Η Ειρήνη η Αθηναία (752 – 9 Αυγούστου 803), γνωστή και ως Ειρήνη Σαρανταπήχαινα, ήταν Βυζαντινή αυτοκράτειρα από το γάμο της με τον Λέοντα Δ΄ από το 775 έως το 780, Βυζαντινή αντιβασίλισσα κατά τη διάρκεια της ανηλικιότητας του γιου της Κωνσταντίνου ΣΤ΄ από το 780 μέχρι το 797 και τελικά Βυζαντινή αυτοκράτειρα από το 797 έως το 802.
Κατά τη διάρκεια της αντιβασιλείας της, ασκούσε η ίδια αποκλειστικά σχεδόν την εξουσία. Το όνομά της είναι συνδεδεμένο με την πρώτη αναστήλωση των εικόνων που θεσπίστηκε από την Ζ΄Οικουμενική Σύνοδο και με την τύφλωση του γιου της που διατάχτηκε από την ίδια.
Η ανάληψη της εξουσίας
Καταγόταν από την πλούσια Οικογένεια Σαρανταπήχου της Αθήνας και διακρινόταν για τη μόρφωση και την ομορφιά της. Ήταν ορφανή και την έφερε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε’ στην Κωνσταντινούπολη, όπου το 769 παντρεύτηκε τον γιο του, τον μετέπειτα αυτοκράτορα Λέοντα Δ’ (775-780).
Μετά το θάνατο του Λέοντα η Ειρήνη ανέλαβε την κηδεμονία του δεκάχρονου Κωνσταντίνου ΣΤ΄. Ήταν ήδη γνωστό πως ήταν εικονόφιλη: ενώ ζούσε ακόμη ο Λέων Δ΄ είχαν βρεθεί εικόνες στο προσκέφαλό της και ο αυτοκράτορας την επέπληξε σφοδρότατα και διέκοψε κάθε επαφή μαζί της. Λίγες μέρες μετά την ανάρρηση του γιου της εξουδετέρωσε απόπειρα εικονομάχων αρχόντων ν’ ανεβάσουν στον θρόνο τον ετεροθαλή αδελφό του Λέοντα Δ΄ καίσαρα Νικηφόρο και τον υποχρέωσε, καθώς και τους υπόλοιπους γιους του Κωνσταντίνου Ε΄ από την ίδια μητέρα, να περιβληθούν το ιερατικό σχήμα.
Ως συνένοχος κατηγορήθηκε και ο στρατηγός της Σικελίας Ελπίδιος, παρ’ όλο που είχε τοποθετηθεί από την ίδια την Ειρήνη μετά την αποκάλυψη της συνωμοσίας (781-782). Ο Ελπίδιος απέκρουσε αρχικά τους απεσταλμένους της Ειρήνης που πήγαν στην Σικελία για να τον συλλάβουν, και τελικά κατέφυγε στους Άραβες της Αφρικής.
Η επιρροή του συμβούλου της ευνούχου Σταυράκιου, που είχε γίνει λογοθέτης του δρόμου, προκαλούσε μεγάλες αντιδράσεις στον στρατό με πρώτη συνέπεια την αυτομολία του στρατηγού των Βουκελλαρίων Τατζάτη στους Άραβες, όταν αυτοί εισέβαλαν με επί κεφαλής τον Χαρούν αλ Ρασίντ στην Μικρά Ασία κι έφτασαν ώς την Χρυσόπολη. Ο παλιός στρατηγός του Κωνσταντίνου Ε΄ Μιχαήλ Λαχανοδράκων αγωνίστηκε να απωθήσει τους Άραβες αλλά ο στρατός του ήταν εξασθενημένος και ο ίδιος σε δυσμένεια. Τελικά συνομολογήθηκε ειρήνη με ταπεινωτικούς για την αυτοκρατορία όρους.
Εν τω μεταξύ είχαν εξεγερθεί διάφορα σλαβικά φύλα της Ελληνικής Χερσονήσου. Ο Σταυράκιος κατόρθωσε να καταστείλει τις εξεγέρσεις, τέλεσε θρίαμβο στην Κωνσταντινούπολη και ενίσχυσε την επιρροή του στα δημόσια πράγματα.
