ΣΗΜΕΙΑ ΟΜΙΛΙΑΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ κ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΟΥ 7ου ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ «HUMAN BRAIN PROJECT SUMMIT»
Αθήνα, 3.2.2020
Αποτελεί ξεχωριστή τιμή για μένα να βρίσκομαι σήμερα εδώ μαζί σας, προκειμένου να κηρύξω την έναρξη του 7ου συνεδρίου, “Human Brain Project Summit”, που αφορά την ανάπτυξη τεχνολογιών πληροφορικής για την κατανόηση της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου. Είναι, μάλιστα, εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι διοργανώνεται από την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία, Human BrainProject (HBP), η οποία βρίσκεται στο δεύτερο ήμισυ της προγραμματισμένης δεκαετούς διάρκειάς της και της οποίας η συνολική χρηματοδότηση ανέρχεται στο 1 δισεκατομμύριο ευρώ, αποτελώντας μία από τις δύο μεγαλύτερες χρηματοδοτήσεις που έχουν δοθεί ποτέ σ’ ερευνητική προσπάθεια στην Ευρώπη. Το ως άνω γεγονός συνιστά μια δίκαιη επιβράβευση όσων υπηρετούν τις περί τον ανθρώπινο εγκέφαλο νευροεπιστήμες, αναφορικά τόσο με την κλινική πρακτική γύρω από τις σχετικές νευροεκφυλιστικές ασθένειες, όσο και με την άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτές επιστημονική έρευνα που αφορά την εν γένει εγκεφαλική λειτουργία.
Ι. Δεν είμαι ειδικός στις γνωσιακές επιστήμες, επομένως δεν μπορώ να εκφράσω γνώμη που να χαρακτηρίζεται από βεβαιότητες, οι οποίες, ούτως ή άλλως, νομίζω ότι δύσκολα «χωρούν» σ’ επιστημονικό διάλογο μεταξύ ακόμη και των ειδικών σ’ έναν επιστημονικό κλάδο τόσο ραγδαία εξελισσόμενο και τόσο πολύ στηριζόμενο στην διεπιστημονική προσέγγιση του φαινομένου της ανθρώπινης νόησης. Παραταύτα, ας μου επιτραπεί να εκφράσω κάποιες σκέψεις που προκύπτουν από τις γνώσεις ενός μέσου, βεβαίως κάπως «ανήσυχου», αναγνώστη.
Α. Ξεκινώ εξομολογούμενος ότι εντυπωσιάσθηκα όταν, πριν από χρόνια, διάβασα το κλασικό βιβλίο του Colin Blakemore, Καθηγητή της Νευροφυσιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, με τίτλο, «Η Μηχανή του Νού», στο οποίο ο συγγραφέας επιχειρεί να κατανοήσει περίπλοκες λειτουργίες, όπως είναι η αντίληψη, η μάθηση και η μνήμη, η σκέψη, η τρέλα και η κατάθλιψη, η εξάρτηση, η γλώσσα, οι βιολογικοί ρυθμοί, ο πόνος, η γήρανση, κ.λπ. Στο εν λόγω μελέτημα του Blakemore συνυπάρχουν η αναλυτική και η συνθετική μέθοδος μελέτης, ενώ αντλεί δεδομένα από τις Νευροεπιστήμες, την Νευρολογία, την Ψυχιατρική και την Ψυχολογία.
Β. Μιας και έγινε λόγος για την τόσο περίεργη διαδικασία συγκρότησης της μνήμης, οφείλω να μνημονεύσω, ακολούθως, το βιβλίο του Νομπελίστα Eric R. Kandel, «Αναζητώντας τη μνήμη – Η ανάδυση μιας νέας επιστήμης του νου».
1. Η λειτουργία της μνήμης αποτελούσε και αποτελεί για μένα, όπως και για κάθε ανυποψίαστο περί την επιστημονική μελέτη της άνθρωπο, ένα «όμορφο» αλλά άλυτο μυστήριο. Πράγματι, έτσι είναι, εάν κάνουμε τις εξής δύο ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις:
α) Πρώτον, είμαστε αυτό που είμαστε, σε μεγάλο βαθμό χάρη σε αυτά που μαθαίνουμε και θυμόμαστε.
β) Δεύτερον, οι μνήμες μας αποτελούν ένα είδος νοητικού ταξιδιού στον χρόνο, που μας απελευθερώνει από τους περιορισμούς του χρόνου και του χώρου.
