Δυο παλαιοχριστιανικές βασιλικές με θαυμάσια ψηφιδωτά δάπεδα (στη μία βρέθηκε και επιγραφή που μαρτυρεί την ονομασία της, η Αγία Ειρήνη του Θεού), οικοδομημένες με πλήθος αρχιτεκτονικών μελών από αρχαιότερα κτίρια (spolia) -ακόμα και των κλασικών χρόνων-, αλλά και αρχαϊκών επιγραφών με νόμους, μερικές από τις οποίες είναι αρχαιότερες από εκείνες της Γόρτυνας, της βασίλισσας των επιγραφών, ανακάλυψε πρόσφατα ο καθηγητής Νικόλαος Σταμπολίδης στον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας στην Κρήτη, όπου διεξάγει ανασκαφές τα τελευταία 35 χρόνια.
Πρόκειται μάλιστα να αναφερθεί εκτενώς στα σπουδαία αυτά ευρήματα το Σάββατο 28 Σεπτεμβρίου στο Ρέθυμνο, κατά την ομιλία που θα δώσει στο Ωδείο της πόλης.
Είναι, λοιπόν, πολύ φυσικό να είναι χαρούμενος, πόσο μάλλον όταν αυτό που πάντα τον ενδιέφερε ερευνητικά γίνεται πραγματικότητα: Να ρίξει «φως στο σκοτάδι. Δηλαδή σε περιόδους και περιοχές που δεν γνωρίζουμε καλά, όπως το πέρασμα από τον παγανισμό στον χριστιανισμό», όπως τόνισε στο Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων. Ο κ. Σταμπολίδης, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, ανασκαφέας της αρχαίας Ελεύθερνας, δημιουργός και ψυχή του μουσείου της -το δεύτερο σε επισκεψιμότητα στην Κρήτη μετά το Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου -, διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, μέλος του ΚΑΣ και, εδώ και λίγες μέρες, μέλος του ΔΣ του Ελληνικού Φεστιβάλ ΑΕ, συνομίλησε με το ΑΠΕ-ΜΠΕ για τα καταπληκτικά πράγματα που κάνει, για τα οποία και βραβεύεται, όπως ο Μεγαλόσταυρος που του απονεμήθηκε πρόσφατα εκ μέρους της ισπανικής κυβέρνησης για τη συνολική προσφορά του στον ευρωπαϊκό και ελληνικό πολιτισμό.
Επίσης, αναφέρθηκε εκτενώς στα συναρπαστικά ευρήματα που, μαζί με τους συνεργάτες του, ανακαλύπτει τα τελευταία τρία χρόνια στις θέσεις «Αγία Ειρήνη» και «Άγιος Μάρκος», στην ανατολική πλευρά του λόφου της αρχαίας Ελεύθερνας. Υπενθυμίζεται ότι στα δυτικά του ίδιου λόφου βρίσκεται η περίφημη «ομηρική» νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, την οποία έχει ανασκάψει ο ίδιος, με σπουδαία ευρήματα που στεγάζονται στο Μουσείο της αρχαίας Ελεύθερνας, μέσα στον αρχαιολογικό χώρο.
Ακολουθεί η συνέντευξη που έδωσε ο καθηγητής Νικόλαος Σταμπολίδης στη δημοσιογράφο Ελένη Μάρκου για το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων
Ερ. Μιλήστε μας για τα αποτελέσματα των ανασκαφών που πραγματοποιείτε τα τρία τελευταία χρόνια στην αρχαία Ελεύθερνα, τα οποία θα παρουσιάσετε στο Ρέθυμνο, στις 28 Σεπτεμβρίου.
