Ο Μιχαήλ Γ΄, ο επιλεγόμενος Μέθυσος (839 – 23 Σεπτεμβρίου 867), ήταν Βυζαντινός αυτοκράτορας (842-867). Γιος και διάδοχος του Θεόφιλου, ανήλθε στο θρόνο σε ηλικία τριών ετών υπό την αντιβασιλεία της μητέρας του Θεοδώρας.
Ο βίος και η πολιτεία του Μιχαήλ παρουσιάζονται με τα μελανότερα χρώματα από τους Βυζαντινούς χρονογράφους, αλλά τα τελευταία χρόνια υπάρχουν τάσεις αποκατάστασής του.
Πριν πεθάνει ο Θεόφιλος, όρισε συνεπιτρόπους, βοηθούς της Θεοδώρας, τον λογοθέτη Θεόκτιστο[, τον μάγιστρο Μανουήλ και τον πατρίκιο Βάρδα, αδελφό της Θεοδώρας.
Τα σπουδαιότερα γεγονότα μέχρι την απομάκρυνση της Θεοδώρας από την εξουσία, ήταν:
η καθαίρεση του εικονομάχου πατριάρχη Ιωάννη Γραμματικού και η ενθρόνιση του εικονόφιλου Μεθόδιου ως προαπαιτούμενα του σημαντικότατου γεγονότος, της αναστήλωσης των εικόνων
• ο ολοκληρωτικός πόλεμος κατά των Παυλικιανών της Μικράς Ασίας που μετέτρεψε προμάχους της αυτοκρατορίας σε ανηλέητους εχθρούς της
• οι εδαφικές απώλειες του κράτους
Η ανατροφή του Μιχαήλ
Ο Μιχαήλ Γ΄ μεγάλωσε υπό την επιμέλεια του αδελφού της Θεοδώρας Βάρδα και πήρε -κατά τους χρονογράφους πάντοτε- την χειρότερη ανατροφή που μπορούσε να δοθεί: παραδομένος από μικρή ηλικία στα ποτά (εξ ου και η προσωνυμία Μέθυσος), στις ερωμένες και στις αρματοδρομίες, επικεφαλής συμμορίας ελεεινών που αναστάτωναν την Κωνσταντινούπολη με αισχρές φάρσες και βρωμερά αστεία εις βάρος του πατριάρχη και της Θεοδώρας ακόμη.
Φιλοδοξώντας ο Βάρδας να μείνει μόνος επίτροπος της βασιλείας, προκάλεσε ένταση στις σχέσεις των άλλων δύο συνεπιτρόπων με αποτέλεσμα ο Μανουήλ να αποσυρθεί. Ύστερα ο Βάρδας παρόξυνε τον ανεψιό του εναντίον του Θεόκτιστου λέγοντας ότι αυτός ήταν που συμβούλευε την Θεοδώρα να μη του δίνει χρήματα για τις ακολασίες του. Τελικά με την έγκριση του Μιχαήλ ο Βάρδας δολοφόνησε τον Θεόκτιστο το 854.
Βλέποντας η Θεοδώρα ότι οι ενέργειες του αδελφού της αποσκοπούσαν στην εξουδετέρωσή της και για ν’ αποφύγει τα χειρότερα, συγκάλεσε το 856 την Σύγκλητο, απέδωσε λογαριασμό της επιτροπείας της και έφυγε από τα ανάκτορα με τις θυγατέρες της αφήνοντας ένα υπέρογκο ποσό στο δημόσιο ταμείο.
Αλλά ο Βάρδας δεν αρκέστηκε σ’ αυτό. Υπέβαλε στον Μιχαήλ τον φόβο ότι θα είχε την τύχη του Κωνσταντίνου ΣΤ΄ που τον τύφλωσε η μητέρα του Ειρήνη η Αθηναία και ο πατριάρχης Ιγνάτιος -που είχε διαδεχτεί το 846 τον Μεθόδιο- διατάχθηκε να κουρέψει μοναχές την Θεοδώρα και τις κόρες της. Ο Ιγνάτιος αρνήθηκε και τις κούρεψε ο άλλος αδελφός, ο Πετρωνάς. Η Θεοδώρα έζησε από τότε περιορισμένη και φτωχικά στα ανάκτορα του Καριανού.
Η παντοδυναμία του Βάρδα
Παραδυναστεύων πλέον ο Βάρδας -o οποίος είχε κι αυτός την ίδια αντιμετώπιση με τον Μιχαήλ από τους χρονογράφους και όμοια κι αυτόν νεώτεροι ιστορικοί προσπαθούν ν’ αποκαταστήσουν- μόνος δίπλα στον βασιλιά, προήχθη μετά την δολοφονία του Θεόκτιστου σε μάγιστρο και δομέστικο των σχολών και μετά την αποπομπή της Θεοδώρας σε κουροπαλάτη. Δυο γιοι του είχαν καίρια στρατιωτικά αξιώματα. Αλλά έμενε ένα εμπόδιο ακόμη, ο πατριάρχης Ιγνάτιος.