Την ίδια περίπου εποχή η Ειρήνη εγκατέλειψε τους συμμάχους των Βυζαντινών Λομβαρδούς που βρίσκονταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Φράγκους και προσέγγισε τους τελευταίους. Έστειλε πρέσβεις στον Καρλομάγνο και αρραβώνιασε τον Κωνσταντίνο με την κόρη του ρήγα των Φράγκων Ροτρούδη (Ερυθρώ κατά τους Βυζαντινούς).
Η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος
Αμέσως μετά την ανάληψη της εξουσίας από την Ειρήνη είχε αρχίσει η ενθάρρυνση της εικονόφιλης παράταξης. Τον Αύγουστο του 784 ο πατριάρχης Παύλος παραιτήθηκε, επικαλούμενος τύψεις συνειδήσεως γιατί συνέπραξε με εικονομάχους βασιλείς και προτείνοντας οικουμενική σύνοδο. Νέος πατριάρχης εξελέγη ο λαϊκός μέχρι τότε Ταράσιος, γραμματέας της Ειρήνης, ο οποίος αποδέχθηκε την εκλογή υπό τον όρο σύγκλησης οικουμενικής συνόδου η οποία και αποφασίστηκε.
Η νέα σύνοδος ορίστηκε ν’ αρχίσει τις συνεδριάσεις της στις 17 Αυγούστου του 786 στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Αλλά ο στρατός, που εμφορούνταν από εικονομαχικό πνεύμα και είχε πρόσφατο το προηγούμενο της πραξικοπηματικής εκλογής του Ταράσιου, αντέδρασε βίαια και ματαίωσε τις περαιτέρω εργασίες της συνόδου. Τότε η Ειρήνη έστειλε τον ευνούχο Σταυράκιο στη Θράκη για να στρατολογήσει νέο στρατό, από εικονολάτρες. Σκηνοθέτησε μετά νέα εισβολή των Αράβων και διακήρυξε την ανάγκη εκστρατείας εναντίον τους. Πήρε μαζί της τα καλύτερα τάγματα της βασιλικής φρουράς που είχε εκπαιδεύσει και οδηγήσει σε νίκες ο Κωνσταντίνος Ε΄, και βγήκε από την Πόλη για να περάσουν δήθεν στην Ασία, αυτή, η αυλή και τα τάγματα. Εκεί τα αφόπλισε με διάφορες προφάσεις ενώ ο στρατός του Σταυράκιου έμπαινε στην Πόλη από τις πύλες της Θράκης. Τα πιστά στην εικονομαχία τάγματα διατάχτηκαν να διαλυθούν και ο εικονομαχικός στρατός της Κωνσταντινούπολης έπαψε να υπάρχει.
Παρά την διάλυση αυτή του εικονομαχικού στρατού, ο τόπος και ο χρόνος δεν θεωρήθηκαν κατάλληλοι για την συνέχιση των εργασιών της συνόδου και οι συνεδριάσεις της έγιναν στην Νίκαια της Βιθυνίας τον Μάιο του 787. Η εικονόφιλη παράταξη επικράτησε πλήρως. Καταλύθηκε το κύρος της μέχρι τότε θεωρουμένης ως Ζ΄ Οικουμενικής συνόδου της Ιερείας του 754 και αποφασίστηκε η αναστήλωση των εικόνων.
Τα μέχρι την διαμάχη
Επωφελούμενοι από τους εσωτερικούς περισπασμούς, Άραβες και Βούλγαροι πραγματοποιούσαν επιδρομές στα εδάφη του κράτους, λεηλατούσαν τις επαρχίες του και νικούσαν τους στρατούς του οι οποίοι είχαν αποδυναμωθεί λόγω της ακολουθουμένης πολιτικής. Η Ειρήνη διέλυσε τον αρραβώνα του Κωνσταντίνου με την Ροτρούδη και τον πάντρεψε, παρά την θέλησή του, με την Μαρία της Αμνίας. Κι αφού διέρρηξε τις σχέσεις της με τον Κάρολο, έστειλε στρατό να βοηθήσει τους Λομβαρδούς εναντίον του, αλλά κι αυτός ο στρατός νικήθηκε.
