Σπουδαίοι Έλληνες: Νεόφυτος Βάμβας

ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΤΕ ΜΑΣ

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Ο Nεόφυτος Βάμβας (Χίος 1776 – Αθήνα, 9 Ιανουαρίου 1855) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λόγιους και είναι ένας από τους λεγόμενους «Δασκάλους του Γένους», εκπρόσωπος του νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Είχε την πεποίθηση ότι η Αγία Γραφή έπρεπε να μεταφραστεί στη καθομιλουμένη, για να γίνει κτήμα του λαού, τη μετέφρασε αλλά αυτό τον έφερε αντιμέτωπο με σφοδρές συγκρούσεις που τελικά δεν επέτρεψαν στην προσπάθεια του να εδραιωθεί.

Καταγωγή και μόρφωση

Γεννήθηκε στη Χίο. Γονείς του ήταν ο Ισίδωρος και η Σταματούλα, που τους περιγράφει ο ίδιος ως «εκ γονέων πενήτων μέν, πλουσίων ὅμως εἰς εὐσέβειαν καί ἀρετήν». Αρχίζει τις σπουδές στη γενέτειρά του, τη Χίο κι ἀπό νεαρή ἡλικία ἐκδήλωσε ἀξιοσημείωτη φιλομάθεια. Ἐκτός ἀπό τή φιλολογία, τόν ἐνδιέφεραν ἰδιαίτερα ἡ φιλοσοφία καί οἱ θετικές ἐπιστῆμες. Συνεχίζει τις σπουδές του στη Σίφνο, όπου στα 1793 μεταβαίνει για να φοιτήσει στην ακμάζουσα εκεί σχολή με δάσκαλο τον Μισαήλ τον Πάτμιο. Εκεί φοιτά κάτω από μεγάλες στερήσεις και βοηθούμενος από ντόπιες οικογένειες αλλά και τους δασκάλους του.

Γυρίζει στη Χίο και παρά τις αντιδράσεις των γονιών του πηγαίνει στην Πάτμο, όπου έχει ως δάσκαλό του τον Δανιήλ τον Κεραμέα. Η μονομερής όμως διδασκαλία του που επικεντρωνόταν μόνο στα ελληνικά δεν τον ικανοποιούσε κι έφυγε. Αρχικά σχεδιάζει να μεταβεί στην Πίζα της Ιταλίας, μα το ταξίδι αυτό αναβάλλεται. Επανέρχεται στη Χίο, για να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Δωρόθεου Πρώιου που δίδασκε και μαθηματικά. Το 1791 χειροτονείται ιεροδιάκονος. Ακολουθεί στα 1796 στην Κωνσταντινούπολη τον Δωρόθεο Πρώιο. Συνοδεύει τον Πρώιο στο Βουκουρέστι, πρωτεύουσα τότε της οθωμανικής Βλαχίας και σύντομα πάλι μαζί πίσω στην Κωνσταντινούπολη.

Γίνεται δάσκαλος στην οικογένεια του Γεώργιου Μαυροκορδάτου και του Κωνσταντίνου Χατζερή, διερμηνέα του Οθωμανικού στόλου. Aκολουθεί και πάλι τον Πρώιο στην Βλαχία όταν τον παίρνει μαζί του ο Χατζερής. Το 1804 αποκεφαλίζεται ο Χατζερής κι ο Βάμβας επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί διδάσκει σε οικογένειες Φαναριωτών (της Ευφροσύνης Μαυροκορδάτου και του Κωνσταντίνου Σούτσου), ενώ συμμετέχει στη σύνταξη της ‘’Κιβωτού’’, μεγάλου λεξικού της Ελληνικής γλώσσας που διεύθυνε ο Πρώιος και γίνεται μέλος του ‘’Μουσείου του Γένους’’, σύμφωνα με ψήφισμα που είχε συντάξει ο Δωρόθεος Πρώιος, Σχολάρχης (το 1804) της Μεγάλης του Γένους Σχολής.