Ο Ιγνάτιος ήταν από τους ακραίους εικονόφιλους, επιλογή της Θεοδώρας. Όπως προελέχθη αρνήθηκε να την κουρέψει μοναχή, κι αυτό ήταν μια αφορμή της εχθρότητας του Βάρδα. Άλλη σοβαρότατη αφορμή ήταν ότι τα Φώτα του 857 ο Ιγνάτιος αρνήθηκε την θεία κοινωνία στον Βάρδα επειδή έδιωξε την γυναίκα του και συζούσε με την γυναίκα ενός γιου του. Τελικά ο Ιγνάτιος εκθρονίστηκε και πατριάρχης έγινε ο Φώτιος.
Ο Φώτιος ζήτησε από τον πάπα Νικόλαο Α΄ να στείλει αντιπροσώπους του σε σύνοδο της Κωνσταντινούπολης για να επικυρωθεί οριστικά ο θρίαμβος της ορθοδοξίας κατά των εικονομάχων και να επικυρωθεί η εκλογή του. Οι αντιπρόσωποι ήρθαν και ο Ιγνάτιος καθαιρέθηκε με την σύμφωνη γνώμη τους, αλλά σε λίγο ο Νικόλαος, για πολιτικούς κυρίως λόγους, άλλαξε γνώμη. Καθήρεσε τους αντιπροσώπους του στην σύνοδο, καθήρεσε (θεωρητικώς) κι αναθεμάτισε τον Φώτιο, τον αυτοκράτορα κι όλο το κράτος. Ήταν η απαρχή της μακράς διένεξης που οδήγησε στο Μεγάλο Σχίσμα των Εκκλησιών το 1054.
Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις των Μιχαήλ και Βάρδα κατά των Αράβων στην Μικρά Ασία κατέληγαν κατά κανόνα σε αποτυχία. Δύο φορές ο Μιχαήλ λίγο έλειψε να αιχμαλωτιστεί και σώθηκε διά της φυγής. Τελικά το 862 ο αδελφός της Θεοδώρας και του Βάρδα Πετρωνάς συνέτριψε τους Άραβες και τους Παυλικιανούς και ο κίνδυνος από την πλευρά εκείνη απομακρύνθηκε για λίγο. Μετά την επιτυχία αυτή ο Βάρδας αναγορεύθηκε καίσαρ.
Στα θετικά της διακυβέρνησης του Βάρδα περιλαμβάνεται η αντίστασή του στις κυριαρχικές απαιτήσεις του πάπα και η ενθάρρυνση της παιδείας. Φρόντισε ιδιαίτερα την σχολή ανωτέρων σπουδών της Μαγναύρας, όπου κάλεσε τον καθαιρεμένο εικονομάχο αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Λέοντα τον Μαθηματικό. Ιδιαίτερο βάρος δόθηκε στην «έξω σοφίαν», στην μη εκκλησιαστική παιδεία δηλαδή και η διδασκαλία γινόταν δωρεάν. Τότε επίσης εκχριστιανίστηκαν οι Βούλγαροι και εστάλησαν οι Κύριλλος και Μεθόδιος στην Μοραβία. Τέλος, αποκρούστηκε επιδρομή των Ρώσων που πέρασαν το 865 τον Βόσπορο με 200 πλοιάρια και λεηλατούσαν τα παράλια.
Ο παρακοιμώμενος Βασίλειος
Δεδομένου ότι Μιχαήλ δεν είχε αποκτήσει παιδιά από την γυναίκα του Ευδοκία Δεκαπολίτισσα , ο Βάρδας ήλπιζε ότι η βασιλεία θα περιέλθει στον ίδιο και στους γιους του.
Σε εφαρμογή των σχεδίων του αυτών, έπεισε ο Βάρδας τον Μιχαήλ να αποπέμψει τον παρακοιμώμενο Δαμιανό, προκειμένου να βάλει δίπλα του ένα δικό του άνθρωπο. Αλλά παρακοιμώμενος έγινε απρόσμενα ο πρωτοστράτορας Βασίλειος.
Ο Βασίλειος γεννήθηκε στην Αδριανούπολη κ’ η οικογένειά του κι αυτός αιχμαλωτίστηκαν από τον Κρούμο. Ύστερα από ανταλλαγή αιχμαλώτων ήρθε στην Κωνσταντινούπολη, όπου διακρίθηκε για την σωματική του δύναμη, τις κυνηγετικές του ικανότητες και την ιππευτική του δεινότητα. Ο Μιχαήλ ενθουσιάστηκε με τα χαρίσματα αυτά και τον κατέταξε στην φρουρά του.