Η διαμάχη μητέρας και γιου
Το 790 ο Κωνσταντίνος ήταν είκοσι χρόνων και έπρεπε πια ν’ αναλάβει την εξουσία. Αλλά η Ειρήνη και ο Σταυράκιος αντιδρούσαν. Η Ειρήνη είχε διαλύσει τον αρραβώνα με την Ροτρούδη για να μη ισχυροποιηθεί ο γιος της και ο Σταυράκιος ήλεγχε τον κρατικό μηχανισμό σε βαθμό που κανείς δεν έδινε την παραμικρή σημασία στον Κωνσταντίνο. Συνεννοήθηκε τότε αυτός με λίγους άρχοντες να συλλάβει και να εξορίσει την μητέρα του στην Σικελία.
Αλλά η Ειρήνη πληροφορήθηκε τα πάντα διά του Σταυράκιου, συνέλαβε, κούρεψε, έδειρε κι εξόρισε τους συνωμότες, τον δε Κωνσταντίνο τον έβρισε, τον χαστούκισε και τον έθεσε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Ύστερα ζήτησε από τον στρατό να ορκιστεί ότι όσο ζούσε αυτή δεν θ’ αναγνώριζε τον Κωσταντίνο ως βασιλιά.
Ο νέος στρατός που συγκρότησε ο Σταυράκιος στα ευρωπαϊκά θέματα ορκίστηκε βέβαια αμέσως. Αλλά ο στρατός της Ανατολής αντέδρασε. Εντονότερα αντέδρασε ο στρατός του θέματος των Αρμενιακών που αρνήθηκε τον όρκο και την πρόταξη του ονόματος της Ειρήνης αυτού του Κωνσταντίνου, όπως επίσης ζητήθηκε. Η Ειρήνη έστειλε τον σπαθάριο Αλέξιο Μουσελέμ για να συνετίσει τους Αρμενιακούς αλλά αυτός προσχώρησε στο κίνημα και ανέλαβε την αρχηγία των εξεγερμένων.
Τώρα όλος ο στρατός της Ανατολής επευφήμησε τον Κωνσταντίνο ως μόνο βασιλιά και προχώρησε προς την Κωνσταντινούπολη. Η Ειρήνη, που δεν μπορούσε βέβαια να βασιστεί στον στρατό του Σταυράκιου, αναγκάστηκε να ελευθερώσει τον Κωνσταντίνο που έσπευσε να συναντήσει τον στρατό της Ανατολής που τον αναγνώρισε μονοκράτορα και αποκήρυξε την Ειρήνη. Ύστερα ο Κωνσταντίνος μπήκε στην Πόλη και ο Σταυράκιος, καθώς και όλοι οι ευνούχοι του Παλατιού εξορίστηκαν. Η Ειρήνη περιορίστηκε στο ανάκτορο του Ελευθερίου όπου είχε τους θησαυρούς της.
Τον Απρίλιο του 791 εξεστράτευσε ο Κωνσταντίνος κατά των Βουλγάρων κι ύστερα από μιαν αψιμαχία και μόνο επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Εξίσου αναποτελεσματική ήταν και μια εκστρατεία του στην Κιλικία κατά των Αράβων τον Σεπτέμβριο.
Ύστερα ο Κωνσταντίνος ανακάλεσε την μητέρα του και την αποκατέστησε πλήρως. Η βασιλεία ήταν πάλι «Κωνσταντίνου και Ειρήνης». Και πάλι όμως οι Αρμενιακοί αρνήθηκαν να δεχτούν την νέα τροπή των πραγμάτων και απαίτησαν να τεθεί εκ νέου επί κεφαλής τους ο Αλέξιος Μουσελέμ, που βρισκόταν στην Βασιλεύουσα τιμημένος από τον Κωνσταντίνο με τον τίτλο του πατρικίου.
Αλλά η Ειρήνη -και ο επίσης ανακληθείς Σταυράκιος- ήλεγχαν πλήρως την κατάσταση. Ο Αλέξιος κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία, δάρθηκε, κουρεύτηκε και φυλακίστηκε. Ύστερα ο Κωνσταντίνος εξεστράτευσε και πάλι κατά των Βουλγάρων αλλά υπέστη δεινή ήττα με μεγάλες απώλειες. Μεταξύ των πολλών στρατηγών που έπεσαν στην μάχη ήταν και ο γηραιός Μιχαήλ Λαχανοδράκων.
