Του Γιώργου Λεκάκη
Η γεναριάτικη γιορτή του άη Γιαννιού θεωρείται η πρώτη επώνυμη γιορτή του χρόνου. Τραγουδούν:
Σήμερα είναι τ’ άη Γιαννιού, πρώτη γιορτή του χρόνου…
Στον άη Γιάννη (7 Ιανουαρίου) τάζουν για να… γειάνει κάποιον (από παρετυμολογία). «Είναι για τον άη Γιάννη» λένε για κάποιον που έχασε τα λογικά του. Σε πολλές περιοχές πιστεύουν πως κι ένας απλός άνθρωπος, ονόματι Γιάννης, φέρει τις χάρες του αγίου, και είναι ικανός να… γειάνει ένα άρρωστο, αρκεί και μόνο να τον συναντήσει. Αλλαχού θεωρείται προστάτης των νονών / νουνών και των κουμπάρων. Γι’ αυτό λέει κι ο λαός μας εν είδει παροιμίας:
Σπίτι που δεν έχει Γιάννη,
προκοπή ποτέ δεν κάνει…
Υπερθεματίζει το ναξιώτικο δημοτικό:
Άγιε μου Γιάννη γειάνε το, Χριστέ μεγάλωσέ το,
κι εσύ, κυρά μου, Παναγιά, βλέπε και φύλαγέ το…
Αλλά φαίνεται πως η λαϊκή αντίληψη για τις… ικανότητες και την ευφυΐα των Γιάννηδων… διχάζεται, βάσει της λαϊκής στροφής:
«Σαρανταπέντε Γιάννηδες ενός κοκόρου[1] γνώση»…
Ενώ φαίνεται να θεωρούν τους Γιάννηδες γκρινιάρηδες, κατά το λαϊκό
«πότε ο Γιάννος δεν μπορεί, πότε ο κώλος του πονεί»,
Ενοχλητικούς, κατά το
«έχω και τον μπαρμπα-Γιάννη, σαν τον γάιδαρο που κλάνει»),
Ψευτοαριστοκράτες, κατά το
«πότε ο Γιάννης βρακί και τώρα βρακοζώνα;»
και ανικανοποίητους κατά το
«-Τι έχεις Γιάννη; -Τι είχα πάντα, και τα πρόβατα σαράντα»…
μοναχοφάηδες, κατά το
«Γιάννης κερνά και Γιάννης πίνει»[2]
άτυχους, κατά το
«τα καλά του Γιάννη θέλουν, μα τον Γιάννη δεν τον θέλουν»[3],
αναντικατάσταους:
«Γιάννη είχα, Γιάννη έχω , κι αν ξανα-ματα-χηρέψω, πάλι Γιάννη θα γυρέψω».
άτολμους:
«Φοβάται ο Γιάννης τό θεριό καί τό θεριό τόν Γιάννη».
ατυχείς:
«Να σέ κάψω Γιάννη μ’, να σ’ αλείψω μέλι».
Και βολικούς:
Κόψε σκίνο φτιάσε Γιώργη, κι από κουμαριά Μανώλη,
αν πεις και για τον Γιάννη, απ’ ό,τι ξύλο να ΄ναι κάνει!
Και μπεκρήδες. Λέει ένα παιδικό τραγουδάκι:
«Καλέ μπαμπά, καλέ μαμά,
ο Γιάννης με πειράζει!»
«Και τι σου λέει κόρη μου;»
«Μου λέει πως μ’ αγαπά!»
«Ε, αγάπα τον κι εσύ!»
«Τι; Τον Γιάννη τον μπεκρή;
Που πούλησε τη βράκα του
για μια οκά κρασί;»…
Ολα αυτά βέβαια έχουν να κάνουν με το πλήθος λαού που βαφτίζεται Γιάννης και σ’ αυτό το πλήθος συναντάς διάφορους ανθρώπους[4]. Γι’ αυτό και τους κληρωτούς τους λένε Γιάννηδες και τους νεοσύλλεκτους φαντάρους «Στραβόγιαννους». Γι’ αυτό και το λαϊκό «ακόμη δεν τον είδαμε, Γιάννη τονε είπαμε»[5].