Το ταξίδι στο Παρίσι και η φιλία με τον Αδαμάντιο Κοραή

Το 1808 πηγαίνει στο Παρίσι να διευρύνει τις σπουδές του και να βρει τον Αδαμάντιο Κοραή, αφού περάσει από τη Βιέννη, τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου, ταξίδι όχι εύκολο λόγω της κακής υγείας του και της έλλειψης χρημάτων. Στον Κοραή τον συστήνει ο Πασχάλης Βασιλείου, μαικήνας των γραμμάτων στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος στέλνει μια συστατική επιστολή στον αδελφό του Αλέξανδρο Βασιλείου, με σκοπό να μεσολαβήσει στον Αδαμάντιο Κοραή. Ο συμπατριώτης του από τη Χίο, του συμπαρίσταται οικονομικά και του χορηγεί 50 φράγκα το μήνα για να του διορθώνει τα κείμενα που γράφει.

Στη Γαλλική πρωτεύουσα ο Βάμβας ασχολείται με τη σπουδή των θετικών επιστημών, τη φιλοσοφία και τα γράμματα. Παρακολουθεί μαθήματα του χημικού Thenard, του οποίου το βιβλίο ‘’Traite de chimie elementaire’’(πραγματεία στοιχειώδους Χημείας) (Παρίσι 1813-1816) θα μεταφράσει όταν βρεθεί σχολάρχης στη Χίο, χωρίς όμως να εκδώσει ποτέ και του φιλοσόφου ελληνιστή Francois Thurot. Αλλά και ο ίδιος ο Βάμβας ζει από τη διδασκαλία της Ελληνικής και την εμπορία ταπήτων(χαλιών).

Η σχέση του με τον Κοραή είναι στενή: συνεργάζονται στη διόρθωση της Γραμματικής του Buttmann την οποία είχε μεταφράσει ο Στέφανος Οικονόμος. Συχνά τρώνε μαζί οι δύο άντρες, λέει ο Κοραής σε επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στα 1810, «Τον λαμβάνω (ενν. τον Βάμβα) πολλάκις εις το πενιχρόν μου γεύμα, και μετά το γεύμα καμμιάν φορά και συνθεατήν των Ρακίνειων τραγωδιών εις το Γαλλικόν θέατρον» Ο Κοραής φροντίζει και καθοδηγεί τις σπουδές του νεαρού Βάμβα, του εξασφαλίζει τα μέσα του βιοπορισμού του, του παραστέκει στις πρώτες συγγραφικές του επιδόσεις. Το πρωτόλειο του Βάμβα, η Ρητορική, γράφεται στα γόνατα του Κοραή κι εδίδεται το 1813.

Το 1815 επιστρέφει στη Χίο κι ανέλαβε την διεύθυνση της τοπικής ανώτερης σχολής όπου συνέβαλε καθοριστικά ώστε να μειωθεί η επίδραση που άσκησε στην τοπική παιδεία επί δεκαετίες ο Αθανάσιος Πάριος (Άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας εκ των ηγετών του κολυβάδικου κινήματος και αντιβολταιρικός).

Στην επαναστατημένη Ελλάδα και τα Επτάνησα

Αφού μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, πήγε τον Απρίλιο του 1821 (πριν την καταστροφή της Χίου) στην Ύδρα, όπου με θέρμη παρότρυνε τους Υδραίους να εκστρατεύσουν στην ιδιαίτερη πατρίδα του, αφού στη Χίο υπήρχε αρκετός πλούτος και η επανάσταση θα ενισχυόταν οικονομικά. Οι αδερφοί Κουντουριώτηδες τον άκουσαν, ταλαντεύτηκαν αλλά δεν πείστηκαν. Η έκβαση αυτή έπληξε το κύρος του. «Η αποτυχημένη αυτή επιχείρηση πρέπει να μέτρησε πολύ στις μετέπειτα αποφάσεις του Βάμβα», σχολιάζει ο Μιχαηλάρης.