Αγανακτισμένος ο στρατός από τις τόσες συμφορές αποφάσισε ν’ απαλλαγεί από μητέρα και γιο και ν’ αναγορεύσει αυτοκράτορα τον καίσαρα Νικηφόρο, εκείνον που είχε υποχρεωθεί να γίνει ιερωμένος στην αρχή της βασιλείας της Ειρήνης. Αλλά πρόλαβε αυτή, τύφλωσε τον Νικηφόρο και γλωσσοκόπησε τους τέσσερις αδελφούς του. Τυφλώθηκε και ο Αλέξιος Μουσελέμ.
Τότε οι Αρμενιακοί στασίασαν αναφανδόν και νίκησαν τους στρατηγούς που στάλθηκαν εναντίον τους. Αλλά την άνοιξη του 793 νικήθηκαν με προδοσία. Εκτός από τις άλλες τιμωρίες που τους επιβλήθηκαν, χίλιοι από αυτους οδηγήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και στίχθηκαν στα μέτωπά τους με μελάνη οι λέξεις αρμενιακός επίβουλος. Ύστερα εξορίστηκαν στην Σικελία και σε άλλα νησιά.
Όπως προαναφέρθηκε ο Κωνσταντίνος είχε υποχρεωθεί από την μητέρα του να παντρευτεί την Μαρία της Αμνίας. Ύστερα από επτά χρόνια γάμου ερωτεύτηκε μιαν ακόλουθο της Ειρήνης, την Θεοδότη, υποχρέωσε την Μαρία να μπει σε μοναστήρι και παντρεύτηκε την Θεοδότη.
Το σκάνδαλο ήταν μέγα. Ο πατριάρχης Ταράσιος είχε προσπαθήσει να αποτρέψει τον Κωνσταντίνο αλλά τελικά υποχρεώθηκε να επιτρέψει σ’ ένα ιερέα των ανακτόρων να τελέσει τον γάμο. Ο ηγούμενος της μονής του Σακκουδίωνος Πλάτων και ο ανεψιός του Θεόδωρος ο Στουδίτης αντέδρασαν έντονα και καταδίκασαν τον πατριάρχη και όλους όσοι αναγνώρισαν τον γάμο, τον οποίο θεώρησαν μοιχεία. Ο Κωνσταντίνος φυλάκισε τον Πλάτωνα κι εξόρισε τον Θεόδωρο και άλλους μοναχούς στην Θεσσαλονίκη.
Αλλά κι αυτός ο γάμος ήταν μέρος του σχεδίου της Ειρήνης για να υπονομεύσει τον γιο της, δεδομένου ότι ήταν αυτή που του υπέβαλε την ιδέα για να προκαλέσει την απέχθεια του λαού για την συμπεριφορά του. Στους δε αντιδρώντες μοναχούς παρείχε την υποστήριξή της.
Η τελευταία πράξη του δράματος μητέρας-γιου
Τον Οκτώβριο του 796 ο Κωνσταντίνος απέκτησε γιο από την Θεοδότη. Η θέση του εδραιωνόταν έτσι και η Ειρήνη ενέτεινε τις υπονομευτικές της προσπάθειες. Έτσι, όταν τον Μάρτιο της άλλης χρονιάς εξεστράτευσε εναντίον των Αράβων, ο Σταυράκιος και οι άλλοι με τους οποίους η Ειρήνη τον είχε περιστοιχίσει, τον παραπλάνησαν ως προς την παρουσία Αραβικού στρατού στην περιοχή και απέτρεψαν την σύγκρουση φοβούμενοι νίκη του και θρίαμβο στην Κωνσταντινούπολη.
Όταν πέθανε ο γιος του Κωνσταντίνου, η Ειρήνη αποφάσισε να δώσει οριστική λύση. Αρχές Ιουλίου έστειλε ένα απόσπασμα για να συλλάβει τον Κωνσταντίνο αλλά αυτός πρόλαβε να μπει σε πλοίο και να περάσει στην ασιατική ακτή της Προποντίδος σκοπεύοντας να καταφύγει στον στρατό της Ανατολής.
Αλλά είχε μαζί του τους ανθρώπους της μητέρας του προς τους οποίους αυτή διαμήνυσε ότι, αν δεν ενεργούσαν όπως είχε συμφωνηθεί, θα έθετε υπ’ όψιν του γιου της τις αποδείξεις των συνεννοήσεων που είχαν μαζί της. Ο Κωνσταντίνος συνελήφθη, μεταφέρθηκε στην αίθουσα της Πορφύρας των ανακτόρων, όπου τον είχε γεννήσει η Ειρήνη, κι εκεί τυφλώθηκε κατά διαταγήν της.