Τραγουδά και το λαϊκό:
Σαρανταπέντε Γιάννηδες στον άγιο Γιάννη Ρέντη
φωνάξανε τα όργανα κι αρχίσανε το γλέντι…
Το μάθανε και τρέξανε οι όμορφες Μαρίες,
τους Γιάννηδες παντρεύτηκαν και γίνανε κυρίες…
Και ‘σείς μητέρες που ‘χετε αγάπη στ’ αγοράκια
στον άγιο Γιάννη τάξτε τα και βγάλτε τα Γιαννάκια…
Οποιος μπλέξει με τον Γιάννη όμορφη ζωή θα κάνει,
σπίτι που δεν έχει Γιάννη προκοπή ποτέ δεν κάνει…[6]
Ιερόπτηνο του αγίου Ιωάννη του ευαγγελιστή είναι ο αετός
(ιερόπτηνο του Διός).
Με την βοήθειά του μπόρεσε και έφθασε σε τέτοια ύψη
και έγραψε την Αποκάλυψη στην Πάτμο.
Του Ιταλού ζωγράφου Tommaso di Cristoforo Fini (1383; – 1447;)
γνωστού και ως Masolino da Panicale (έργο του 1435)
στο Castiglione Olona[11] της Varese Λομβαρδίας.
Ο λαός μας διηγείται ακόμη, πως κάποτε ο γκιώνης είχε ένα αδελφό, που τον έλεγαν Γιάννη, και τον έχασε. Και από τότε έμεινε να τον αναζητά και να τον φωνάζει: «Γ(κ)ιόν-γ(κ)ιόν»…
Ενώ την Γιαννούλα την θεωρούν αξιοπρόσεχτη, κατά την λαϊκή σοφία: «Η Γιαννούλα με την φούστα, ω, τι σείσιμο που κάνει!»…
Στον άη Γιάννη τον Καβαλλάρη τάζουν για να φύγει κάτι που μπήκε στο μάτι και ενοχλεί (από σκουπίδι έως «κριθαράκι»). Τραγουδούν:
Άγιε Γιάννη Καβαλάρη
με σπαθί και με κοντάρι
δώσ’ μου το κλειδάκι σου
ν’ ανοίξω το ματάκι μου
να δω τι έχει μέσα
ή σιτάρι, ή κριθάρι
ή χρυσό μαργαριτάρι…
Μετά πιάνουν το βλέφαρο του ματιού που πονάει με τα δυο δάχτυλα, κάνουν τρεις φορές το σταυρό τους, ανεβοκατεβάζουν τρεις φορές το κρατημένο βλέφαρο και φτύνουν τρεις φορές στον αέρα…
Σε άλλο λαϊκό τραγούδι ο Γιάννης, αφού κατόρθωσε να πλανέψει την Μαριγώ, όταν του ζήτησε να την… νυμφευθεί, άρχισε να… «κάνει νερά»… Έτσι η κοπέλλα εζήτησε βοήθεια από την μάνα της:
«Σύρε, μάνα μ’, πέσ’ τού Γιάννη
θά μέ πάρη, τί θά κάνη;
Δώσ’ του προίκα τήν γαϊδάρα
γιά νά σεργιανάει καβάλα.
Και η απάντηση τής μάνας:
-Μωρ’, τού δίνω καί τ’ αμπέλι’
Μαρίγώ μου, δέν σέ θέλει!»
Τέλος, «φτωχογιάννη» λέει ο λαός μας τον βακαλάο, το ψάρι που κάποτε ήταν πιο φθηνός «κι από μια οκά λάδι». Γενικώς, την 7η Ιανουαρίου τηρείται νηστεία με την κατάλυση ψαριού.
Ο άγιος Ιωάννης με δισκοπότηρο και φίδι,
το οποίο δηλητηρίασε το κρασί(*) του δισκοπότηρου.
Κατ’ άλλην ερμηνεία, ανάμειξε το φαρμάκι του φιδιού με το κρασί,
το οποίο έγινε φάρμακο (ιαματικό).
[Ακόμη και σήμερα στην Άπω Ανατολή
εκτρέφουν φίδια για να ζυμωθούν με το κρασί].
Δίπλα του οι αγίες Δωροθέα και Μαργαρίτα.
Από τον κύριο βωμό του Vipiteno[10].
Η λαϊκή παραδοχή για τον άη Γιάννη είναι ότι δεν πέθανε, αλλά κοιμήθηκε βαθειά στη γη, γι΄ αυτό και η ανάσα του σείει το χώμα. Πολλοί δε, παραδίδουν πως αναλήφθηκε στους ουρανούς, όπως ο προφήτης Ηλίας, ο Χριστός, κ.ά.