Απ. Στην ερευνητική μου δραστηριότητα, αυτό που με ενδιέφερε πάντα ήταν να ρίξω φως στο σκοτάδι, δηλαδή σε περιόδους και περιοχές που δεν γνωρίζουμε καλά. Ό,τι χαρακτήριζαν ο Ντέσμπορο και άλλοι μεγάλοι αρχαιολόγοι ως «Σκοτεινούς Αιώνες». Π.χ. για τη μετάβαση από την Εποχή του Χαλκού στην Εποχή του Σιδήρου, πράγμα που δόξα τω Θεώ, μπορέσαμε να φανερώσουμε τουλάχιστον για την Ελεύθερνα. Κατόπιν, με ενδιέφερε μια δεύτερη μετάβαση, ένα ακόμα κομμάτι αυτού του παζλ: πώς περνά κανείς από τα ρωμαϊκά στα παλαιοχριστιανικά/πρωτοβυζαντινά χρόνια, ουσιαστικά πώς περνά μια κοινωνία από τον παγανισμό στον χριστιανισμό. Τα τελευταία 3-4 χρόνια, συστηματικά και εντατικά, σκάβουμε με τους φοιτητές μου σε δυο θέσεις: στην «Αγία Ειρήνη» και στον «Άγιο Μάρκο» -Αγία Ειρήνη λέγεται γενικότερα η περιοχή. Η αλήθεια είναι ότι σταθήκαμε πραγματικά πολύ τυχεροί.
Ερ. Τι εντοπίσατε;
Απ. Δύο βασιλικές και μία επιγραφή όπου αναγράφεται: Θεού-Αγίας Ειρήνης, δηλαδή, η μία εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην «Ειρήνη του Θεού», αντιστοίχως όπως στην Κωνσταντινούπολη η Αγία Σοφία είναι η Σοφία του Θεού. Με άλλα λόγια, η εκκλησία δεν ανήκει σε έναν άγιο ή σε μια αγία, αλλά είναι αφιερωμένη στην έννοια της ειρήνης του Θεού. Εκείνη την εποχή (σ.σ. παλαιοχριστιανική-πρώιμη βυζαντινή, 4ος – 7ος αι. μ.Χ.) συνηθιζόταν αυτό. Επίσης, έχουμε βρει επιγραφές με ονόματα επισκόπων που δεν είναι γνωστά στις Notitiae Episcopatuum, όπου περιλαμβάνονται ονόματα επισκόπων της Κρήτης.
Ερ. Φαντάζομαι τη χαρά σας…
Απ. Όμως η πιο μεγάλη χαρά δεν είναι αυτή. Για έναν «κλασικό» αρχαιολόγο σημαντικό είναι ότι αυτές οι εκκλησίες, κυρίως η Αγία Ειρήνη, έχουν χτιστεί με spolia από παλαιότερα κτίρια, δηλαδή, αρχιτεκτονικά μέλη, κολώνες, κιονόκρανα κ.ά., ελληνιστικά και ρωμαϊκά, καθώς και από αρχαϊκές επιγραφές με νόμους, μερικές φορές ακόμα αρχαιότερες από της Γόρτυνας, της βασίλισσας των επιγραφών, όπως τη λέμε. Είναι τόσα τα κομμάτια των επιγραφών έως σήμερα, που συναγωνίζονται αυτές που έχει δημοσιεύσει η Guarducci στο Inscriptiones Creticae για την Ελεύθερνα. Οι νέες επιγραφές αποτελούν για την πόλη ένα corpus από μόνες τους. Και σας είπα ελάχιστα… Το σημαντικό επίσης είναι ότι από τα spolia που έχουν χρησιμοποιηθεί στους τοίχους των βασιλικών, ως οικοδομικό υλικό, υποπτευόμαστε ότι βρισκόμαστε στο κέντρο, το θρησκευτικό αλλά και το κοινωνικοπολιτικό, την αγορά δηλαδή, της κλασικής και ρωμαϊκής Ελεύθερνας.
Ερ. Τι άλλο βρήκατε;
Απ. Εξαιρετικά ψηφιδωτά, τα οποία τα συντηρούμε συγχρόνως με την ανασκαφή των κτιρίων. Έχουμε σχεδόν ολοκληρώσει την έρευνα στην Αγία Ειρήνη, ένα μεγάλο κτίσμα μεγέθους περίπου 25Χ17μ. Η δεύτερη βασιλική, που δεν έχουμε ολοκληρώσει την ανασκαφή της, μπορεί να αναστηλωθεί, σε ικανοποιητικό βαθμό, τουλάχιστον εν μέρει. Σε ορισμένα σημεία, οι τοίχοι διατηρούνται σε ύψος 2-2,5 μ. Διατηρεί σχεδόν όλα τα αρχιτεκτονικά μέλη της σε ένα πολύ ικανοποιητικό επίπεδο, όχι μόνο τα spolia, αλλά και τα σύγχρονά της, όπως πεσόκρανα και κιονόκρανα, έτσι που να ξεχωρίζει ένα ντόπιο εργαστήριο γλυπτικής του 4ου – 5ου αι. μ.Χ. Πρώιμα, δηλαδή, έργα όπως της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη, με εξαιρετικό διάκοσμο. Επίσης, η θέση των δυο εκκλησιών δεν είναι τυχαία. Δηλαδή, έτσι όπως έχουν χτιστεί, όταν σταθείς στο ιερό της Αγίας Ειρήνης βλέπεις το ιερό της άλλης βασιλικής, και αντίστροφα, όπως κατέρχεται η κλιτύς του λόφου.