Η πιστός βασιλεύς Ειρήνη
Μετά την επικράτησή της η Ειρήνη τύφλωσε και εξόρισε τους γιους του Κωνσταντίνο Ε΄, των οποίων είχε ήδη κόψει την γλώσσα, γιατί κάποιοι από τον στρατό σκέφτηκαν να τους ανεβάσουν στον θρόνο. Ήταν προφανώς δικαιολογία γιατί ο αυτοκράτορας έπρεπε να είναι αρτιμελής. Ύστερα συνομολόγησε τετραετείς σπονδές με τους Άραβες οι οποίοι «έπραττον ό,τι ήθελον εν τη μικρά Ασία» έναντι ετήσιου φόρου. Τέλεσε μετά θρίαμβο σκορπίζοντας αφειδώς χρήματα και χάρισε φόρους καθώς και τα τελωνειακά δικαιώματα του Βόσπορου και του Ελλήσποντου.
Εν τω μεταξύ είχε ανατείλει το άστρο ενός άλλου ευνούχου του Αέτιου. Όταν κάποτε αρρώστησε βαριά η Ειρήνη άρχισε η έρις των ευνούχων Σταυράκιου και Αέτιου. Ήλπιζαν και οι δύο ότι θα ανέβαζαν στον θρόνο κάποιον συγγενή τους. Τελικά επικράτησε ο Αέτιος, ο Σταυράκιος κατηγορήθηκε για συνωμοσία, τέθηκε υπό περιορισμόν και σε λίγο καιρό πέθανε.
Τα Χριστούγεννα του 800 ο πάπας Λέων Γ΄ έστεψε στην Ρώμη τον Καρλομάγνο αυτοκράτορα Ρωμαίων. Αυτό καθαυτό το γεγονός δεν θεωρήθηκε σπουδαίο από τους Βυζαντινούς, αν και για πολλά χρόνια δεν αναγνωριζόταν ο τίτλος, και μία μόνο σοβαρή συνέπεια είχε γι’ αυτούς, την ενδυνάμωση του κύρους του πάπα. Ο δε Κάρολος, μολονότι τα παιδιά τους ήταν κάποτε αρραβωνιασμένα, έστειλε πρέσβεις στην Κωνσταντινούπολη και ζήτησε σε γάμο την Ειρήνη, θέλοντας να ενώσει την ανατολή με την δύση.
Η πτώση
Η πρόταση αυτή επέσπευσε την πτώση της Ειρήνης, αιτίες της οποίας ήταν η εικονομαχική αντίδραση στις συνεχείς παραχωρήσεις της στους μοναχούς, ο περιορισμός των κρατικών πόρων, η απειλούμενη υποταγή στον πάπα [39] και οι φανερές πλέον ενέργειες του ευνούχου Αέτιου, ο οποίος έχοντας καταστεί απόλυτος σχεδόν κύριος του κράτους, προόριζε για αυτοκράτορα τον αδελφό του.
Τελικά οργανώθηκε συνωμοσία τόσο κατά της Ειρήνης όσο και κατά του Αέτιου από πολιτικούς και στρατιωτικούς άρχοντες και τον Οκτώβριο του 802 η Ειρήνη εκθρονίστηκε και ανέβηκε στον θρόνο ο γενικός λογοθέτης Νικηφόρος.
Ο νέος αυτοκράτορας την επισκέφθηκε την επομένη της ενθρόνισής του, της δήλωσε ότι ενήργησε βιαζόμενος από τους άρχοντες, την διαβεβαίωσε για την ασφάλειά της, αλλά ζήτησε επιτακτικά να του δώσει τους θησαυρούς της. Η Ειρήνη απάντησε με αξιοπρέπεια ότι έπεσε λόγω των αμαρτιών της και δέχθηκε να αποδώσει τους θησαυρούς, αν της επιτρεπόταν να παραμείνει στο ανάκτορο. Ο Νικηφόρος συμφώνησε, πήρε τους θησαυρούς και την εξόρισε αμέσως στην Πρίγκηπο και ύστερα από λίγο στην Λέσβο, όπου και απεβίωσε τον Αύγουστο του 803.