Αιγαίο
Ειδικώς στον άη Γιάννη τον Τζατζαλιάρη, στην Μυτιλήνη, αφήνουν τζάντζαλα[7] στα σύρματα του περίβολου χώρου, για ν’ αφήσει η αρρώστια κάποιο προσφιλές τους πρόσωπο. Πιστεύουν πως, όπως τα φυσά ο άνεμος και κάποτε τα παίρνει, έτσι θα πάρει κι ο άγιος το πρόβλημα[8]… (Στην Λέσβο, κρεμάνε τζάτζαλα και σε ένα δενδράκι έξω από τον Άγιο Θεράποντα τον Τζατζαλιάρη στα Θερμά Γέρας].
Θεσσαλία
Στην Σκόπελο Βορείων Σποράδων πιστεύουν πως όσοι έχουν στο σπίτι Γιάννη, δεν κάνει να δίνουν προζύμι σε κανένα.
Μακεδονία
Στα χωριά της ορεινής Δράμας (Βόλακας ή Βώλακας, Μοναστηράκι, Καληβρύση, Πετρούσα, Πύργος) το τριήμερο του άη Γιάννη κάνουν παρέλαση καρνάβαλου, τη γιορτή της Μπάμπως (ή Βάβως ή Μπάμπιντεν) με κλασικό διονυσιακό χαρακτήρα και αναπαράσταση του τοπικού γάμου.
Ο άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, με την βοήθεια αετού,
γράφει την Αποκάλυψη στην Πάτμο Δωδεκανήσων.
Από το Βιβλίο των Ωρών του Δούκα του Μπέρι.
Το παραδοσιακό λειτουργικό χρώμα του είναι το λευκό.
Ο άγιος Ιωάννης είναι ο προστάτης της Μικράς Ασίας, των φαρμακοποιών, των βαρελοποιών, των παρθένων και των χήρων, των βοσκών, των οπλουργών, των κλειδαράδων, των αμπελοκαλλιεργητών και των επαγγελμάτων που σχετίζονται με την γραφή και την αντιγραφή (βιβλιοδέτες, αντιγραφείς, συντάκτες, λιθογράφοι, χαρτοποιοί, συγγραφείς, γραμματείς, θεολόγοι, κ.ά.).
Σύμφωνα με μια εσωτερική παράδοση του χριστιανισμού, δίπλα σε κάθε Εκκλησία του Πέτρου, υπάρχει μια αόρατη και υπόγεια εκκλησία του Ιωάννη, μια «εσωτερική εκκλησία».
Ο Αετός, ως σύμβολο του αγίου Ιωάννη.
Από το Βιβλίο του Dimma, ένα ιρλανδικό ευαγγελικό βιβλίο 8ου αι.
Ο Ιωάννης είναι και προστάτης πολλών μυστικών εταιρειών. Χαίρει υψηλής εκτίμησης από τον Τεκτονισμό. Διότι, ο Ιωάννης, λένε, εμπιστεύθηκε τις διδασκαλίες του στην Μαρία Μαγδαληνή, πριν αυτή ξεκινήσει για τη Γαλλία… Οι Ελευθεροτέκτονες γιορτάζουν την γιορτή του (από τον 18οαιώνα). Την ημέρα αυτή γίνεται η εγκατάσταση των Μεγάλων Μαγίστρων.
O άγιος Ιωάννης, κατά τον Έλληνα ζωγράφο el Greco (Δομ. Θεοτοκόπουλο).
Αριστερά, το Όραμά του (1608 – 1614) και
δεξιά το κύπελλο με το δηλητηριασμένο από φίδι κρασί(*).
Κάτω: Δείτε και σχετικό πίνακα του Ισπανού Al. Cano (1635 – 1637).
Η εορτή του αγίου αποστόλου και ευαγγελιστή Ιωάννη εορτάζεται στην Καθολική, Ευαγγελική, Αγγλικανική, Λουθηρανική, Προτεσταντική εκκλησία (Μαριαβίτικες Εκκλησίες) στις 27 Δεκεμβρίου – την 3η ημέρα των Χριστουγέννων. Τότε ο ιερέας ευλογεί το κρασί(*), που λέγεται «κρασί του αγίου Ιωάννη» και μοιράζεται στους πιστούς ως φάρμακο!
Στο Τρεντινό[12] Ημερολόγιο εορταζόταν επίσης η μνήμη του σε κάθε μία από τις επόμενες ημέρες, έως και τις 3 Ιανουαρίου, την «οκτάβα» (8η) ημέρα της εορτής της 27ης Δεκεμβρίου.[9]
Ωρισμένες Παλαιοκαθολικές Εκκλησίες (συμπεριλαμβανομένων των Μαριαβιτών) τιμούν την μνήμη του αγίου στις 6 Μαΐου.
