Τοῦ Γιώργου Νικολακάκου
Τά γεγονότα καί οἰ ἐμπειρίες τῶν τελευταίων δεκαετιῶν ἔχουν δημιουργήσει τήν ἐπιτακτική ἀναγκη νά άναπροσδιοριστοῦν οἰ ἀρχές, οἱ ἀξίες καί οἱ ἐπιδιώξεις ὄλων τῶν ἰδεολογιῶν πού διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στίς πολιτικές καί κοινωνικές καί πολιτιστικές ἐξελίξεις. Οἰ ἰδεολογίες ἔχουν ἀναγκάσει τούς όπαδούς τους νά ἀντιμετωπίζουν ποικιλόμορφα προβλήματα μέ σύγχυσιν καί ἀβεβαιότητα καί νά ἀντιδρούν σπασμωδικά. Π.χ. ή σοσιαλιστική πολιτική ἔχει γίνει…
τροχοπέδη γιά τήν ὀρθολογική ὀργάνωσι τῆς οἰκονομίας. Γιά ὀρθολογική ἄσκησιν ὀποιασδήποτε οἰκονομικῆς πολιτικῆς ἀπαιτεῖται θά νά χειραγωγηθοῦν οἱ ἀπαιτήσεις τοῦ λαοῦ. Καί γιά χειραγωγηθοῦν οἱ λαϊκες ἀπαιτήσεις θά πρέπη πρῶτα νἀ συνολοποιηθοῦν, δηλαδή, νά ἀναχθοῦν σέ ἕνα κοινό αἴτημα, νά ἐκλείψη ἡ ἐτερογένεια τῶν ἀπαιτήσεων καί νά δωθῆ σέ αὐτές ἐνιαῖα κατεὐθυνσις. Οἰ ἰδεολογίες τους, ὄμως κατακερματίζουν τήν πολιτική σκέψι, ἔχουν προκαλέσει βαθειά κρίσι στήν σκέψιν τῶν φορέων τους καί τήν ἔχουν καταστήσει ἀνίκανη νά ἐπεξεργασθῆ ὀρθολογικές λύσεις.
Τίς τελευταῖες δεκαετίες εἰσήλθαμε σέ μία περίοδο πού χαρακτηρίζεται ἀπό ἄκρατον εὐδαιμονισμό ἀλλά καί ἀπό ἕνα ίδεολογικό κενό. Εῖναι μιά περίδιος κενή ἀπό ίδεώδη καί ἀξίες. Οἰ ἰδεολογίες δέν λειτουργοῦν σάν ἐπνευστικές δυνάμεις.Ἕχομε φθάσει σέ μιά ἔποχή πού ἡ κριτική δέν ἀποτελεῖ ἔκφρασι ἀντιθέσεως πρός τήν ὑφισταμένην κοινωνικήν τάξι. Αντίθετα, ἡ κοινωνική καί πολιτική κριτική ἐξακολουθεῖ νά ἐντάσσεται στά παλαιά καλούπια τῆς ἀριστερᾶς πού συνίσταται στό νά ὑπενθυμίζη παλιές «αμαρτίες» τῆς Δεξιᾶς.Φυσικά ἡ σοσιαλιστική καί μαρξιστική ἰδεολογία ἔχουν ὑποστῆ σοβαρά ρήγματα. Καί ὄμως διατηροῦν τήν τάσιν ἀδιαλλαξίας, χαρακτηριστική τῆς ἰδεολογίας τους, καί ἐξακολουθοῦν νά πιστεύουν ὄτι εἶναι θεματοφύλακες τοῦ ἤθους, οἱ ἐκφραστές τῆς προοεδευτικῆς σκέψεως καί οἱ φορεῖς τῆς συνείδησεως τῆς ἐργατικῆς τάξεως. Οἰ φιλελεὐθεροι καί οἱ συντηρητικοί, ἀντιθέτως, ασχολοῦνται μέ τά κοινωνικά προβλήματα κατά τρόπον ἀποσπασματικό. Πιστεύουν ὄτι τά προβλήματα μποροῦν νά λυθοῦν μέ τήν ἐφαρμογή εἰδικῶν γνώσεων καί δέν ἀσχολοῦνται μέ τό κύριο κοινωνικό ρεῦμα, τό ὀποῖον ἀφήνουν νά άκολουθήση τήν ροή του. Ετσι δημιουργεῖται ἕνα κοινωνικό καί πολιτικό κλίμα πού ἐκτρέπει τά μέλη τῆς κοινωνίας ἀπό κάθε ζωτική προσπάθεια καί καταλήγουν νά χαιρετίζουν μέ μεγαλύτερον ζῆλο τά ὑλικά προϊόντα τοῦ πολιτισμοῦ παρά τά πνευματικά ἔργα.