Στήν Ὕδρα ὁ Νεόφυτος ἐντυπωσιάστηκε ἀπό τήν προσωπικότητα τοῦ Δημητρίου Ὑψηλάντη καί ἀποφάσισε νά τόν ἀκολουθήσει ὡς γραμματέας του στά μέτωπα τῶν μαχῶν. Ἐκεῖ ἐμψύχωνε μέ τούς λόγους του στά στρατόπεδα τούς πολεμιστές, «προτρέπων τούς πάντας εἰς αὐταπάρνησιν καί ὁμόνοιαν». Διασώζεται ἕνα περιστατικό κατά τό ὁποῖο, ἐνῶ βρισκόταν νά ἀγορεύει τότε πρός τό πλῆθος, «προέτρεπεν ἕνα ἕκαστον νά ἐκπληρώνῃ τό χρέος του»· κάποιοι ὅμως ραδιοῦργοι παραμόρφωσαν τήν τελευταία αὐτή φράση του στό νά «πληρώσῃ ἕκαστος τά χρέη του». Τοῦτο ἦταν ἑπόμενο νά ἐρεθίσει τό ἀγαθό πλῆθος σέ ἀποδοκιμασία, τήν ὁποία ἐκεῖνος ὑπέμεινε «μετ’ εὐαγγελικῆς πραότητος».

Ἀπογοητευμένος ἀπό τίς ἐμφύλιες διενέξεις καί συντετριμμένος ἀπό τό γεγονός τῆς καταστροφῆς τῆς πατρίδας του, ἀποφάσισε νά ἀφοσιωθεῖ στό ἐκπαιδευτικό καί συγγραφικό του ἔργο, μέ τό ὁποῖο ἦταν περισσότερο ἐξοικειωμένος. Ἄφησε τήν Πελοπόννησο τό 1822 καί λόγῳ τρικυμίας βρέθηκε στή Μήλο μαζί μέ συγγενεῖς του πού εἶχαν ἔρθει νά τόν βροῦν μετά τή σφαγή τῆς Χίου.

Τά ἑπόμενα χρόνια ἐγκαταστάθηκε στά Ἑπτάνησα, πού τότε ἦταν ὑπό ἀγγλική ἁρμοστεία. Ἀρχικά στήν Κεφαλλονιά, ὅπου παρέμεινε γιά πέντε χρόνια, διδάσκοντας στή σχολή καί κηρύττοντας στούς ναούς. Τό 1828 μετέβη στήν Κέρκυρα, γιά νά ἀναλάβει καθηγητής στήν Ιόνιο Ακαδημία., που είχε ιδρύσει ο φιλέλληνας Φρέντερικ Νορθ (κόμης του Γκίλφορντ).

Μετά την απελευθέρωση στη Σύρο

Το 1833 ἀποδέχεται τήν πρόσκληση τῶν Συριανῶν νά ἀναλάβει τή διεύθυνση τοῦ πρωτου τοπικού Γυμνασίου. Ὀργάνωσε τό δημόσιο Γυμνάσιο μέ πρότυπο τή σχολή τῆς Χίου, ἀλλά μέ σύστημα ἑξαετοῦς φοιτήσεως. Πραγματοποίησε πληθώρα ὁμιλιῶν, δίδαξε φιλοσοφία καί φιλολογία, ἐξέδωσε τό βιβλίο του «Ἐσωτερικαί ἐνάργειαι τῆς ἐμπνεύσεως τῶν θείων γραφῶν» καί συνέχισε τή μετάφραση τῆς Ἁγίας Γραφῆς, πού εἶχε ἐμπνευστεῖ κατά τή διάρκεια τῆς παραμονῆς του στό Παρίσι.

Ἡ μετάφραση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ξεκίνησε στήν Κέρκυρα καί ὁλοκληρώθηκε στή Σύρο. Ἡ ἀπόδοση ἀπό τό ἑβραϊκό κείμενο καί ὄχι τό καθιερωμένο τῶν Ἑβδομήκοντα, ἡ ἐπιλογή νά μεταφραστεῖ σέ ἁπλή γλώσσα καί ἡ συνεργασία του μέ τήν ἀγγλική Βιβλική Ἑταιρεία, προκάλεσαν ἀντιδράσεις ἀπό ἄλλους κληρικούς λογίους. Προχώρησε στή μετάφραση καί τῆς Καινῆς Διαθήκης.

Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέχρι τον θάνατό του

Το 1836 άφησε τη Σύρο και πήγε νά ἐγκατασταθεῖ στόν Πειραιᾶ. Ἐκεῖ σκοπός του ἦταν ἡ ὑποστήριξη τῶν συμπατριωτῶν του στή συγκρότηση τοῦ συνοικισμοῦ τους καί στή δημιουργία σχολείου. Πριν διοριστεί καθηγητής παρέδιδε κατ΄ οίκον μαθήματα με όχι και τόσο ανεκτικό ή ευπρεπή τρόπο.