Η εξέλιξη του Βασίλειου υπήρξε ιλιγγιώδης, αν και με κάποιες παραχωρήσεις. Μετά την άνοδό του στο αξίωμα του παρακοιμώμενου, ο Μιχαήλ τον υποχρέωσε να διώξει την γυναίκα του και να παντρευτεί την βασιλική ερωμένη Ευδοκία την Ιγγερίνα. Ο Βάρδας, βαρέως φέρων την αποτυχία των σχεδίων του, ήρθε σε ανοικτή ρήξη με τον Βασίλειο και καθένας ερέθιζε τον αυτοκράτορα εναντίον του άλλου.
Τελικά ο Βασίλειος έπεισε τον Μιχαήλ για την επιβουλή του Βάρδα και σκηνοθετήθηκε εκστρατεία στην Κρήτη μετά το Πάσχα του 866. Ο Βάρδας αποφάσισε να συμμετάσχει, αν και πολλοί τον είχαν συμβουλεύσει να μη το κάνει. Δολοφονήθηκε στην αυτοκρατορική σκηνή από τον Βασίλειο «του βασιλέως βλέποντος και σιωπώντος».
Ύστερα ο Μιχαήλ έκανε μάγιστρο και υιοθέτησε τον Βασίλειο και την Πεντηκοστή στην Αγία Σοφία τον έστεψε συμβασιλέα. Πριν από την στέψη τον μαστίγωσε τριάντα φορές για να του δείξει την στοργή του.
Το καλοκαίρι του 867 το σχίσμα μεταξύ των Εκκλησιών έγινε βαθύτερο. Ο Φώτιος συνεκάλεσε σύνοδο των ανατολικών Εκκλησιών, η οποία καθήρεσε (θεωρητικώς κι αυτή) κι αναθεμάτισε τον πάπα Νικόλαο.
Εν τω μεταξύ ο Μιχαήλ φέρεται να είχε φτάσει στα όρια της παραφροσύνης: Ξέθαψε τα οστά του Κωνσταντίνου Ε΄ και του Ιωάννη του Γραμματικού, τα μαστίγωσε στον Ιππόδρομο και διέταξε να τα κάψουν. Κατήργησε τον οπτικό τηλέγραφο που είχε επινοήσει ο Λέων ο Μαθηματικός και ειδοποιούσε για τις επιδρομές των Αράβων, προκειμένου ν’ απολαμβάνει ο λαός απερίσπαστος τις νίκες του στις αρματοδρομίες.
Το βράδυ μεθυσμένος διέτασσε ακρωτηριασμούς κι αποκεφαλισμούς και το πρωί καλούσε τους καταδικασμένους στο επόμενο συμπόσιο. Κατασπατάλησε το δημόσιο χρήμα στα συμπόσια, στα άλογα και στους αρματηλάτες, αγωνιζόμενος και κινδυνεύοντας ο ίδιος.
Ο Βασίλειος προσπάθησε να τον συνετίσει αλλά μάταια. Κέρδισε μόνο την εχθρότητα των συμποτών του Μιχαήλ οι οποίοι άρχισαν να τον διαβάλλουν. Η στάση του Μιχαήλ έναντι του Βασίλειου άλλαξε τελείως και έβαλε να τον δολοφονήσουν. Η απόπειρα απέτυχε και τότε ο Μιχαήλ ανακοίνωσε ότι σκοπεύει να αναγορεύσει και ένα από τους ευνοουμένους του συμβασιλέα.
Στις 23 Σεπτεμβρίου του 867 ο Βασίλειος δολοφόνησε τον Μιχαήλ και έμεινε μόνος αυτοκράτορας, ιδρύοντας την Μακεδονική δυναστεία.
Αποτίμηση
Η άποψη των χρονογράφων για τον Μιχαήλ είναι ομόφωνα καταδικαστική: ο μέθυσος, ο ακόλαστος, ο εμπαίζων τα θεία, αυτός που έκανε όλα όσα αναφέρθηκαν ώς τώρα. Είναι όμως γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους χρονογράφους έγραψαν επί Μακεδονικής Δυναστείας και πιθανότατα καθ΄υπαγόρευσιν των βασιλέων της. Σκοπός τους συνεπώς ήταν να δικαιολογήσουν τις δολοπλοκίες και τις δολοφονίες του Βασίλειου και να εμφανίσουν την εξόντωση του Μιχαήλ σαν σωτηρία του κράτους.
Τα τελευταία χρόνια σημειώνεται μια προσπάθεια ανασκευής της περί Μιχαήλ άποψης των χρονογράφων. Εστιάζεται όμως αυτή η προσπάθεια στα σημαντικά όντως γεγονότα της βασιλείας του, πρωταγωνιστές των οποίων υπήρξαν η Θεοδώρα, ο Βάρδας και ο Φώτιος και όχι στην προσωπικότητα του Μιχαήλ.