Αν καί τό νόημα τῶν ἰδεολογιῶν ἔχει σημαντικά ἀλλοιωθῆ, οἱ ἰδεολογίες διατηροῦν τήν δύναμιν τους νά χειραγωγοῦν τίς στάσεις, τίς σκέψεις καί τήν δράσιν τῶν ἀτόμων. Διατηροῦν τήν δύναμιν τους νά κατακτοῦν τήν διάννοια καί τήν συμπεριφορά πολλῶν ἀτόμων. Σήμερα, οἱ ἰδεολογίες κατορθώνουν αὐτόν τόν σκοπό εὐκολώτερα διότι ἀπευθύνονται σέ μιάν ἀδύναμη καί συγκεγχυμένη διάνοια πολλαπλασιασμένη στίς διαστάσεις τῆς μάζας. Ἠ σύγχυσις προκαλεῖται κυρίως ἀπό τό γεγονός ὄτι οἱ ἀντιλήψεις πού μᾶς κληροδότησαν οἱ ἰδεολογίες, κυρίως οἱ ἀριστερές, πολύ λίγο συμβιβάζονται μέ τά δεδομένα τῆς σημερινῆς κοινωνικῆς ζωῆς. Επίσης, οἱ ὀπαδοί τους διακατέχονται καί ἀπό κάποια σύγχυσι καί ἀπαισιοδοξία γιά τό τί εἶναι ἐκεῖνο πού θά μπορέση νά πάρη τήν θέσιν τους τῶρα. Τί θά εἶναι ἐκεῖνο πού θά μπορέση νά προσφέρη ἕνα λογικό καί πρακτικό ἔρεισμα τῶν ἠθικῶν τους πεποιθήσεων. Περισσότερο ἀπό ποτέ ἄλλοτε, οἱ ἰδεολογίες σέμερα δέν μποροῦν νά οἱκοδομήσουν μιάν κάπως ἀξιόπιστη καί τεκμηριωμένη εἱκὀνα κάποιου συνόλου.
Πρίν ἀπό μερικά χρόνια άρκετοί πολιτικοί ἐπιστήμονες διετύπωναν τήν θέσιν ὄτι εἴχαμε φθάσει στό «τέλος τῆς ἰδεολογίας». Δηλαδή, οἱ ἰδεολογίες εἶχαν ἐκλείψει καί ὄτι εἶχαν πάψει νά ἀσκοῦν ὀποιαδήποτε ἐπίδρασι στήν πολιτική σκέψι τῶν ἀτόμων. Ὄμως, ἐκεῖνο πού εἴδαν στήν πραγματικότητα δέν ἤταν ἠ παρακμή τῶν ἰδεολογιῶν. Μάλλον, ἐκεῖνο πού συνέβαινε ἤταν ὄτι οἱ ἰδεολογίες δέν προκαλοῦσαν διάσπασι τῶν κοινωνιῶν καί ὄτι πολλές άπό τίς παλιές ἰδέες δέν εὐρισκαν ἀνταπόκρισι. Ἤταν ἠ ἐποχή πού οἱ ἐκφραστές τῶν ἰδεολογιῶν βγῆκαν τραυματισμένοι ἀπό τίς ἐξελίξεις πού πῆραν τά πράγματα, ἀπό τίς μάχες πού ἔδωσαν καί ἀπό τίς ἧττες πού ὑπέστησαν. Πολλοί ἀπό αὐτούς ἔγιναν ἀμφίβολοι κριτικοί καί θλιβεροί «μυθιστοριογράφοι».