Διορίστηκε με βασιλικό διάταγμα της 24ης Απριλίου 1837 με την πρώτη ομάδα των τριάντα τεσσάρων καθηγητών, ως ‘’τακτικός καθηγητής της φιλοσοφίας’’ και ανέλαβε σχολάρχης της Φιλοσοφικής Σχολής αφού «θεωρήθηκε υπερβολικά ‘’ριζοσπάστης’’ για να διορισθεί στην Θεολογική. Ο Δημαράς αποδίδει τον διορισμό του στην ιδεολογική συγγένεια του με τον Κοραή, τον οποίο ο αντιβασιλέας Μάουρερ και ο υπουργός Δικαιοσύνης Κωνσταντίνος Σχινάς θαύμαζαν.

Αργότερα έγινε πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Χειροτονήθηκε Ορθόδοξος αρχιμανδρίτης. Αξιόλογη ήταν η συγγραφική δράση του. Υπήρξε βασικός συντελεστής της Νεοελληνικής Μετάφρασης της Αγίας Γραφής (1850), η οποία προκάλεσε μεγάλη αντίδραση και έντονες προσωπικές επιθέσεις από τους υποστηρικτές της Ορθόδοξης παράδοσης με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Οικονόμο. Ο ίδιος υποστήριζε πως «όστις εμποδίζει την μετάφραση των γραφών κλείει την Βασιλεία του Θεού έμπροσθεν των ανθρώπων και υπόκειται εις “το Ουαί”, εις το οποίο καταδίκασε ο Κύριος ημών τους Γραμματείς και Φαρισαίους».

Στο ζήτημα της απόσχισης της εκκλησίας της Ελλάδας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής των ιδεών του Θεόκλητου Φαρμακίδη που ήταν υπέρ της απόσχισης, ανεπίσημα από το 1833 κι αναγνωρισμένη ως αυτοκέφαλη από το Πατριαρχείο το 1850.

Στή θέση του καθηγητή παρέμεινε μέχρι τό 1854, συμμετέχοντας ἐνεργά στήν ἀκαδημαϊκή ζωή. Δίδαξε φιλοσοφία καί ρητορική, πραγματοποίησε πολλές ὁμιλίες, δημοσίευσε στόν τύπο, διετέλεσε Κοσμήτωρ τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς καί συνέχισε τήν ἔκδοση τῶν βιβλίων του. Ἀπεβίωσε στίς ἀρχές τοῦ 1855 στην Αθήνα.

Συγγραφικό έργο

Κατά κύριο λόγο τα συγγράμματά του είναι ‘’διδακτικά’’, ενώ πολυάριθμες είναι και οι ομιλίες του. Επίσης έχει κάνει και μεταφράσεις, ενώ δεν είναι λίγα και τα άρθρα του σε εφημερίδες. Επίσης ανέπτυξε και φιλολογία σχετική με την μετάφραση της Αγίας Γραφής-απολογητικά-υπερασπιστικά αυτής.

α) Διδακτικά:

1)’’Ρητορική εκ των ενδοξοτέρων τεχνογράφων παλαιών και νεωτέρων ερανεισθείσα και συνταχθείσα’’, Παρίσι, τυπογρ.Ι.Μ. Εβεράρτου 1813, (2α έκδ. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ι.Μ.Άγγελου Αγγελίδου, 1841’’ , 3η εκδ.1861)

