Στα περισσότερα άρθρα μου ασχολούμαι με την επιστημονική πλευρά της μετεωρολογίας, με αναλύσεις δεδομένων, μοντέλων και κλιματικών προοπτικών. Ωστόσο, η σχέση του καιρού με την ελληνική κοινωνία δεν είναι μόνο επιστημονική.
Για αιώνες ολόκληρους, ο λαός μας αναζήτησε στον ουρανό σημάδια, στους αγίους προστασία, και μέσα από τη λαϊκή θρησκευτικότητα έπλεξε έναν ιδιαίτερο ιστό παραδόσεων που «δένουν» με την καθημερινή ζωή. Αυτά τα λαογραφικά στοιχεία δεν είναι ξένα προς την επιστήμη∙ αντίθετα, μας δείχνουν πώς αντιλαμβάνονταν οι παλιότερες κοινωνίες τη φύση, το κλίμα και τον χρόνο.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Άγιος Φανούριος αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση. Παρότι δεν έχει θεσμικά ή θεολογικά χαρακτηριστεί «μετεωρολογικός άγιος», όπως ο Προφήτης Ηλίας, η μνήμη του συνδέθηκε με την αγωνία για τον καιρό, τις βροχές, τη σοδειά. Η εορτή του, στις 27 Αυγούστου, έρχεται σε μια κομβική στιγμή του χρόνου: όταν το καλοκαίρι σβήνει και το φθινόπωρο κάνει τα πρώτα του βήματα. Η λατρεία του Αγίου Φανουρίου ξεκίνησε από τη Ρόδο όπου κατά την παράδοση βρέθηκε η εικόνα του όταν έσκαβαν σε ερείπια παλαιού ναού έξω από τα τείχη της πόλης. Η εικονογραφία του παριστάνεται σε στρατιωτικό Άγιο. Ο Μητροπολίτης Ρόδου Νείλος (1355-1369) διάβασε την επιγραφή “Άγιος Φανούριος”. Από τη Ρόδο η φήμη του εξαπλώθηκε σ’ όλο το νότιο αιγαίο και τη Κρήτη.
Ο Άγιος Φανούριος είναι γνωστός ως «φανερωτής», δηλαδή εκείνος που φανερώνει χαμένα αντικείμενα, αλλά και δρόμους λύτρωσης σε δυσκολίες. Στην παράδοση όμως, η έννοια της «φανέρωσης» πήρε πιο πλατιά διάσταση: ο Άγιος μπορούσε να φανερώσει και τον… καιρό.
Η γιορτή του λειτουργούσε σαν ορόσημο στον αγροτικό κύκλο. Στα χωριά της στεριάς και στα νησιά, οι γεωργοί και οι αμπελουργοί κοιτούσαν αν «θα φανεί» η πρώτη βροχή, αν ο ουρανός θα δώσει σημάδια. Ο λαός είχε πει: «Στου Φανουριού τη χάρη, ο καιρός γυρίζει αντάρι» «Όπως μοιράζεται η φανουρόπιτα, έτσι να μοιραστεί κι η βροχή στη γη»
Η φανουρόπιτα, φτιαγμένη με απλά υλικά –αλεύρι, λάδι, ζάχαρη, σταφίδες, καρύδια– ήταν πρωτίστως τάμα. Όμως στη λαϊκή αντίληψη συμβόλιζε και την ευλογία της γης. Μοιραζόταν σε γείτονες και συγγενείς, με την προσδοκία ότι «όπως μοιράζεται το ψωμί, έτσι να μοιραστεί και η σοδειά». Η φανουρόπιτα έπαιρνε και μετεωρολογικό νόημα. Αν η μέρα της γιορτής ήταν βροχερή, πίστευαν ότι ο χειμώνας θα ήταν γεμάτος νερό∙ αν ήταν καυτή και ξηρή, έλεγαν «ο Άγιος δεν φανέρωσε το νερό».