Οι ορθόδοξες εκκλησίες γιορτάζουν τον άγιο στις:
– 8/21 Μαΐου,
– 26 Σεπτεμβρίου/9 Οκτωβρίου (επέτειος θανάτου του),
– 30 Ιουνίου/13 Ιουλίου (Σύνοδος των Δώδεκα Αποστόλων).
Οι Εκκλησίες της Ανατολής (Ιουλιανό ημερολόγιο):
– Αρμενική Εκκλησία: 9/22 Απριλίου και 7/20 Ιουλίου και 20 Οκτωβρίου/2 Νοεμβρίου και 25 Δεκεμβρίου/7 Ιανουαρίου και 29 Δεκεμβρίου/11 Ιανουαρίου.
– Κοπτική Εκκλησία: 11 Μαΐου και 30 Δεκεμβρίου κατά το Γρηγοριανό ημερολόγιο.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Τάματα και αναθήματα». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.1.2000. Το λήμμα αυτό, όπως όλα του ΑΡΧΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ανανεώνονται και ενημερώνονται συνεχώς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
– Frandsen M. E. «Crossing Confessional Boundaries: The Patronage of Italian Sacred Music in Seventeenth-Century Dresden», εκδ. Oxford University Press, σελ. 161, 4.4.2006.
– General Roman Calendar of Pope Pius XII.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Και να φανταστεί κανείς, πως ο κόκορας δεν φημίζεται για την εξυπνάδα του. Από αυτόν βγήκε η λέξη κουτός, που σημαίνει βλάκας. (Κόττος = ο όρνις, ο πετεινός < κόκκοτος ή κόκ(κ)οτας < κόττη ή κοττίς = το μικρό χαραχτηριστικό λοφίο των πετεινών < κότα, κουτός, κλπ.).
[2] Φράση που βγήκε από το τεραστίων διαστάσεων πρωτοπαλλήκαρο του Θ. Κολοκοτρώνη, Γιάννη Θυμιούλα, απ’ την Τρίπολη, που έτρωγε στην καθισιά του ολόκληρο αρνί και σηκωνόταν πεινασμένος. Σε μια πολιορκία που κράτησε τρεις μέρες, υπέφερε φοβερά από την πείνα, ώσπου αποφάσισε να κάνει εξόρμηση-αυτοκτονία, μονάχος του προς τον εχθρό, όχι από άλλο λόγο, αλλά για την εξεύρεση, βέβαια, τροφής. Με το θηριώδες σώμα του και τη χαντζάρα του τρόμαξε τον εχθρό, που τράπηκε σε φυγή, κι έτσι οι Έλληνες σώθηκαν. Μετά ο Θυμιούλας κατέβηκε στο πλησιέστερο χωριό, έσφαξε τρία αρνιά, παρήγγειλε και ένα 20λιτρο βαρέλι κρασί και στρώθηκε στο φαί, κερνώντας όποιον περνούσε. Πέρασε κι ο Κολοκοτρώνης, είδε λαό να χαζεύει το πώς έτρωγε ο Θυμιούλας και ρώτησε τον προεστό του χωριού τι συμβαίνει: «Τίποτα καπετάνιο, Γιάννης κερνά και Γιάννης πίνει» απάντησε.
[3] Η φράση προέκυψε από τα λόγια του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, Ι. Καποδίστρια, «Οι Έλληνες θέλουν τα καλά του κυρ-Γιάννη, μα τον Γιάννη δεν τον θέλουν νάναι κύρης», όταν είδε ότι είχε επιτυχία στα πολιτικά σαλόνια της Ευρώπης, αλλά όχι και στην Ελλάδα, όπου πλήρωνε κι από την τσέπη του, πολλές φορές, μισθούς και τροφοδοσίες καπεταναίων.
[4] Αλλωστε, σ’ όλο τον κόσμο υπάρχει ένα όνομα που το συνδέουν με φράσεις και διάφορα παθήματα: Στη Γαλλία ο Φρανσουά, στην Αμερική ο Τζο, στην Τουρκία ο Αλί, στην Ιταλία ο Τζιοβάνι, ενώ απ’ τα γυναικεία την πρώτη παγκόσμια θέση κατέχει το Μαρία. Στην Κίνα Τζόνι σημαίνει «ο καλύτερος του δάσους».