Όνειρό μου είναι τα μνημεία στην Ελεύθερνα, και τα παλαιοχριστιανικά και τα ρωμαϊκά και της ‘ομηρικής’ Ορθής Πέτρας, να ‘ενωθούν’ σε διαδρομές, έτσι ώστε όταν κανείς επισκέπτεται την ομηρική νεκρόπολη στην Ορθή Πέτρα, να μπορεί να περιηγηθεί και στην ελληνιστική/ρωμαϊκή πόλη και, φυσικά, τις βασιλικές. Να γίνει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου που να είναι μοναδικό. Πρόσφατα ήμουν στο Μάτσου Πίτσου στο Περού. Εκεί να δείτε αρχαιολογικό πάρκο και, κυρίως, συντονισμό στα βουνά -σε υψόμετρο 4.000 μ.! Πόσο μάλλον σε έναν μικρό λόφο, όπως της Ελεύθερνας, που θέλουμε να τον καταστήσουμε χώρο προορισμού. Να μην στέκει πια η Κρήτη σαν πελαργός στο ένα της πόδι -στον μινωικό πολιτισμό- αλλά και στο δεύτερο πόδι της, την Ελεύθερνα, όπου μπορεί κανείς να δει τη συμβολή της Κρήτης στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή στα γεωμετρικά, αρχαϊκά χρόνια και κατόπιν στα κλασικά, ελληνιστικά, ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια.
Ερ. Πρόσφατα (5/9) ο Ισπανός πρέσβης, εκ μέρους της ισπανικής κυβέρνησης, σας έχρισε διοικητή της Τάξης της Λεγεώνας της Τιμής (La Cruz de Oficial de la Orden del Merito Civil). Έχετε, έτσι, τιμηθεί με τρεις μεγαλόσταυρους, από την ελληνική, την ιταλική και τώρα από την ισπανική κυβέρνηση. Πώς αισθάνεστε γι’ αυτή την τιμή και τι σημαίνει για εσάς να αναγνωρίζεται το έργο σας;
Απ. Αυτές οι τιμές δίνονται συνήθως σε πρέσβεις, σε πρόσωπα πολιτικά κ.λπ. Όταν λοιπόν τιμάται ένας άνθρωπος του πολιτισμού, ένας αρχαιολόγος εν προκειμένω, η τιμή πρώτα-πρώτα αντανακλάται στην ίδια μου τη χώρα, αντανακλάται όμως και στους αρχαιολόγους, στην οικογένεια και στους συνεργάτες μου, στους φίλους, στους μαθητές μου, σε όλους τους ανθρώπους που ενισχύουν ηθικά και οικονομικά το έργο μου. Όταν εγώ τιμούμαι από μια κυβέρνηση, δι’ εμού τιμώνται και όλοι οι άλλοι, κι αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε ποτέ.
Ο επιστήμονας όταν είναι και δάσκαλος είναι ουσιαστικά το παράδειγμα για τους επόμενους. Χωρίς το παράδειγμα, οι νεαρότεροι πώς θα μάθουν; Αυτό λοιπόν θέλω να μεταδίδω. Και αυτή είναι πραγματικά η αξία της βράβευσης.
Ερ. Είναι λοιπόν αυτό … το μότο σας για τη ζωή, ο τρόπος που επιλέξατε να ζείτε;
Απ. Είναι ο έρωτας για τη ζωή, τη δημιουργία, τους ανθρώπους. Διαφορετικά, όταν αυτό που κάνεις το κάνεις για να κερδίσεις χρήματα, δόξα ή κάτι άλλο -χωρίς να λέω ότι είναι αθέμιτο-, στο τέλος τι σου γεμίζει; Αφού όλοι γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι είμαστε φθαρτά όντα, που περνούν και φεύγουν. Επομένως η ουσία είναι μέσα στο καθημερινό 24ωρο, όπου οι 8 ώρες είναι ύπνος και οι άλλες 8 για να κάνεις πράγματα, να φας, να περπατήσεις, να μιλήσεις και οι υπόλοιπες 8 ουσιαστικές ώρες είναι οι ώρες της εργασίας -που σε μας είναι 16!-, εάν δεν κάνεις αυτό που αγαπάς, τότε δεν έχεις ζήσει. Εγώ αυτό που κάνω το ερωτεύομαι, το αγαπώ, είναι όχι μόνο ένα κομμάτι της ζωής μου, είναι ο εαυτός μου.