Εκεῖνο πού θά ἀποτελοῦσε ἔνδειξιν ὄτι ἡ ἀνθρωπίνη σκέψις ἔχει χειραφετηθῆ ἀπό τήν κηδεμονία τῶν ἰδεολογιῶν εἶναι ἡ ὕπαρξις μιᾶς στάσεως καί σκέψεως πού θά ἀντανακλοῦσε κάποιον σκεπτικισμό καί κάποια πειραματική καί ἐμπειρική προσέγγισι τῶν προβλημάτων, ἡ ὕπαρξις μιᾶς σκέψεως πού θά ἀπέρριπτε τίς ὀρθόδοξες θεωρίες καί ἡ ὕπαρξις μιᾶς πίστεως στήν σημασία τῶν προσωπικῶν ἠθικῶν ἐπιλογῶν. Ὄμως οἱ ἄνθρωποι ἐξακολουθοῦν νά κατέχωνται ἀπό τίς ἀπλοϊκές πίστεις τοῦ σοσιαλισμοῦ, τοῦ μαρξισμοῦ, τῶν διαφόρων ριζοσπαστῶν, καί τίς πίστεις πού ἐμπνέουν τό ποικίλα ἐθνικιστικά κινήματα. Ο συντηρητισμός ἰδιαίτερα στήν Αμερική ἔχει πάρει μιά διεστραμένη μορφή πού ἀπειλεῖ νά ἐξοβελίση τόν κριτικόν διάλογον ἀπό κάθε πολιτική ἀντιπαράθεσιν.
Ο συντηρητισμός στήν Ἀμερική καί στήν Ἑλλάδα δέν ἔχει μπορέσει νά διατυπώση μιά σειρά θεωρητικῶν προτάσεων μέσα στίς ὀποῖες τό ἄτομο θά μπορῆ νά ἐντάξη τίς καθημερινές του ἐπιλογές. Μάλλιστα ὁ συντηρητισμός θά μποροῦσε νά λειτουργήση σάν τό ἀντίδοτο γιά αὐτές τίς ἰδεολογίες πού ζητοῦν γρήγορη καί θεμελιακή ἀλλαγή τῶν συνθηκῶν τῆς ζωῆς, τίς ἰδεολογίες πού ἀξιοποιοῦν κάθε πηγή ἐνθουσιασμοῦ γιά τήν πραγματοποίησιν σκοπῶν ἀμφιβόλων καί χειμαιρικῶν προσδοκιῶν. Οἱ συντηρητικοί διανούμενοι, ὄμως, δέν προσπαθοῦν νά συγκροτήσουν μιά φιλοσοφία πού νά ἐνσωματώνη τίς βασικές ἀρχές τοῦ συντηρητισμοῦ.Αντίθετα, ἐκεῖνο ποῦ παρατηρεῖται στήν Αμερική εἶναι , ὄπως λέει ο Mills, ὄτι «οἱ διανούμενοι, καλλιτέχνες, κληρικοί, ἐρευνητές καί ἐπιστήμονες ἐξαπέλυσαν ἕναν ψυχρόν πόλεμον μέσα στόν ὀποῖον ἐπαναλαμβάνουν καί ἀναπτύσσουν τίς συγχύσεις τῆς γραφεικρατίας. Δέν προσπαθοῦν νά δώσουν ἔνα ὑπέρυθυνο περιεχόμενο στήν πολιτική τῶν Ἠνωμένων Πολιτειῶν. Βοηθάνε τήν πολιτική νά ἀδειάση ἀπό κάθε περιεχομενο».