2)’’Στοιχεία της φιλοσοφικής Ηθικής, συνταχθέντα δια την φιλομαθή νεότητα των Γραικών, Ενετίησιν, παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων,1818
3)’’Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας συνταχθείσα εις την κοινήν γλώσσαν δια τους μαθητάς της εν Χίω δημοσίου Σχολής, υπό Ν.Βάμβα εν Χίω, εν τη τυπογραφία της σχολής, παρά ΙΔ.Γ Βαϋροφρέρου, 1821 (έκδοσις Δευτέρα επιστασία Κωνσταντίνου Τυπάλδου του Κεφαλλήνος, εν Βενετία εκ της τυπογραφίας Μιχαήλου Γλυκύ του εξ Ιωαννίνων, 1825)
4)’’Συντακτικόν της αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης εις το οποίον προηγείται σύντομος θεωρία των νοητικών δυνάμεων του ανθρώπου, της μορφώσεως των ιδεών και της γενικής γραμματικής εις δε το τέλος επροστέθησαν εισαγωγικαί τινές ιδέαι περί ποιητικής, εν Κερκύρα, εκτης τυπογραφίας της διοικήσεως, 1828’’
5)’’Γραμματική της αρχαίας και της σημερινής ελληνικής γλώσσας συνταχθείσα δια τους αρχαρίους, υπό Ν,Βάμβα, εν Ερμουπόλει εν τω Αμερικανικώ Φιλελληνικώ Τυπογραφείω, διευθυνομένω παρά τω Αιδεσίμου Ι.Ι.Ρόβερσον, 1835
6)’’Στοιχεία φιλοσοφίας συνταχθέντα υπό Ν.Βάμβα ή περί νοητικότητος και ηθικότητος του ανθρώπου, εν Αθήναις 1838, (επανεκδόσεις 1845, 1856)’’
7)’’Σημειώσεις εις τους του Δημοσθένους Ολυνθιακούς, Φιλιππικούς, τον περί του Στεφάνου, τον περί παραπρεβείας, του προς Λεπτίνην, τον κατά Μειδίου και τον εις τον κατά Κτησιφώντος του Αισχίνου μετά προλεγομένων ιστορικών χάριν της Ελληνικής νεολαίας υπό του ιππότου Ν. Βάμβα,καθηγητού της φιλοοσφίας και της ρητορικής εις το Πανεπιστήμιον Όθωνος, εν Αθήναις 1849
8) ‘’Εγχειρίδιον ηθικής εν ω προσετέθη και σύντομος θεωρία μετά κανόνων της αναλυτικής και συνθετικής μεθόδου’’ ,εν Αθήναις τυπ.Σ.Κ.Βλαστού,1853.
9)’’Φυσική Θεολογία και χριστιανική ηθική νυν τω πρώτον εκδίδοται υπό Νεκτάριου Κεφαλά, φροντίδι και επιμελεία Κωνσταντίνου Α. Πανταζή, εν Αλεξανδρεία, 1893

β) Ομιλητικά:

Πλούσια είναι και η ομιλητική του δράση που αναπτύσσει σε όλη τη διάρκεια της ζωής του: περιλαμβάνει λόγους και ομιλίες σε ιδρύσεις συλλόγων, σχολείων, ετήσιες εξετάσεις, σε έναρξη και λήξη μαθημάτων, επίσημες επετείους, κηδείες, επιμνημόσυνες τελετές και κηρύγματα.

γ) Για εκκλησιαστικά ζητήματα:

1)’’Περί της Νεοελληνικής Εκκλησίας’’, Αθήναι, 1843
2)’’Διατριβή αυτοσχέδιος περί της Αρχής και Εξουσίας των Πατριαρχών κι περί της σχέσεως της Εκκλησιαστικής Αρχής προς την πολιτικήν εξουσίαν’’, Αθήναι 1843

ε) Μεταφράσεις:

1)’’Δούγαλδ Στεβάρδου, (Dougld Stewart) Εγχειρίδιον Ηθικής Φιλοσοφίας-Διδασκαλία στην Ιονική Ακαδημία 1829-1830, μτφρ. Νεοφύτου Βάμβα’’
2) ‘’Εσωτερικαί ενάργειαι της εμπνεύσεως των Γραφών, θεωρία ωφελιμοτάτη εις πάντα άνθρωπον, τύποις τω εξ Αμερικής Φιλελληνικώ τυπογραφείω του Αιδεσίμου Ι.Ι. Ρόβερτσον, 1837
3)’’Της Καινής Διαθήκης του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού τα τέσσερα ευαγγέλια και αι πράξεις των αγίων αποστόλων, μεταφρασθέντα μεν υπό Ν.Βάμβα, καθηγητού της φιλοσοφίας εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος, εκδοθέντα δε Δαπάνη της Βρετανικής και Ξενικής Ιερογραφικής Εταιρείας, εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Λ.Κορομηλά, 1838

wikipedia

ΔΗΜΟΦΙΛΗ