Οι πεζέταιροι ήταν η ραχοκοκαλιά του Μακεδονικού στρατού και των στρατών των Διαδοχικών Βασιλείων. Οι Μακεδονικές φάλαγγες αποτελούνταν σχεδόν εξ ολοκλήρου από πεζεταίρους.
Οι πεζεταίροι ήταν πολύ αποτελεσματικοί τόσο εναντίον του εχθρικού ιππικού όσο και του πεζικού, καθώς οι μακρές τους σάρισες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να σταματήσουν τις κατά μετώπου επιθέσεις κλονισμού από το ιππικό ή να κρατήσουν το πεζικό του εχθρού σε απόσταση.
Οι πεζεταίροι ήταν η κύρια μονάδα της Μακεδονικής φάλαγγας. Έγιναν για πρώτη φορά εμφανείς κατά την διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Β’, ιδιαίτερα όταν έπαιξαν έναν τόσο σημαντικό ρόλο στην επικράτηση του Φιλίππου στην Ελλάδα στη Μάχη της Χαιρωνείας το 338 π.Χ.
Το όνομα «πεζεταίροι» χρησιμοποιήθηκε από τον Φιλίππου Β’, πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως μια αρχαία μέθοδο στρατολόγησης. Με την επισήμανση του πεζικού του ως προσωπικών «εταίρων» και «φίλων» του, ο Φίλιππος είχε στη διάθεσή του ένα ευρύτερο ανθρώπινο δυναμικό για τις επόμενες στρατιωτικές εκστρατείες του, καθώς οι θέσεις στο προσωπικό του πεζικό θα επέφεραν υπερηφάνεια και τιμή.
Ήταν οπλισμένοι με τη σάρισα, ένα μακρύ δόρυ από εύκαμπτο ξύλο κρανιάς, που είχε πολύ μεγαλύτερη απόσταση από το παραδοσιακό οπλιτικό δόρυ. Λόγω του μήκους της, η φάλαγγα μπορούσε να υψώσει ταυτόχρονα τις σάρισες των πέντε πρώτων σειρών, γεγονός που κατέστησε τη φάλαγγα σχεδόν αδιαπέραστη και φοβερή για τους εχθρούς της.
Στη μάχη οι πεζεταίροι χρησιμοποιούνταν ως ισχυρή αμυντική γραμμή, παρά ως στρατεύματα κλονισμού. Οι σάρισες, παρ’ όλο που προκαλούσαν τρόμο στον εχθρό, περιόριζαν σε μεγάλο βαθμό τη δυνατότητα ελιγμών, και επομένως εάν η φάλαγγα περικυκλωνόταν, σπάνια θα μπορούσε να αμυνθεί.
Αυτό ήταν ιδιαίτερα ξεκάθαρο στη Μάχη των Γαυγαμήλων το 331 π.Χ., όπου η ταχεία πρόοδος της δεξιάς πτέρυγας δημιούργησε ένα άνοιγμα μεταξύ δύο συνταγμάτων. Μια δύναμη του εχθρικού ιππικού εισήλθε ενδιάμεσα, και αν δεν ήταν για έλλειψη της πειθαρχίας του εχθρού, και για την τοποθέτηση από τον Αλέξανδρο μιας δεύτερης γραμμής παραδοσιακών οπλιτών σε εφεδρεία, η φάλαγγα θα μπορούσε να είχε καταστραφεί από την πίσω πλευρά.
Πέρα από τις προκαθορισμένες μάχες, οι πεζεταίροι με τις σάρισές τους δεν ήταν πρακτικοί. Υποτίθεται ότι άλλαξαν οπλισμό, και η τακτική τους προσαρμόστηκε, έτσι ώστε να ταιριάζει στον ανταρτοπόλεμο που ήταν διαδεδομένος στη Βακτρία και τη Σογδιανή.