Στην Κρήτη, υπήρχε η έκφραση: «Ο Φανούριος θα δείξει αν θα βρέξει». Οι γεωργοί συνήθιζαν να παρατηρούν τον ουρανό της ημέρας∙ αν είχε συννεφιά το απόγευμα, θεωρούσαν βέβαιο ότι θα «φανεί» νερό τον Σεπτέμβρη. Σε χωριά του Ρεθύμνου μάλιστα έλεγαν ότι «ο Άγιος φανερώνει τ’ αμπέλια», εννοώντας ότι δείχνει αν ο τρύγος θα είναι καλός.
Στα Δωδεκάνησα ( στη Ρόδο και την Κάρπαθο) , όπου ο Άγιος τιμάται ιδιαίτερα (από εκεί λέγεται ότι καταγόταν), η δοξασία ήταν ακόμη πιο έντονη: «Ο Φανούριος φανερώνει τον καιρό της χρονιάς». Οι ναυτικοί έλεγαν πως αν φυσούσε δυνατά μελτέμι ανήμερα, τότε ο Σεπτέμβρης θα ήταν καλοτάξιδος∙ αν όμως η μέρα ήταν αποπνικτική με άπνοια , «ο χειμώνας θα ’ναι βαρύς».
Στην Άνδρο και την Τήνο, οι παλιότεροι κοιτούσαν την ανατολή της μέρας: αν η αυγή είχε «κόκκινη αντάρα», έλεγαν ότι θα φανεί φθινόπωρο γοργό. Υπήρχε και η παροιμία: «Του Φανούρη το πρωί, φθινόπωρο στο κατόπι».
Στη Μάνη, η φανουρόπιτα μοιραζόταν κατ’ εξοχήν στα παιδιά. Έλεγαν ότι αν τα παιδιά έτρωγαν με όρεξη, «ο χειμώνας θα φανερωθεί γλυκός». Αντίθετα, αν έμενε πίτα στο τραπέζι, «ο καιρός θα ’ναι σκληρός».
Στα χωριά της Πίνδου, η γιορτή του Αγίου ήταν και μέτρο για τον χειμώνα. Οι βοσκοί έλεγαν: «Αν λιακάδα στου Φανουριού, χιόνι δίχως τουφεκιού» εννοώντας ότι καθαρός ουρανός τέλη Αυγούστου έφερνε χιονιά χωρίς προειδοποίηση τον χειμώνα.
Στον Πόντο, ο Άγιος Φανούριος ήταν προστάτης των ταξιδιωτών και των ναυτικών. Υπήρχε δοξασία ότι ανήμερα, η θάλασσα «φανέρωνε το πρόσωπό της». Αν ήταν γαλήνια, το ταξίδι θα ήταν ασφαλές∙ αν ήταν φουρτουνιασμένη, το χειμώνα θα ’ρχονταν μπόρες.
ΓΙΑΤΙ ΟΤΑΝ ΠΑΙΡΝΟΥΜΕ ΦΑΝΟΡΟΠΙΤΑ ΛΕΜΕ ” ΘΕΟΣ ΣΧΩΡΕΣ’ ΤΗΝ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΑΝΟΥΡΙΟΥ”
Η φράση αυτή αναφέρεται από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη που σημειώνει στο διήγημά του «Γουτού Γουπατού» – χωρίς να αναφέρει τίποτα περισσότερο: «Όσοι επικαλούνται τον Άγιο Φανούριον οφείλουν να λέγουν: Θεός σχωρέσ’ τη μητέρα του Αγίου Φανουρίου. Θεός σχωρέσ’ την.»
. Η εξήγηση δίνεται από τον μελετητή της ελληνικής λαογραφίας Γιώργο Αικατερινίδη που κατέγραψε την παράδοση για τη μητέρα του Αγίου στις Βρύσες Μεραμπέλλου Κρήτης.
