Γράφει για το Bloomberg ο Andreas Kluth
Το 416 π.Χ. ένας ισχυρός στρατός από την Αθήνα, η υπερδύναμη της ημέρας, εμφανίστηκε στο μικρό και ουδέτερο νησί της Μήλου στο Αιγαίο. Οι Αθηναίοι είπαν στους νησιώτες να υποταχθούν και να αποτίσουν φόρο ή να εξαλειφθούν. Έκπληκτοι, οι Μήλιοι έκαναν έκκληση στην ηθική, τη δικαιοσύνη, το νόμο, ακόμη και στους θεούς. Υπήρξε μια παρανόηση, οι Αθηναίοι απάντησαν: Έχετε απλά την επιλογή ανάμεσα στο να κάνετε όπως σας λέμε ή να καταστρέφετε, οπότε παρακαλούμε να μην σπαταλάτε το χρόνο μας. Αυτό δεν είναι δίκαιο, επέμεναν οι Μήλιοι.
Έτσι, οι Αθηναίοι “έθαψαν όλους τους ηλικιωμένους άνδρες και πούλησαν τις γυναίκες και τα παιδιά για δούλους και στη συνέχεια έστειλαν πεντακόσιους αποίκους και κατοίκησαν τον τόπο τους”.
Με αυτή την τελική φράση, ίσως την πιο λιτή στην παγκόσμια λογοτεχνία, ο Έλληνας ιστορικός Θουκυδίδης ολοκληρώνει τον Μήλιο διάλογο στην «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου». (Έχω συντομεύσει τον διάλογο εδώ, η πλήρης εκδοχή του είναι εδώ). Το κείμενο είναι ένα κλασικό στις διεθνείς σχέσεις – και ένας καλός οδηγός για την κατανόηση του κόσμου μας σήμερα.
“Ο Διάλογος των Μηλίων με τους Αθηναίους είναι ένα από τα δραματικότερα επεισόδια του Πελοποννησιακού Πολέμου και εξιστορείται στο 5ο βιβλίο της Ιστορίας του Θουκυδίδη. Ο διάλογος αυτός έχει μείνει στην ιστορία ως η αντιπαράθεση του δικαίου έναντι της ισχύος.
Το περιστατικό συνέβη το 416 π.Χ.. Οι Αθηναίοι επιτέθηκαν στην Μήλο, μια μικρή, Λακεδαιμονική αποικία, με σκοπό να την αναγκάσουν να ενταχθεί στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Οι Μήλιοι ζήτησαν να γίνει σεβαστό το δικαίωμά τους να μείνουν ουδέτεροι στη σύγκρουση των Αθηναίων με τη Σπάρτη. Τελικά οι Αθηναίοι εκμεταλλευόμενοι την τεράστια στρατιωτική τους υπεροχή καταλαμβάνουν την Μήλο, εκτελούν όλους τους ενήλικους άνδρες, και εξανδραποδίζουν τις γυναίκες και τα παιδιά, εγκαθιστώντας στο νησί Αθηναίους εποίκους.
Πιθανότατα η τοποθέτησή του στο συγκεκριμένο σημείο από το Θουκυδίδη αποσκοπεί στο να παρουσιάσει τη δική του εκδοχή για τη μεταβολή της Αθηναϊκής Συμμαχίας σε ηγεμονία και εν τέλει σε τυραννίδα. Θυμίζει έντονα το σχήμα της δραματικής ποιήσεως ὓβρις→ἂτη→νέμεσις→τίσις. Η Τίσις για τους Αθηναίους ήλθε λίγο αργότερα με την καταστροφή τους στη Σικελία”
Από τη wikipedia
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ήταν η πρώτη έκφραση δύο παραδόσεων που έχουν περάσει ποτέ από την παγκόσμια πολιτική. Η αθηναϊκή νοοτροπία που περιγράφει ο Θουκυδίδης ονομάζεται ρεαλισμός. Θεωρεί τον κόσμο ως σκηνή που οργανώνεται μόνο από την εξουσία και το συμφέρον. Η ισχύς το κάνει δίκαιο.
Η προσέγγιση της Μήλου ονομάζεται ιδεαλισμός. Αυτή η παράδοση δεν ήταν πάντα τόσο αδύναμη όσο οι μήλιοι. Αναπτύχθηκε με την πάροδο του χρόνου στην έννοια του διεθνούς δικαίου, όπως ενσωματώθηκε αργότερα, για παράδειγμα, στα Ηνωμένα Έθνη και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εδώ οι κανόνες υποτίθεται ότι υπερισχύουν – ή τουλάχιστον μετριάζουν – τη δύναμη για να προστατεύσουν τους αδύναμους από τους ισχυρούς για το απόλυτο όφελος όλων.
Ο Δυτικός κόσμος μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό σε μια αρχιτεκτονική που θα είχαν θαυμάσει οι Μήλιοι. Ένας μεγάλος λόγος ήταν ότι ηγείτο από μια υπερδύναμη, τις Η.Π.Α., η οποία ήταν ρεαλιστική σε στρατιωτική ετοιμότητα, αλλά ιδεαλιστική σε όραμα και αξίες. Ο ΟΗΕ σήμαινε νομιμοποίηση και επίλυση συγκρούσεων χωρίς πόλεμο. Άλλα θεσμικά όργανα, από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο μέχρι τον πρόδρομο του σημερινού Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, σηματοδότησαν ότι οι κανόνες υπήρχαν για να περιοριστεί η γυμνή εξουσία στις παγκόσμιες υποθέσεις.