2. Κατά συνέπεια, το ερώτημα που γεννάται είναι πώς δημιουργούνται οι αναμνήσεις στον εγκέφαλο; Όπως και στο προαναφερθέν βιβλίο του Blakemore, η προσέγγιση είναι και εδώ διεπιστημονική, αφού, εκκινώντας από την αναδυόμενη βιολογία του νου, ο συγγραφέας την συμπλέκει με ερευνητικούς προσανατολισμούς και ανάλογα επιτεύγματα της συμπεριφορικής ψυχολογίας, της γνωσιακής ψυχολογίας και των νευροεπιστημών. Άλλωστε, ας μην το ξεχνάμε, ήταν οι πρωτοποριακές του έρευνες για τις κυτταρικές και μοριακές διεργασίες της μνήμης, αυτές που χάρισαν στον Kandel το Βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας και Ιατρικής, το 2000.
Γ. Ένας τρίτος συγγραφέας βιβλίων για τις νευροεπιστήμες, το βάθος της σκέψης του οποίου θαυμάζω, αν και γνωρίζω ότι ορισμένες από τις απόψεις του είναι διαφιλονικούμενες, είναι ο Gerald M. Edelman, Καθηγητής της Βιοχημείας και τιμηθείς με το Βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας και Ιατρικής, το 1972, για την ανακάλυψη της μοριακής δομής των αντισωμάτων.
1. Είναι αληθές ότι τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του, ο Edelman ασχολήθηκε με το ζήτημα της συνείδησης σε συνάρτηση με τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Συνέγραψε γι’ αυτόν τον σκοπό επιστημονικές μονογραφίες αλλά και βιβλία για το ευρύ κοινό.
2. Όπως αναφέρεται στο «Επίμετρο» του τελευταίου του βιβλίου για το ευρύ κοινό, με τίτλο «Δεύτερη Φύση – Νευροεπιστήμη και Ανθρώπινη Γνώση», το οποίο αποτελεί μια σύνθεση Φιλοσοφίας, Ψυχολογίας, Ψυχανάλυσης, Εξελικτικής Βιολογίας και Νευροεπιστημών, και προκάλεσε έντονες αμφισβητήσεις από άλλους νευροεπιστήμονες, ο Edelman«εντυπωσιασμένος από τις ομοιότητες μεταξύ του ανοσοποιητικού και του νευρικού συστήματος εισήγαγε, με τα βιβλία «Νευρωνικός Δαρβινισμός» (1987) και «Αιθέρας Θεϊκός, Λαμπερή Φωτιά» (1992), μια εξελικτική θεωρία της ανάπτυξης και της φύσης της ανθρώπινης νόησης».
ΙΙ. Μια μεγάλη τομή στη μελέτη και την κατανόηση της εγκεφαλικής λειτουργίας φαίνεται ότι θα επιφέρει η περαιτέρω ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης στους καιρούς μας αλλά κυρίως σ’ αυτούς που έρχονται.
Α. Η αλήθεια, βεβαίως, είναι ότι ακόμη και σε ορισμένους από τους πιο ελπιδοφόρους και ραγδαία αναπτυσσόμενους τομείς της σύγχρονης επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας, όπως είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη, αν ενίοτε δεν λέγονται υπερβολές όσον αφορά το σημερινό status της, πάντως διατυπώνονται αποκλίνουσες, πολύ ενδιαφέρουσες, απόψεις όσον αφορά τις δυνατότητές της. Έτσι, π.χ., το 2016 αναπτύχθηκε ένας πολύ ενδιαφέρων διάλογος πάνω στο εάν και πώς οι υπολογιστές μπορούν ν’ αποκτήσουν ίδια συνείδηση (consciousness), ανάμεσα στον περίφημο μαθηματικό φυσικό, Roger Penrose, συγγραφέα των σχετικών με το θέμα πολυσυζητημένων βιβλίων «The Emperor’s New Mind» και «Shadows of the Mind» και τον Scott Aaronson. Έναν από τους πιο ταλαντούχους επιστήμονες των ηλεκτρονικών υπολογιστών, που δουλεύουν πάνω στην θεωρία του «κβαντικού υπολογισμού και της «υπολογιστικής θεωρίας της πολυπλοκότητας», και συγγραφέα του βιβλίου, «Quantum Computing since Democritus». Ο Penrose υπήρξε λιγότερο αισιόδοξος από τον Aaronson όσον αφορά στις προοπτικές της ανάπτυξης της Τεχνητής Νοημοσύνης, με βάση το σημερινό «επιστημονικό οπλοστάσιό» της. Όμως, το σημαντικό είναι ότι ο διάλογός τους ανέδειξε πλήθος ευφυών επιχειρημάτων εκατέρωθεν, που μάλλον βοήθησαν την επιστημονική έρευνα στον κλάδο.