[5] Ενα ιστορικό ανέκδοτο σχετικά με τη φράση αυτή, λέει πως ο Τριπολιτσιώτης Αγγελάκης Νικηταράς, παρήγγειλε στον Θ. Κολοκοτρώνη ναρθεί να βαφτίσει το καινούργιο μωρό του, Γιάννη, ή αν θέλει Θεόδωρο, για να τιμήσει τον Γέρο του Μωριά. Αλλά ο Κολοκοτρώνης αργούσε κι ο Νικηταράς του παράγγελνε και του ξαναπαράγγελνε. Κάποτε δέησε και βρήκε καιρό κι από τις μάχες κατέβηκε στου Νικηταρά για τα βαφτίσια, αλλά μωρό δεν είδε, μόνο τη γυναίκα του έγκυο στο μήνα της. Τότε ο Νικηταράς του δικιολογήθηκε ότι είχε αρχίσει προ… μηνών τα καλέσματα του νονού, γιατί ήξερε πόσο απασχολημένος ήταν με την Επανάσταση. Και τότε ο Κολοκοτρώνης είπε το περίφημο: «Ωχου, μωρέ, ακόμα δεν τον είδανε και Γιάννη τον βαφτίσανε!»…
[6] Στίχος του Ε. Ζολωτάκη από το τραγούδι «Σπίτι που δεν έχει Γιάννη προκοπή ποτέ δεν κάνει», που τραγούδησε ο Β. Χρυσανθόπουλος, σε μουσική Ι. Γούβαλη (δίσκος 45 στροφών, Panivar, 1971).
[7] τζάντζαλα = κουρελάκια.
[8] Αρχαία ελληνική συνήθεια, από την πρακτική των ασκληπιείων ακόμη. Μαντήλια αφήνουν, για τον ίδιο λόγο, και αλλαχού. Στο Στασίδι της Παναγίας, πάνω από το Μοναστήρι της Παναγιάς της Εικοσιφοίνισσας στο Παγγαίο. Στην πόρτα του σπιτιού που καλαντίζουνε τα λαζαρούδια στην Σαμοθράκη. Στον άη Γιάννη τον Αποκεφαλισθέντα ή Θερμολόγο, στην Ανατολική Θράκη. Στον άη Γιώργη τον Μαντηλά στα Μετέωρα Τρικκάλων. Στο ξωκκλήσι του Αγ. Παντελεήμονος στο Πολύπετρο Κιλκίς. Στην Αγία Κόρη Ολύμπου στην Πιερία. Στο Γαλαξείδι, όταν φτάσει η κακιά είδηση. Στην Αγία Άννα στο κάστρο της Μονεμβασιάς Λακωνίας. Στην Παναγία στην θέση «Θρονί της Παναγίας», στην μονή του Κύκκου στην Κύπρο.
Και οι Τούρκοι στα κλαδιά ορισμένων δενδρυλλίων, έθιμο που πήραν από τους Έλληνες. Βλ. λ.χ. στον ΙΝ του Αγίου Νικολάου Σινασσού Καππαδοκίας. Αλλά και οι γυναίκες της Αλγερίας, κ.ά.
[9] Αυτή η «οκτάβα» ημέρα καταργήθηκε από τον Πάπα Πίο XII το 1955.
[10] αρχαίος ετρουσκικός οικισμός Vipina > Vibidina / Uuipitina / Wibitina / Viptal > vallis Vipitina (Άνω Κοιλάδα Isarco) > γερμ. Wipptal. Νυν κωμόπολη της Ιταλίας, στην Μπολτσάνο, στα σύνορα Ιταλίας – Αυστρίας στις Άλπεις, κοντά στο Πέρασμα του Μπρέννερο. Οι γερμανόφωνοι το λένε Starzo > Στέρτσινγκ / Sterzengum / Sterzen / Sterzinga.
[11] Το Castrum Stiliconis > Castion στον ποταμό Ολώνα, αν και λεηλατήθηκε στο παρεκκλήσι του Αρχάγγελου Μιχαήλ, ένα ενδιαφέρον δείγμα της προ-ρωμανικής αρχιτεκτονικής, στην αψίδα σώζεται τοιχογραφία του 13ου αιώνα, που απεικονίζει την θεότητα του Ιανού (> Ιανουαρίου).
[12] Το Τρεντινό ή Τριαδινό Ημερολόγιο είναι ένα ημερολόγιο αγίων, οι οποίοι θα τιμηθούν κατά την διάρκεια του λειτουργικού έτους στην επίσημη λειτουργία της ρωμαϊκής ιεροτελεστίας. Αναθεωρήθηκε από τον πάπα Πίο Ε΄ σύμφωνα με την απόφαση της Συνόδου του Τρέντο, η οποία ανέθεσε αυτό το καθήκον στον πάπα. Το Ημερολόγιο δεν είχε την εορτή της Βάπτισης του Κυρίου για σχεδόν τέσσερις αιώνες.