Γενικά, ὁ συντηρητισμός σήμερα ἐκφράζεται μέ μερικές ἀπλοϊκές ἰδέες, δοξασίες καί ἀξίες πού δέν σχετίζονται μεταξῦ των καί δέν μποροῦν νά χρησιμεύσουν σάν ὑλικό γιά τήν διαμόρφωσιν μιᾶς συνεποῦς καί σταθερά προσανατολισμένης σκέψεως καί δράσεως.Γιά τήν θεραπεὶα τῶν τεραστίων προβλημάτων προτείνει λύσεις πού, ὄχι μόνον εἶναι ἀνεδαφικές, ἀλλά καί πού ἔρχονται σέ πλήρη ἀντἰφασιν μέ τίς συντηρητικές ἀρχές. Από τό ἄλλο μέρος, ὁ φιλελευθερισμός ἔχει γίνει ὁ φορέας τῶν σοσιαλιστικῶν ἀντιλήψεων περί κοινωνικῆς δικαιοσύνης καί ἰσότητος, προσπαθεῖ δίχως ἐπιτυχία νά ἐκφράση τίς φιλοσοφικές τάσεις τοῦ συντηρητικοῦ καί, γενικά ἔχει ἐνσωματώσει στόν ἰδεολογικόν του χῶρο ὄλες τίς τάσεις καί ροπές πού ἔρχονται σέ κατάφωρη ἀντίθεσιν μέ τίς δημοκρατικές ἄρχές. Ἔτσι κατέληξε νά ἀποτελῆ ἕνα συνοθύλευμα ἰδεῶν καί πεποιθήσεων πού δέν μποροῦν νά προσφέρουν καμία ἰκανοποιητική μορφή πολιτικῆς σκέψεως. Τελικά ὁ πολιτικός τους λόγος διεξάγεται μέ ἰδεολογήματα καί οἱ πολιτικοί προσπαθοῦν νά τεκμηριώσουν τίς θέσεις καί τίς ἀπόψεις μέ μία ρητορική πού εἶναι ἀνίκανη νά παροτρύνη τό ἄτομο σέ κάποια νοηματοφόρα δραστήριοτητα.
Ο κλασσικός Φιλελευθερισμός, ἀπό τό ἄλλο μέρος, σήμερα, κατάντησε νά εἶναι μιά συλλογή ἀνομοίων κοινωνικῶν ἀπόψεων τίς ὀποῖες δέν μπορεῖ νά συνταιριάση σέ μιά ἐνιαῖα καί περιεκτική εἰκόνα τοῦ παρόντος καί τοῦ μέλλοντος. Σέ πολλές χῶρες ὁ φιλελευθερισμός φαίνεται νά ὑιοθετῆ τὀ ὗφος καί τίς ἀπόψεις τοῦ σοσιαλισμοῦ δημιουργῶντας ἔτσι μιάν ἀκόμα σύγχυσι κοινωνικῶν ἰδεωδῶν. Οἰ πολιτικές παραδόσεις τοῦ φιλελευθερισμοῦ ἔχουν παὐσει νά ἐπνέουν καί αὐτό εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς παρακμῆς τῆς ἐλευθέρας ἀτομικότητος καί τοῦ ρόλου τῆς λογικῆς στίς ἀνθρώπινες ὑποθέσεις.Ο φιλελεὐθερος, σήμερα, δέν γνωρίζει πῶς πρέπει νά χρησιμοποιῆ τά ὑλικά καί πνευματικά του δημιουργήματα καί πῶς νά διαμορφώση τόν τῦπο τῆς κοινωνικῆς ζωῆς ὧστε νά ἀποφευχῆ ἡ ὀμοιομορφία σέ ἐπίπεδο μετριότητος πού χαρακτηρίζει τίς περισσότερες κοινωνίες. Μιά ἀπό τίς θεμελιώδεις ἀρχές τοῦ φθιλελευθερισμοῦ, τήν ὀποῖα σήμερα ἔχει ἀπεμπολήσει ὀ φιλελευθερισμός, ἤταν ὄτι μόνον ἡ ἀτομική πρωτοβουλία μπορεῖ νά παράξη δημιουργική κοινωνική δραστηριότητα καί πῶς οἱ άπολίτιστες τάσεις τοῦ ἀνθρώπου παράγονται ἀπό τήν ἀδρανοποίησιν τῶν δημιουργικῶν ροπῶν τοῦ ἀνθρώπου. Πρέπει νά ὑπάρχουν σταθερά κίνητρα γιά νά κρατοῦν ἐνεργό τήν συνείδησιν τῆς δημιουργίας.
