Το 480 π.Χ., οι Περσικές ναυτικές δυνάμεις κατά την εισβολή στην Ελλάδα βρέθηκαν αντιμέτωπες με τον Ελληνικό στόλο που αποτελείτο από 271 τριήρεις και 16 πεντηκοντόρους στο Αρτεμίσιο.Παρά το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος αυτού του στόλου (147 τριήρεις) ναυπηγήθηκε στην Αθήνα, η διοίκηση ανατέθηκε στον Σπαρτιάτη Ευρυβιάδη γιο του Ευρυκλείδη. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο αυτό συνέβη διότι «τα άλλα μέλη της συμμαχίας εναντίον των Περσών επιθυμούσαν Λακεδαιμόνιο διοικητή, δηλώνοντας ότι το προτιμούσαν αντί να υπηρετούν υπό τις διαταγές Αθηναίου γεγονός που θα διέλυε τη συμμαχία». (Ηροδότου Ιστορικά Βιβλίο 8: 2).
Ο Ηρόδοτος ορθώς τονίζει την άρνηση των συμμάχων να αποδεχθούν Αθηναϊκή διοίκηση και αυτό είχε αναμφίβολα ιστορικούς λόγους.
Η Αθήνα δεν ήταν σημαντική δύναμη στη θάλασσα κατά τον 6ο αιώνα π.Χ., καθότι κατόρθωσε να ναυπηγήσει τον μετέπειτα τεράστιο στόλο της, μόνο μετά την ανακάλυψη του αργύρου στο Λαύριο το 483 π.Χ.. Εν ολίγοις το 480 π.Χ, η Αθήνα ήταν μια «νεόκοπη» ναυτική δύναμη. Οι ναυτικές δυνάμεις του 6ου αιώνα, Κόρινθος και Αίγινα, είχαν πολλούς λόγους να είναι προσεκτικές έναντι της Αθήνας, καθότι η Αίγινα και η Αθήνα είχαν εμπλακεί σε ακήρυχτο πόλεμο για περισσότερο από μια δεκαετία, ενώ η Κόρινθος και η Αθήνα ως κατασκευαστικά κέντρα ήσαν ανταγωνιστές στο εμπόριο. Δεν αποτελεί επομένως έκπληξη το γεγονός ότι αυτές και άλλες πόλεις απέρριψαν την Αθηναϊκή ηγεσία. Είναι όμως αξιοπερίεργο το γεγονός ότι επιθυμούσαν ηγεσία Σπαρτιατών, καθότι η Κόρινθος επί παραδείγματι είχε τη δεύτερη μεγαλύτερη δύναμη πλοίων (40 τριήρεις) και τέσσερις φορές μεγαλύτερη συμβολή από τη Σπάρτη. Συνεπώς η Κόρινθος με μακρά ιστορία ως ναυτική δύναμη, θα μπορούσε να διεκδικήσει τη διοίκηση για τον εαυτό της.
Αντ’ αυτού η Κόρινθος ζήτησε όπως η επιλογή Σπαρτιάτη διοικητή να μην εκληφθεί ως ένδειξη υποταγής στη Σπάρτη. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι η Κόρινθος ήταν η πόλη που είχε αναγκάσει τη Σπάρτη να διακόψει την εισβολή της στην Αττική και ότι ήταν υπεύθυνη για την άρση του δικαιώματος της Σπάρτης να οδηγεί την Πελοποννησιακή συμμαχία σε πόλεμο χωρίς τη συναίνεση όλων των μελών. Η Κόρινθος ήταν πραγματική σύμμαχος της Σπάρτης και δεν ήταν υποτελής – κράτος δορυφόρος. Η Κόρινθος έπεισε και άλλους συμμάχους να επιμείνουν σε διοίκηση Λακεδαιμονίων, ως εκ τούτου προκύπτει ότι αυτή η εισήγηση ήταν περισσότερο αντι -Αθηναϊκή και επιπλέον καταδεικνύει ότι η Σπάρτη εθεωρείτο μια υπολογίσιμη ναυτική δύναμη.
Γνωρίζουμε ότι η Σπάρτη διεξήγαγε εκστρατεία εναντίον της Σάμου κατά το τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα, η οποία απαιτούσε σημαντική ναυτική δύναμη με σύνθεση μεταφορικών και πολεμικών πλοίων τα οποία προορίζονταν για την προστασία των μεταφορών. Επιπλέον η πρώτη απόπειρα του Κλεομένη να καθαιρέσει τον Αθηναίο τύραννο Ιππία απαιτούσε επίσης ναυτική δυνατότητα δεδομένου ότι η Σπαρτιατική δύναμη μεταφέρθηκε μέσω θαλάσσης στο Φάληρο. Θεωρητικά αυτές οι παλαιότερες ναυτικές αποστολές θα μπορούσαν να διεξαχθούν με πλοία και πληρώματά περίοικους αλλά ο Ηρόδοτος αναφέρει ρητά για τον Σπαρτιάτη Ευρυβιάδη.