Εκτίμηση
Η σπουδαιότερη πηγή για τα έργα και τις ημέρες της Ειρήνης είναι ο χρονογράφος Θεοφάνης ο Ομολογητής. Όπως έχει ήδη εκτεθεί, δεν θέλησε να αποκρύψει το μεγάλο της κακούργημα, την αρχομανία της και τους δόλους της. Αλλά και πριν και μετά την τύφλωση του Κωνσταντίνου την αποκαλεί αγία, ευσεβεστάτη, σοφή και θεοφιλή, και «υπέρ της ορθής πίστεως αθλήσασαν και μαρτυρήσασαν», ενώ επικρίνει σφοδρότατα και χαρακτηρίζει τύραννο τον Νικηφόρο επειδή την ανέτρεψε.
Παρόμοια και οι μεταγενέστεροι Κεδρηνός και Ζωναράς. Όλα αυτά βέβαια επειδή όλοι οι χρονογράφοι ήταν εικονόφιλοι και η Ειρήνη ήταν αυτή που αναστήλωσε για πρώτη φορά τις εικόνες και υπήρξε η πρωτεργάτις της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου.
Ο Γίββων δέχεται όλα τα γραφόμενα του Θεοφάνη κατά της Ειρήνης και συνοψίζει : «αυτή η φιλόδοξη πριγκίπισσα που απαρνήθηκε τα ιερότερα καθήκοντα της μητέρας…».
Ο Παπαρρηγόπουλος ήδη στο πρώτο από τα αναφερόμενα σ’ αυτήν κεφάλαια παραθέτει υποκεφάλαιο με τίτλο «αφροσύνη και κακοβουλία της Ειρήνης» ενώ στο «Τελευταίαι περί Ειρήνης κρίσεις» αναφέρει «Δυστυχώς δεν περιωρίσθη εις μόνον το των εικόνων ζήτημα, αλλά παρέλυσε τον στρατόν, εθυσίασε τα σπουδαιότερα εξωτερικά του κράτους συμφέροντα, κατήργησε παραλόγως πολλούς απαραιτήτους φόρους, επολλαπλασίασε τα μοναστήρια, κατέστησε την κυβέρνησιν υποχείριον των μοναχών και παρέδωκε τα πράγματα εις χείρας ανδρών ανικάνων…».
Ο Κάρολος Ντηλ μιλά για την έλλειψη ενδοιασμών, την ραδιουργία, ωμότητα και δολιότητά της και αμφιβάλλει για τις ικανότητές της.
Ο Στήβεν Ράνσιμαν την κατατάσσει ανάμεσα στους ραδιούργους και χωρίς ενδοιασμούς ανθρώπους και μιλά για τα ολέθρια αποτελέσματα της διοίκησής της.
Όμοια επικριτικός και ο Νόργουιτς, ο οποίος μάλιστα υποπτεύεται ότι η Ειρήνη δολοφόνησε τον νεογέννητο γιο του Κωνσταντίνου.
Στον αντίποδα ο Σλουμπερζέ, που αναλύεται σε ύμνους προς την προσωπικότητα και την διακυβέρνησή της και ο Ντυράν, που της καταλογίζει μεν έλλειψη ηθικών ενδοιασμών, αλλά βρίσκει ευεργετική την βασιλεία της, προσπερνώντας ασχολίαστο το γεγονός της τύφλωσης.
Μια σύγχρονη εκτίμηση (Πάπυρος-Larousse-Britannica) είναι ότι «Η Ειρήνη υπήρξε οπωσδήποτε μία από τις πιο δυναμικές προσωπικότητες του 8ου αιώνα, αλλά οι άμετρες προσωπικές φιλοδοξίες της εξουδετέρωσαν τα θετικά στοιχεία των πολιτικών της επιλογών. Προσπάθησε να θεραπεύσει τον διχασμό της βυζαντινής κοινωνίας με τη μετριοπαθή πολιτική της στο ζήτημα των εικόνων, αλλά τόνωσε τις αντιθέσεις με την εσφαλμένη επιλογή των συμβούλων και των στόχων της, για να αποδειχθεί τελικά τραγική φυσιογνωμία… Η αποδιοργάνωση της άμυνας του Βυζαντίου και οι ταπεινωτικές συνθήκες ειρήνης εξασθένισαν σημαντικά τη διεθνή του ακτινοβολία».
[wikipedia.org]