Οἰ πολιτικές παραδόσεις τοῦ φιλελευθερισμοῦ ἔχουν παὐσει νά ἐμπνέουν καί αὐτό εἶναι ἀπότελεσμα τῆς παρακμῆς τῆς ἐλευθερίας τῆς ἀτομικότητος καί τοῦ ρόλου τῆς λογικῆς στίς ἀνθρώπινες ὑποθέσεις. Οἱ ἄνθρωποι δέν ἐπιθυμοῦν ἥ δέν ἔχουν τήν ἰκανότητα νά μοχθοῦν γιά νά ἀποκτήσουν τήν λογική πού εἶναι ἀπαραίτητη γιά νά μποροῦν νά ἐπεξεργάζωνται καί νἀ συζητοῦν ἐξονυχιαστικά τίς προσφερόμενες ἐκλογές. Ετσι, τό ἀνθρώπινο μυαλό, στήν κοινωνική του μορφή, φθίνει ποιοτικά καί πολιτιστικά μέ ἀποτέλεσμα οἱ ἄνθρωποι νά παραιτοῦνται ἀπό τήν σκόπιμη δράσι καί νά ἐγκαταλείπωνται στήν τυχαιότητα. Τό χειρότερον εἶναι ὄτι δέν ὑπάρχει κάποια ἐκλεκτή μειοψηφία ἡ ὀποῖα, σάν φορέας τοῦ μηνύματος τοῦ Δυτικοῦ κόσμου καί σάν πνευματική ἠγεσία, θἀ ἐπηρέαζε τά πολιτικά κόμματα, τό κοινό καί τήν λύψιν σημαντικῶν ἀποφάσεων τοῦ καιροῦ μας.
Ο δέ σοσιαλισμὀς κατἠντησε ἀπλῶς νά εἶναι μιά ἀνομοιογενῆς ἔκφρασις μιᾶς ποικιλίας κοινωνικῶν ἰδεῶν καί ἀντιλήψεων καί οἱ ὀπαδοί του δέν μποροῦν νά ἔχουν μιάν συγκεκριμένη ἰδέα γιά τό τί σημαίνει «ἀνήκω στήν ἀριστερά». Τό κράτος πρόνοιας, στήν δημιουργία τοῦ ὀποίου συνετέλεσε πολύ ὁ σοσιαλισμός, άντί νά προαγάγη τήν ἠθικήν αυτονομία τοῦ λαοῦ, μάλλον συμβάλλει στήν ὑποδούλωσιν τοῦ λαοῦ στήν ήθική ἄλλων ἀνθρώπων . Επί πλέον, ὁ σοσιαλισμός ἐξασθενίζει τό αἴσθημα τοῦ ἀνθρώπου γιά τήν δική του δύναμιν, γιά τίς δικές του ἰκανότητες. Παραλύει τήν πρωτοβουλία καί τήν αὐτοπεποίθησιν καί ἔτσι τό ἄτομο ἐγκαταλείπει τήν ἐνεργητική του κυριαρχία.