Επιπλέον, στον κατάλογο του Ηροδότου από συνθέσεις ναυτικών δυνάμεων στις μάχες του Αρτεμισίου και Σαλαμίνας, γίνεται σημαντική διάκριση μεταξύ δέκα «Σπαρτιατικών» πλοίων στο Αρτεμίσιο και δεκαέξι “Λακεδαιμονίων” πλοίων στη Σαλαμίνα. Αυτό σήμαινε ότι δέκα πλοία και προσφέρθηκαν και χρηματοδοτήθηκαν αποκλειστικά από «Σπαρτιάτες» ενώ στα δεκαέξι πλοία στη Σαλαμίνα περιλαμβάνονται επιπλέον έξι πλοία που στελεχώθηκαν από «περίοικους». Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα χρόνο αργότερα, ο βασιλιάς Λεωτυχίδης οδήγησε ναυτική εκστρατεία, αποδεικνύοντας ότι η ναυτική διοίκηση δεν ήταν εκ των πραγμάτων αποκλειστικά υπό τον έλεγχο των βασιλέων της Σπάρτης. Εν ολίγοις ορισμένοι Σπαρτιάτες (όχι απαραιτήτως βασιλείς) κατά την έναρξη του 5ου αιώνα π.Χ. (κυρίως ο Ευρυβιάδης) είχαν αποκτήσει ναυτική πολεμική εμπειρία και αποδεδειγμένες ικανότητες στη θάλασσα.
Σε αντίθεση με την κοινή άποψη δεν υπάρχει απόδειξη ότι η παρουσία του Ευρυβιάδη ήταν διακοσμητική. Ενώ ο Ευρυβιάδης δεν ήταν δημιουργός ναυτικών στρατηγικών νίκης (αποδίδονται στον Θεμιστοκλή) ο Ηρόδοτος καθιστά σαφές ότι η υποστήριξη του Ευρυβιάδη ήταν απαραίτητη για την υλοποίηση των σχεδίων του Θεμιστοκλή. Ο Ευρυβιάδης ενέπνεε σεβασμό και οι διαταγές του εκτελούντο άμεσα, γεγονός που δεν θα συνέβαινε αν η θέση του ήταν καθαρά συμβολική.
Οι περιπτώσεις στις οποίες ο Ευρυβιάδης αντιτέθηκε στις επιθυμίες/προτάσεις των Αθηναίων καταδεικνύει την πραγματική δύναμή του. Στη Σαλαμίνα η «τιμητική θέση» δόθηκε στην Αίγινα προκαλώντας τη δυσαρέσκεια των Αθηναίων. Ενώ οι Αθηναίοι είχαν κάθε λόγο να αισθάνονται ότι άξιζαν την πρώτη θέση, επειδή είχαν διαθέσει το μισό στόλο και είχαν χάσει την πόλη τους, η απόφαση του Ευρυβιάδη ήταν η πλέον ενδεδειγμένη για διοικητή πολυεθνικής δύναμης. Η Αθήνα επρόκειτο να πολεμήσει ούτως ή άλλως, αλλά ο Ευρυβιάδης έπρεπε να διατηρήσει την πίστη και το ηθικό των μικρών πόλεων που αμφισβητούσαν την Αθηναϊκή κυριαρχία. Η Αίγινα ήταν μία σημαντική ναυτική δύναμη με αξιόλογες τριήρεις. Τιμώντας την Αίγινα, ο Ευρυβιάδης εμπόδισε τις μικρότερες ναυτικές δυνάμεις να φυγομαχήσουν ή να λιποψυχήσουν σε μια πολύ κρίσιμη στιγμή.