Ασθεταίροι
Υπήρχε μια ξεχωριστή ομάδα των πεζεταίρων, ονόματι Ασθεταίροι. Η ερμηνεία του προθέματος «ασθ-» είναι αμφιλεγόμενη. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι προέρχεται από «άστυ» (= πόλη), γεγονός που θα σήμαινε ότι οι Ασθεταίροι είχαν στρατολογηθεί από πόλεις. Αυτοί όμως στρατολογούνταν στην Άνω Μακεδονία, όπου υπήρχαν μόνο λίγες πόλεις.
Άλλες προτάσεις λένε ότι το πρόθεμα προέρχεται από «άριστοι» και συνεπώς υπονοούν ότι ήταν κάποιου είδος ειδική μονάδα. Αυτό θα αντιστοιχούσε στο γεγονός ότι τοποθετούνταν στη δεξιά πλευρά δίπλα στους υπασπιστές . Η κοινή αντίληψη είναι ο όρος σημαίνει «πλησιέστερος εταίρος» από την άποψη της συγγένειας και των καθορισμένων μονάδων από την Άνω Μακεδονία.
Μια άλλη εξήγηση είναι ότι το «πλησιέστερος» αναφέρεται στη θέση τους στη μάχη, καθώς ήταν οι πλησιέστεροι στον βασιλιά. Επειδή πολεμούσαν κοντά στους υπασπιστές είναι πιθανό ότι ήταν καλύτερα εκπαιδευμένοι και εξοπλισμένοι από τον κανονικό πεζεταίρο.
Συντάγματα
Τα συντάγματα των πεζεταίρων φαίνεται να έχουν οργανωθεί σε επαρχιακή βάση. Γνωρίζουμε για συντάγματα ονομασμένα από τις περιοχές Ορεστίδα & Λυγκηστίδα (δύο συντάγματα που πιθανώς συνδυάζουν άνδρες και από τις δύο περιοχές), Ελίμεια & Τυμφαία.
Εάν όλα οι πεζεταίροι ήταν από την Άνω Μακεδονία τότε θα περίμενε κανείς άλλα συντάγματα που θα εκπροσωπούσαν την Εορδαία και την Πελαγονία. Το 334 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος πήρε έξι συντάγματα πεζεταίρων μαζί του στην Ασία . Μέχρι τη στιγμή που ο στρατός έφτασε την Ινδία το 327 π.Χ., προστέθηκε ένα έβδομο σύνταγμα.
– Στη Μάχη του Γκρανικού τα συντάγματα ήταν αυτά των (από δεξιά προς αριστερά): Περδίκκας, Κοίνος, Αμύντας, Φίλιππος, Μελέαγρος και Κρατερός .
– Στη Μάχη της Ισσού τα συντάγματα ήταν αυτά των (από τα δεξιά προς τα αριστερά): Κοίνος, Περδίκκας, Κρατερός, Μελέαγρος, Πτολεμαίος (αντικαθιστώντας τον Φίλιππο), Αμύντας.
– Στη Μάχη των Γαυγαμήλων τα συντάγματα ήταν αυτά των (από τα δεξιά προς τα αριστερά): Κοίνος, Περδίκκας, Μελέαγρος, Πολυπέρχονας (αντικαθιστώντας τον Πτολεμαίο), Σιμμίας (αναπληρωτής του Αμύντα, ο οποίος στρατολογούσε στη Μακεδονία), Κρατερός.
– Στη Μάχη του Υδάσπη συμμετείχαν μόνο πέντε συντάγματα και ήταν αυτά των (από τα δεξιά προς τα αριστερά): Αντιγένης, Κλείτος ο Λευκός, Μελέαγρος, Άτταλος, Γοργίας. Τα άλλα τάγματα (αυτά του Πολυπέρχονα και του Αλκέτα ) παρέμειναν στη δυτική όχθη των Υδάσπη, υπό την εποπτεία του Κρατερού, και πέρασαν στην απέναντι όχθη μόνο όταν ο Αλέξανδρος νίκησε, για να συνεχίσει την καταδίωξη των αποτραβηγμένων Ινδών. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές υποθέσεις και εικασίες σχετικά με αυτήν τη μάχη.