Το θέμα λοιπόν είναι να συνηθίσεις τους άλλους σε ένα παράδειγμα που, αν μη τι άλλο, αποπνέει έρωτα και αγάπη και προσφορά για το αντικείμενό σου και τους άλλους. Γιατί θεωρώ ότι το χειρότερο πράγμα που μπορεί να συμβεί σε μια κοινωνία είναι να μάθεις τους νέους ανθρώπους στη μιζέρια. Αν συμβεί αυτό, τότε η επόμενη γενιά θα έχει ήδη χαλάσει κι αν δεν υπάρχουν γενιές αισιόδοξες, δημιουργικές, καταρρέει μια κοινωνία.
Ερ. Μετά την πετυχημένη έκθεση «Πικάσο και Αρχαιότητα» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (που ολοκληρώνεται στις 20/10), αλλά και τις τόσο εντυπωσιακές εκθέσεις που υλοποιήσατε τα τελευταία χρόνια, τι να περιμένουμε; Ή μήπως θα υπάρξει για λίγο μια … περίοδος ηρεμίας;
Απ. Δεν υπάρχει περίοδος ηρεμίας. Υπάρχουν αλλεπάλληλες συσκέψεις στο μουσείο με όλους τους εργαζόμενους καθώς πρέπει να έχουμε έναν προγραμματισμό ως το 2022. Ακόμα κι αν δεν γίνονται κάποια πράγματα άμεσα ή φαίνεται ότι υπάρχουν κενά χρόνου, εμείς όλοι πρέπει να προγραμματίσουμε καθώς οι εκθέσεις είναι δημιουργίες, παραγωγές δικές μας. Ελάχιστες φορές, φυσικά, υπάρχουν και θέματα όπου μπορεί να κληθεί κάποιος απ’ έξω να συνεργαστεί μαζί μας γιατί δεν προλαβαίνουμε. Δεν μπορείς να έχεις 100 καρπούζια κάτω από την ίδια μασχάλη μόνος σου. Η αλήθεια είναι ότι έχουμε δημιουργικό άγχος, γιατί κάθε φορά όλοι περιμένουν να δουν αν ο πήχης πάει παραπάνω ή μένει τουλάχιστον στο ίδιο επίπεδο με το προηγούμενο έργο μας. Βέβαια πρέπει να ξέρει ο κόσμος ότι όλες οι θεματικές δεν είναι το ίδιο ευνοϊκές. Άλλα πράγματα φέρνεις στον «Έρωτα», άλλα κάνεις στις «Πριγκίπισσες της Μεσογείου», άλλα όταν κάνεις τις «Αναδυόμενες Πόλεις» ή τέλος, στη σειρά των «Θεϊκών Διαλόγων» όπου συμπλέκεται η αρχαιότητα με τη μοντέρνα και τη σύγχρονη Τέχνη.
Επομένως, φυσικά υπάρχουν προγράμματα και για το 2020, όπου θα έχουμε -και σε αυτό δεν ανακατεύομαι πολύ εγώ- έκθεση για τον Takis ή για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 -κι εκεί μπορεί να συνεργαστούμε με έναν εξωτερικό επιμελητή- ή την Άγονη Γραμμή 2, την οποία είχαμε ανακοινώσει πριν 2-3 χρόνια αλλά με άλλες εμβόλιμες δημιουργίες, την πήγαμε πίσω χρονικά. Ξέρετε, δεν εργαζόμαστε με μια σειρά, υπάρχουν πάντα πολύκλαδα δέντρα και αν κάτι δεν πάει χρονικά σωστά, μπορεί να παρεμβληθεί κάτι άλλο, πιο ώριμο, πιο έτοιμο για παρουσίαση στο κοινό.