Ακόμη πιο σημαντικός είναι ο ρόλος του Ευρυβιάδη στην αποτροπή καταστροφής της γέφυρας του Ξέρξη στον Ελλήσποντο. Όταν ο Περσικός στόλος αποχώρησε στο Αιγαίο μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας οι Έλληνες την επόμενη ημέρα διαπιστώνοντας ότι τα Περσικά πλοία είχαν φύγει αποφάσισαν να τα κυνηγήσουν. Έφθασαν στο νησί της Άνδρου, χωρίς καν να τα εντοπίσουν και σταμάτησαν προκειμένου να συσκεφθούν. Ο Θεμιστοκλής αμέσως πρότεινε να αποπλεύσουν βόρεια προκειμένου να καταστρέψει την γέφυρα του Ελλησπόντου, μέσω της οποίας οι Πέρσες είχαν εισέλθει στην Ελλάδα και κατά συνέπεια μέσω αυτής θα υποχωρούσαν. Ο Ευρυβιάδης σοφά επεσήμανε ότι η παγίδευση του περσικού στρατού στην Ελλάδα ήταν το τελευταίο πράγμα που οι Έλληνες θα ήθελαν! (αυτό ήταν πριν από τη μάχη των Πλαταιών, και οι περσικές δυνάμεις ξηράς μόνο οριακά είχαν αποδυναμωθεί από την μικρή καθυστέρηση στις Θερμοπύλες). Χωρίς άλλη οδό διαφυγής, οι Πέρσες δεν θα είχαν άλλη επιλογή από το να εξαπλωθούν σε όλη την Ελλάδα και εκμεταλλευόμενοι την αριθμητική τους υπεροχή θα κατέστρεφαν τα πάντα στο πέρασμά τους. Ο λόγος που ο Θεμιστοκλής δεν πρότεινε μια τέτοια πορεία δράσης, είναι ότι δεν θα ήταν προσφιλής στους άνδρες από πόλεις εκτός Αθηνών οι οποίες δεν είχαν ήδη προσβληθεί στο έδαφος. Βεβαίως, ο Ευρυβιάδης υποστηρίχθηκε από την πλειοψηφία και το σχέδιο εγκαταλείφθηκε.
Αυτή ήταν η τελευταία σημαντική πράξη του Ευρυβιάδη. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι τιμήθηκε, μαζί με τον Θεμιστοκλή, στη Σπάρτη, για το ρόλο του στην ήττα των Περσών στη θάλασσα. Στη συνέχεια εξαφανίζεται από την ιστορία.
Στον Ηρόδοτο ο Ευρυβιάδης αντιμετωπίζεται κυρίως ως αντίπαλο δέος του Θεμιστοκλή. Ο Θεμιστοκλής είναι ο ραδιούργος, αναζητά και λαμβάνει δωροδοκίες, στέλνει μυστικά μηνύματα στον Ξέρξη, πιστώνεται ιδέες που δεν είναι δικές του, γενικά απεικονίζεται ως λαμπρός τακτικιστής και προικισμένος ρήτορας (κάτι που ιδιαίτερα θαύμαζαν οι Αθηναίοι) και σώζει την Ελλάδα. Αλλά όπως τον περιγράφει ο Ηρόδοτος είναι ένας χαρακτήρας μάλλον σκοτεινός.
Ο Ηρόδοτος περιγράφει τον Ευρυβιάδη ως επιμελή ηγέτη, ο οποίος διαβουλεύεται με τους διοικητές των διαφόρων σωμάτων, καλώντας διασκέψεις για να συζητήσουν την πορεία δράσης και ακούει τις γνώμες όλων πριν από την τελική λήψη απόφασης, επίσης δείχνει τον απαιτούμενο σεβασμό στην ανεξαρτησία και τα δικαιώματα όλων των συμμάχων. Μόλις όμως ληφθεί απόφαση, απαιτεί τον σεβασμό όλων των εμπλεκομένων – συμπεριλαμβανομένων των Αθηναίων.
Η απόδοσή του στη θάλασσα δεν ξεχώρισε για κάποιο ειδικό λόγο, ξεχώρισε όμως για την απόφαση του να τοποθετήσει τους Λακεδαιμονίους στο μέσο της παράταξης όπου ως ναύαρχος θα είχε την καλύτερη εικόνα.
Το γεγονός ότι ο Ευρυβιάδης εξαφανίσθηκε από την ιστορία μετά από αυτήν την σύντομη στιγμή δόξας το 480 π.Χ παραπέμπει σε ένα τελευταίο χαρακτηριστικό……………ο Ευρυβιάδης δεν έπραξε όπως οι Παυσανίας και Λύσανδρος, οι οποίοι εξαργύρωσαν της στρατιωτική επιτυχία με μια πολιτική καριέρα. Αυτός επέστρεψε και πάλι στις ανώνυμες τάξεις των Σπαρτιατικών γραμμών, αλλά η επιτυχής διαδρομή του στην ιστορία δείχνει ότι η Σπάρτη είχε μεγαλύτερη ναυτική αρμοδιότητα από ότι αναγνωρίζεται ευρέως και η νίκη στο Αρτεμίσιο προ-διέγραψε την μετέπειτα αναγνώριση της Σπάρτης στην μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της Ελλάδας μισό αιώνα αργότερα.