Κανείς δεν αγκάλιασε αυτή τη Μήλια νοοτροπία πιο ανυπόμονα από τους τραυματισμένους από τον πόλεμο Ευρωπαίους και ειδικά οι Γερμανοί, οι οποίοι μόλις πρόσφατα διέπραξαν γενοκτονία, την οποία οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να φανταστούν. Από ρητορική άποψη, οι Γερμανοί απέρριψαν εντελώς τη σκληρή δύναμη και το συμφέρον του εαυτού τους, πράγμα που είναι ένας λόγος για τον οποίο εξακολουθούν να περιφρονούν και να υποβαθμίζουν το δικό τους στρατό.
Για περισσότερο από μια δεκαετία μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο ιδεαλισμός φαινόταν να είναι το μέλλον. Κάποιοι συγγραφείς γιόρτασαν το “τέλος της ιστορίας” καθώς επικράτησε η φιλελεύθερη διεθνής τάξη. Πολλοί ήταν ιδιαίτερα ενθουσιασμένοι με την ΕΕ, την κορυφή της νομιμοποίησης και της μετεθνικής πολυμέρειας, προβλέποντας ότι «η Ευρώπη θα τρέξει τον 21ο αιώνα», ότι «ο ευρωπαϊκός τρόπος είναι η καλύτερη ελπίδα» και ότι η ΕΕ θα γίνει «η νέα υπερδύναμη.”
Αυτό που συμβαίνει αντιθέτως, είναι μια απότομη στροφή μακριά από τον ιδεαλισμό και πίσω στον ρεαλισμό. Ορισμένες αρχαίες αλλά σύγχρονες δυνάμεις, όπως η μετασοβιετική Ρωσία, η μετα-οθωμανική Τουρκία και η μετα-αυτοκρατορική Κίνα, έχουν. σε διαφορετικούς χρόνους, αισθανθεί απόρριψη ή εξευτελισμό από τη Δύση και το ιδεαλιστικό δόγμα της. Νέοι ανερχόμενοι (Κίνα) ή πρόσφατα ισχυροί (Ρωσία και Τουρκία), είναι πλέον αρχιρεαλιστές.
Όταν ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν εισέβαλε στη Γεωργία το 2008 και προσάρτησε την Κριμαία το 2014, το έκανε για παράδειγμα με τη νοοτροπία των Αθηναίων στη Μήλο, χωρίς να τον ενδιαφέρει καθόλου που παραβίαζε το διεθνές δίκαιο. Εξάλλου, ποιος θα τον σταματούσε; Όταν τα πολεμικά αεροσκάφη του Πούτιν ρίχνουν βόμβες στη Συρία για να βοηθήσουν τον Μπασάρ αλ-Ασαντ, θεωρεί τα ανθρώπινα κατώτερα με Αθηναϊκή περιφρόνηση, μετατρέποντας εκατομμύρια σε πρόσφυγες οι οποίοι, ελπίζει, θα φτάσουν στην ΕΕ για να προκαλέσουν χάος.
Είναι με τον ίδιο σκοτεινό ρεαλισμό που ο Κινέζος πρόεδρος Xi Jinping βλέπει τη γειτονιά του. Εκεί όπου μπορεί να υποστηρίξει τη δύναμή του και να ξεφύγει, θα πάρει – για παράδειγμα, μερικά νησάκια στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας για να τα μετατρέψει σε κινεζικά αεροπλανοφόρα. Όπου υπολογίζει ότι η ισχύς του δεν επαρκεί ακόμα ή μπορεί να προκαλέσει μια (ακόμα) ανώτερη δύναμη όπως οι ΗΠΑ, περιμένει, όπως στην Ταϊβάν.
Δεν γνωρίζουμε πώς ο Θουκυδίδης προσωπικά αισθάνθηκε για το επεισόδιο στη Μήλο. Απλώς το περιγράφει και το ερμηνεύει. Ο ρεαλισμός μπορεί πράγματι να είναι η προεπιλεγμένη κατάσταση στη φύση. Αλλά ο κόσμος είναι πιο ανεκτός όταν όσοι βρίσκονται στην εξουσία έχουν επίσης ιδανικά.
Η Ευρώπη, δυστυχώς, φαίνεται ότι προορίζεται μόνο για να έχει αξίες αλλά χωρίς δύναμη. Εν τω μεταξύ, οι ΗΠΑ υπό τον Πρόεδρο Donald Trump φαίνεται προσωρινά να έχουν χάσει το ενδιαφέρον για τα ιδανικά, θέτοντας “την Αμερική πρώτα”, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Αυτό θα μπορούσε να αλλάξει πάλι φέτος, φυσικά, μετά τις προεδρικές εκλογές. Ας ελπίσουμε ότι θα γίνει.
Γιατί οι ΗΠΑ εξακολουθούν να είναι το μόνο έθνος που σήμερα έχει δυνητικά δύναμη και ιδανικά και αυτό μπορεί να αποτρέψει έναν κόσμο στον οποίο, όπως δήλωσαν οι Αθηναίοι στους Μηλιους, «οι ισχυροί κάνουν ό,τι μπορούν και οι αδύναμοι υποφέρουν ό,τι πρέπει».
Andreas Kluth, μέλος της συντακτικής ομάδας του Bloomberg. Ήταν προηγουμένως αρχισυντάκτης της Handelsblatt Global και συντάκτης του Economist.