B. Πρόσφατα, είχα την χαρά να παρακολουθήσω ο ίδιος μια διάλεξη του διεθνούς φήμης, τιμημένου μεταξύ άλλων διακρίσεων και με το περίβλεπτο Nevanlinna Prize (2018) και Καθηγητού στο ΜΙΤ, Kωνσταντίνου Δασκαλάκη, με τίτλο «Ένας εξωτικός παπαγάλος κάπου σε μια παραλία μπροστά από την καφετέρια». Την έδωσε στο «Ευγενίδειο Ίδρυμα», στις 14 Ιανουαρίου 2020. Αφορούσε την σημερινή κατάσταση της Τεχνητής Νοημοσύνης, ό,τι στα αγγλικά εννοούμε με την φράση state–of–the–art σ’ αυτόν τον επιστημονικό κλάδο. Κατά τον Δασκαλάκη, υπάρχει ένα κομβικό σημείο στην ιστορία της ανάπτυξης της Τεχνητής Νοημοσύνης, καθώς οφείλουμε να διακρίνουμε μεταξύ προ-ιντερνετικής και μετα-ιντερνετικής περιόδου. Υποστήριξε ότι το Ίντερνετ επέτρεψε στην Ανθρωπότητα να δημιουργήσει και ν’ αποθηκεύσει ένα μεγάλο ψηφιακό αποτύπωμα, το οποίο χρησιμοποιείται ως ‘εκπαιδευτικό’ υλικό για τους αλγόριθμους Τεχνητής Νοημοσύνης. Με δυό λόγια, η προσπάθεια των επιστημόνων προ Ίντερνετ να φτιάξουν έξυπνους αλγόριθμους δεν λειτούργησε καλά, δηλαδή δεν απέδωσε τα αναμενόμενα, οπότε, στα τέλη της δεκαετίας του ′90, οι επιστήμονες που εργάζονται πάνω στην Τεχνητή Νοημοσύνη άλλαξαν εντελώς προσανατολισμό. Ο Δασκαλάκης ανέφερε επακριβώς τα εξής εν προκειμένω: «Περάσαμε 40 χρόνια προσπαθώντας να σχεδιάσουμε εμείς, ως μικροί θεοί, κάποιες νοήμονες μηχανές και δεν το καταφέραμε εντυπωσιακά. Σκεφτήκαμε λοιπόν να φτιάχναμε έναν αλγόριθμο του οποίου σκοπός θα ήταν να σχεδιάσει μια έξυπνη μηχανή. Υπό μια έννοια, δεχτήκαμε την επιστημολογική αδυναμία μας να σχεδιάσουμε εμείς έξυπνες μηχανές και θέσαμε αυτή την πρόκληση σε έναν αλγόριθμο που φτιάξαμε και στον οποίο παρείχαμε τα πάρα πολλά δεδομένα που έχουμε συλλέξει». Ο Δασκαλάκης αναφέρθηκε στην συνέχεια στο πού απέδωσε ήδη καρπούς η νέα αυτή τεχνολογία της Τεχνητής Νοημοσύνης, αλλά και πού λιγότερο ή και καθόλου, καθώς και στους «τεχνικούς λόγους» που μειώνουν την αξιοπιστία της (πρώτον, ελλιπή ή μη αντιπροσωπευτικά δεδομένα λόγω στερεοτύπων ενσωματωμένων σ’ αυτά και, δεύτερον, κακή χρήση στατιστικών μεθόδων). Επομένως, ένα από τα πολλά και ενδιαφέροντα συμπεράσματα που μπορεί να συναγάγει κάποιος από τα προαναφερθέντα, είναι ότι, επιχειρώντας ν’ αναπτύξουμε αποτελεσματικότερη τεχνολογία Τεχνητής Νοημοσύνης, κατανοούμε αναπόφευκτα καλύτερα την εγκεφαλική λειτουργία, που αποτελεί και το κεντρικό θέμα του παρόντος Συνεδρίου.
ΙΙΙ. Τέλος, είναι αυτονόητο ότι η καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου με την βοήθεια των νευροεπιστημών και των εν γένει γνωσιακών επιστημών -με πρωτεύοντα, όπως προκύπτει, τον ρόλο της Τεχνητής Νοημοσύνης- μπορεί να βοηθήσει αποφασιστικά και στην καλύτερη κλινική αντιμετώπιση διαφόρων νευροεκφυλιστικών ασθενειών. Πρόκειται για μια ακόμη τεράστια προσφορά της τεχνολογικής προόδου στην ανακούφιση του ανθρώπινου πόνου, αφού, κυριολεκτικώς, η σύγχρονη Ιατρική θα ήταν αδύνατη χωρίς την σύγχρονη ιατρική τεχνολογία. Η Επιστήμη και η Τεχνολογία στην υπηρεσία του Ανθρώπου, λοιπόν, όπως είναι και όπως πρέπει πάντοτε να είναι.
Και μ’ αυτές τις σκέψεις, εύχομαι ολόψυχα καλή επιτυχία στις εργασίες του Επιστημονικού Συνεδρίου σας και αναμένω, με μεγάλο ενδιαφέρον, την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων σας. Σας ευχαριστώ!
Περίληψη της ομιλίας εδώ: