθου σε πραγματικά γεγονότα πιστοποιεί η επιβίωση πληθώρας εβραϊκών εθίμων μεταξύ των χριστιανών Αιθιόπων, και η μέχρι πρότινος παρουσία πολλών Εβραίων (Φαλάσα).
Τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. ένας Ελληνας μοναχός από την Τύρο, ο Φρουμέντιος, έφερε τον χριστιανισμό στην Αιθιοπία, προσηλυτίζοντας τον βασιλιά της Αξούμ Αϊζάνα. Ο χριστιανισμός έγινε η επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας γύρω στο 340 μ.Χ, ενώ ο Φρουμέντιος ανακηρύχθηκε Αμπούνα (αρχιεπίσκοπος) της Αξούμ, που παραμένει η ιερή πόλη των Αιθιόπων. Τον Φρουμέντιο είχε χειροτονήσει επίσκοπο ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Αθανάσιος.
Ο αιθιοπικός χριστιανισμός ξεκίνησε και παρέμεινε στενά συνδεδεμένος με την Κοπτική Εκκλησία της Αιγύπτου. Ωστόσο, οι ίδιοι οι Αιθίοπες, καίτοι Μονοφυσίτες, αποκαλούν την Εκκλησία τους Ορθόδοξη. Η Ορθοδοξία τους διαφέρει από εκείνη της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής. Η επέλαση του Ισλάμ της στέρησε κάθε δυνατότητα επικοινωνίας με την υπόλοιπη χριστιανοσύνη. Σε καθεστώς απομόνωσης, υπό το βάρος συνεχών αγώνων επιβίωσης κατά των μουσουλμάνων, η αιθιοπική Ορθοδοξία εξελίχθηκε σε ιδιόμορφο κράμα εβραϊκών, χριστιανικών και αφρικανικών εθίμων.
Οι Αιθίοπες ορθόδοξοι τηρούν παραδοσιακά τόσο την αργία της Κυριακής, όσο και την Εβραϊκή του Σαββάτου, ενώ τα αγόρια περιτέμνονται την έβδομη ημέρα μετά τη γέννηση. Οπως οι Εβραίοι, τηρούν διαιτητικούς κανόνες για τη σφαγή των ζώων, ενώ δεν τρώνε χοιρινό κρέας. Κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, μέρες νηστείας, δεν καταναλώνουν ζωικά προϊόντα.
Οι αιθιοπικές εκκλησίες είναι είτε κυκλικές με στέγη από άχυρο, σαν τεράστιες καλύβες είτε μονόκλιτες βασιλικές, είτε συνδυάζουν μια από τις προηγούμενες μορφές με τη διάρθρωση σε επάλληλα επίπεδα, μοιάζοντας με παγόδες. Καθεμία χωρίζεται σε τρία μέρη, εκ των οποίων το ιερότερο, τα Αγια των Αγίων, είναι άβατο για τους μη κληρικούς. Εκεί φυλάσσεται πάντα ένα αντίγραφο της Κιβωτού της Διαθήκης (των πλακών με τις Δέκα Εντολές που έδωσε ο Θεός στοΝ Μωυσή) που ονομάζεται ταμπότ. Το ταμπότ καθαγιάζει τοΝ ναό, και αντιστοιχεί στη δική μας Αγία Τράπεζα. Τόσο η τριμερής διάρθρωση όσο και το αντίγραφο της Κιβωτού θυμίζουν τοΝ Ναό του Σολομώντα.
Το μεγαλύτερο καλλιτεχικό επίτευγμα του αιθιοπικού χριστιανισμού είναι οι εκκλησίες οι λαξευμένες σε γιγάντιους μονόλιθους. Πάνω από τριακόσιες λαξευμένες εκκλησίες στολίζουν τα αιθιοπικά υψίπεδα. Οι εντυπωσιακού μεγέθους μονολιθικές εκκλησίες της Λαλιμπέλα θεωρούνται το όγδοο θαύμα του κόσμου, ενώ η περιοχή Τιγκράι, με τις αναρίθμητες εκκλησίες τις λαξευμένες σε απόμακρους βράχους, είναι η Καππαδοκία της Αφρικής.
Η εικονογραφία τους μοναδική. Αν και εδράζεται στη βυζαντινή παράδοση, περιλαμβάνει θέματα άγνωστα στον λοιπό χριστιανισμό. Προστάτης της χώρας ο γνωστός μας Αγιος Γεώργιος, που οι Αιθίοπες θεωρούν μισό Ελληνα και μισό Λιβανέζο. Η παρακολούθηση μιας αιθιοπικής λειτουργίας αποτελεί αλησμόνητη εμπειρία.
Το τελετουργικό είναι ασυναγώνιστα υποβλητικό και η όλη μυσταγωγία μοιάζει βγαλμένη από τη Βίβλο. Οι Αιθίοπες προσέρχονται στην εκκλησία, τυλιγμένοι σε λευκούς μανδύες, στις πέντε το πρωί. Η τρίωρη λειτουργία χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, ιερείς και διάκονοι συγκεντρώνονται σε κύκλο και ψέλνουν ύμνους. Στα χέρια τους φέρουν σείστρα, τα οποία σείουν συνοδεύοντας τις μελωδίες, ενώ κάποιοι χτυπούν ταμπούρλα. Σε τακτά διαστήματα, συνοδεύουν τους ύμνους με αργές χορευτικές κινήσεις. Το δεύτερο μέρος της ακολουθίας μοιάζει περισσότερο στο ορθόδοξο τυπικό, όπως το ξέρουμε. Οι πιστοί, καθόλη τη διάρκεια της τρίωρης λειτουργίας, στηρίζονται σε μπαστούνια, καθώς απαγορεύεται να καθήσουν.
Σε αυτήν την παράδοση, τόσο για τα εξαίρετα έργα τέχνης όσο και για τα μοναδικά έθιμα και τελετουργίες που κατέλιπε, εδράζεται η εθνική υπερηφάνεια των Αιθιόπων, κατοίκων μιας χώρας μοναδικής, που θα μπορούσαμε δικαιολογημένα να θεωρήσουμε το Βυζάντιο της Αφρικής.
Πηγές:
https://www.kathimerini.gr/242640/article/epikairothta/kosmos/ai8iopia-to-agnwsto-vyzantio-ths-mayrhs-hpeiroy
https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BE%CE%BF%CF%8D%CE%BC
https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%BF_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%91%CE%BE%CE%BF%CF%8D%CE%BC
https://neoskosmos.com/el/56883/%CE%B7-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B3%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1-%CE%AE%CF%84%CE%B1%CE%BD-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE/
greekhistoryandprehistory