Οἰ ἐνέργειες τοῦ ἀνθρώπου τότε στρέφονται πρός τήν κατεὐθυνσιν μιᾶς ἐξωτερικῆς πηγῆς άπό τήν ὀποῖα τό ἄτομο προσδοκά τήν ἐκλήρωσιν τῶν ἀναγκῶν καί ἐπιθυμιῶν του. Ο σοσιαλισμός δέν μπόρεσε νά πραγματοποίηση κανένα ἀπό τά ὀράματα του. Εκείνοι πού εἶχαν αἰσθανθῆ τήν ἀνάγκη νά προσανατολισθοῦν πνευματικά πρός τόν σοσιαλισμό, αὐτοί πού πίστεψαν ὄτι ὁ σοσιαλισμός θά μποροῦσε νά δώση κάποιο νόημα στήν ζωή καί τήν δράσιν τους, διαπιστώνουν σήμερα ὄτι ὁ σοσιαλισμός δέν μπορεῖ νά ἐντάξη τά κοινωνικά καί πολιτικά φαινόμενα σέ κάποιο πλαῖσιο πού θά τούς ἐπιτρέπη νά τά ἐρμηνεὐουν μέ ἕναν τρόπο πού θά δίνη νόημα στήν δράσιν τους.
Πρίν ἀπό πολλά χρόνια ὀ Ρενάν (History of the People of Israel) εἶχε προβέψει ὄτι ὁ σοσιαλισμός θά καθίστατο ἡ ἐπομένη θρησκεῖα τῆς Εσπερίας καί ὄτι θά ὀδηγήση σέ θρησκευτικοποίησιν τῆς πολιτικῆς καί τῆς οἰκονομίας. Αὐτό θά ὀδηγήση στήν κατάργησιν τοῦ ἀτομικισμοῦ μέ συνέπεια νά καταστραφῆ ὁ πολιτισμός. Τό κύριο χαρακτηριστικό τῆς κάθε θρησκεῖας εἶναι τό δόγμα. Τό δόγμα τοποθετεῖται ἐπάνω ἀπό τήν λογική. Καί ὄταν τό δόγμα τοποθετεῖται πάνω ἀπό τήν λογική, τό πνεῦμα τοῦ ἀτόμου δέν μπορεί νά ἀποκτήση ἐμπιστοσύνη στίς δικές του δυνάμεις. Κατά πόσον ὁ σοσιαλισμός συνεπάγεται τήν καταστροφή τοῦ πολιτισμοῦ ἥ τήν κατάργησιν τῶν ἐλευθεριῶν, ὄπως πολλοί διατείνονται, δέν μπορεῖ νά ἀποφανθῆ κανεῖς μετά βεβαιότητος. Μπορεῖ, ὄμως, νά βρεῖ πληθῶρα παραδειγμάτων ὄτι ὁ σοσιαλισμός θρησκειοποιεῖ τήν πολιτική.
Ἠ Hannah Arendt λέγει, καί μέ αυτό θά ἤθελα νά κλείσω, ὄτι «ἡ κοινωνία ἔφθασε νά μήν γνωρίζει ἐκεῖνες τίς ὑψήλοτερες καί πλήρους νοήματος ἀνθρώπινες ἐνέργειες γιά τίς ὀποῖες θά ἄξιζε τόν κόπο νά κερδιθῆ ἡ ἀπελευθέρωσις ἀπό τήν ἐργασία καί τό χειρότερο εἶναι ὄτι δέν ὑπάρχει μιά ἀριστοκρατία πολιτική ἥ πνευματική, ἠ ὀποῖα θά μποροῦσε νά ἀνάλάβη ἀπό τήν ἀρχή τήν ἀποκατάστασιν τῶν ἄλλων δυνατοτήτων τοῦ ἀνθρώπου».