«Η μάνα του Αγίου δεν ηκαμε καλό ποτέ τζη. Μόνο ένα κρομμυδύφυλλο ήδωσε μια βολά σ’ ένα διακονιάρη. Σαν απόθανε ήβραζε σ’ένα καζάνι με πίσσα και ο Άγιος αρώτησε: α-Γιάντα η μάνα μου είναι εκειά μέσα; Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος τ’απηλοήθηκε: -Γιατί δεν ήκαμε ποτέ καλό. Να ρίξομε το κρομμυδόφυλλο που ήδωσε κι ανέ τηνέ σηκώσει να βγει επάνω, να σωθεί…Ερίξανε το κρομμυδόφυλλο και η μάνα ντου βγήκε στα χείλια του καζανιού μαζί με τρεις άλλες γυναίκες που πιαστήκανε κι αυτές από το κρομμύδι. Μα η μάνα ντου τώσε δίνει μια σπρωξιά και πέφτουνε πάλι μέσα. Τοτεσάς λέει ο Αρχάγγελος: Θωρείς πως κι επαέ είναι ακόμη κακή. Τοτεσάς ο Άγιος Φανούριος ζήτησε μια χάρη: Να μην πηγαίνουνε πράμα γι’αυτόν, μόνο για τη μάνα ντου για να λένε να τση συγχωρέσει ο Θεός…»
Οι παραλλαγές της παράδοσης για την αμαρτωλή μητέρα του Αγίου Φανουρίου που ακούγονται σ’όλη την Ελλάδα είναι δεκάδες. Η λατρεία του Αγίου Φανουρίου ξεκίνησε από τη Ρόδο όπου κατά την παράδοση βρέθηκε η εικόνα του όταν έσκαβαν σε ερείπια παλαιού ναού έξω από τα τείχη της πόλης. Η εικονογραφία του παριστάνεται σε στρατιωτικό Άγιο. Ο Μητροπολίτης Ρόδου Νείλος (1355-1369) διάβασε την επιγραφή “Άγιος Φανούριος”. Από τη Ρόδο η φήμη του εξαπλώθηκε σ’ όλο το νότιο αιγαίο και τη Κρήτη.
Ο ΟΥΡΑΝΟΣ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ – Η ΛΑΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΑΝ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
Τα τέλη του Αυγούστου ήταν πάντα σημαντικά για την παρατήρηση του ουρανού. Οι παροιμίες το αποτυπώνουν: «Αύγουστος άφθονος, Σεπτέμβρης βροχερός» «Τ’ Αυγουστιάτικα μελτέμια φέρνουν φθινόπωρο γοργά» «Όποιος είδε στου Φανουριού άστρο να πέφτει, θα ’χει χαρά στη σοδειά»
Οι αγρότες έβλεπαν στα άστρα, στα μελτέμια και στα σύννεφα σημάδια για το φθινόπωρο. Ο Άγιος Φανούριος έγινε έτσι στο συλλογικό φαντασιακό «ο φανερωτής των εποχών». Η μετεωρολογία στις παραδοσιακές κοινωνίες δεν ήταν επιστήμη, αλλά τέχνη παρατήρησης. Οι άγιοι, οι γιορτές και οι θρησκευτικές πρακτικές λειτουργούσαν σαν ημερολόγιο του καιρού. Ο Άγιος Φανούριος εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο: η εορτή του σηματοδοτούσε την προσμονή για αλλαγή εποχής, τη φανέρωση του νερού και του νέου κύκλου της ζωής.
Βέβαια ο Άγιος Φανούριος δεν είναι θεσμικά «μετεωρολογικός άγιος» όπως ο Προφήτης Ηλίας,όμως στη λαϊκή παράδοση πήρε έναν ρόλο που συνδέεται με τον καιρό. Ο λαός μας τον είδε σαν φανερωτή όχι μόνο χαμένων πραγμάτων, αλλά και σημαδιών του ουρανού, μιας και η ζωή εξαρτιόταν απόλυτα από τις βροχές και τις εποχικές αλλαγές..
Σήμερα, που η μετεωρολογία στηρίζεται σε δορυφόρους και αριθμητικά μοντέλα, τέτοιες παραδόσεις μοιάζουν «ρομαντικές». Όμως έχουν μεγάλη αξία, γιατί μας θυμίζουν πώς οι παλιότεροι ζούσαν σε απόλυτη συνάφεια με τον ουρανό και τις εποχές. Και σε αυτό το πλαίσιο, ο Άγιος Φανούριος παραμένει ένα λαϊκό μετεωρολογικό ορόσημο, στο μεταίχμιο καλοκαιριού και φθινοπώρου.