Αλλά οπωσδήποτε από τη Διοίκηση, την Πρόεδρο, τον Διευθυντή και όλα τα τμήματα, υπάρχει πάντοτε μια συνεκτική και πολύπλοκη συνεργασία και προετοιμασία. Μια δημιουργική ώσμωση. Και μην ξεχνάτε ότι είμαστε ένα μουσείο πολύ μικρό. Εγώ το λέω το μικρότερο, μεγάλο μουσείο της χώρας, με την έννοια ότι έχει 2,5 επιμελητές στο επιστημονικό κομμάτι, 5-6 στο επικοινωνιακό, δυο στο οικονομικοτεχνικό, ενώ το υπόλοιπο είναι στη φύλαξη, στο shop, στο καφέ κλπ. Είναι μια πολύ μικρή ομάδα που δουλεύει εντατικότατα, εξοντωτικά μερικές φορές, και αυτό κάποια στιγμή πρέπει να αλλάξει. Δηλαδή, αυτή η ανάπτυξη που έχει πάρει αυτό το μουσείο χρειάζεται πια περισσότερους ανθρώπους, δεν εννοώ μόνον αριθμητικά αλλά και ποιοτικά. Βέβαια, από την πείρα μου, μια συνεκτική μικρή ομάδα, ακόμα κι αν υπερθερμαίνεται είναι σαφώς πιο λειτουργική από άλλες μεγάλες δυσλειτουργικές ομάδες, και το βλέπουμε αυτό και στον ιδιωτικό και στον δημόσιο τομέα. Σε όλα χρειάζεται ένα μέτρο.
Ερ. Συμμετέχετε στο νέο επταμελές Διοικητικό Συμβούλιο της Ελληνικό Φεστιβάλ Α.Ε. (Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου). Πώς πιστεύετε ότι μπορείτε να συνδράμετε στο έργο της καλλιτεχνικής διευθύντριας, Κ. Ευαγγελάτου;
Απ. Μάλλον ξέρουν ότι υποστηρίζω συνήθως τους καλλιτέχνες στο ΚΑΣ!(γελάει). Ο νόμος προβλέπει ότι στο επταμελές πρέπει να υπάρχει ένας αρχαιολόγος. Μου είπαν ότι η συμβολή ενός αρχαιολόγου που έχει ένα ευρύτερο κοσμο-όραμα θα ήταν πολύ σημαντική και όταν μου ανέφεραν ποιοι άλλοι θα συμμετέχουν -εκτός από την κ. Ευαγγελάτου που γνωρίζαμε ότι θα είναι η καλλιτεχνική Διευθύντρια- είπα ότι ναι, ίσως μπορέσω να βοηθήσω. Είναι ξεχωριστές προσωπικότητες όλοι όσοι συμμετέχουν στο συμβούλιο, ο καθένας από τη δική του σκοπιά, είτε είναι νομικοί είτε του καλλιτεχνικού και του επιστημονικού χώρου.
Βέβαια, το ζητούμενο είναι αν οι ξεχωριστές προσωπικότητες μπορούν να σχηματίσουν ομάδα. Εκεί κρατάς πάντα μια στάση αναμονής. Επειδή είναι γνωστό το παράδειγμα θα το αναφέρω, όχι ότι αναμετρούμαστε με αυτό: για το χτίσιμο του Παρθενώνα υπήρχαν κι άλλοι γλύπτες και άλλοι αρχιτέκτονες στην Αθήνα εκτός από τον Ικτίνο, τον Φειδία κ.λπ. Ένιωσαν όμως ως ομάδα γι’ αυτό έφτιαξαν κάτι τόσο μοναδικό. Δηλαδή, είναι πολύ σωστό να επιλέγεις ξεχωριστούς ανθρώπους, όμως πρέπει να υπάρξει κι εδώ μια ώσμωση για να μπορέσει να προχωρήσει καλά το Φεστιβάλ που δεν είναι εύκολη υπόθεση και ιδιαίτερα στο διοικητικό και οικονομοτεχνικό μέρος. Θέλω να πιστεύω ότι ενδεχομένως να μπορώ να βοηθήσω με τη δική μου μικρή συμβολή ως αρχαιολόγος, αλλά και από οποιοδήποτε συνδυασμό των δικών μου γνώσεων με τις αγάπες μου που είναι το θέατρο, τα καλλιτεχνικά δρώμενα και η μουσική.