Τοῦ Γιώργου Νικολακάκου
Ἡ ὀρθή πολιτική καί κοινωνική ὀργάνωσις εἶναι ἔργο ἀνθρώπινον καί ἀντικείμενον τῆς ἀτομικῆς προσπάθειας πού φωτίζεται ἀπό τίς δυνατότητες καί τίς ἀξιώσεις τῆς ἐποχῆς της. Θά πρέπη νά ἐπιδιώκωμε νά οίκοδομήσωμε μιάν κοινωνία, μιά κοινωνική καί πολιτική ὀργἀνωσιν, πού νά μᾶς παρέχει τήν μεγαλύτερη δυνατή ἐλευθερία προσωπικῆς αποφάσεως καί νά ἀποτελῆ ἐκδήλωσιν τῆς καταφάσεως τῆς άτομικῆς μας ὑπάρξεως. Οἰ ἄνθρωποι θά πρέπη νά καταφάσκουν στήν ιδέα ότι ή δημιουργική ζωή προϋποθέτει μιά κατάστασιν ὑψηλῆς πνευματικῆς ὑγεῖας, ὑψηλῆς ἀγωγῆς καί σταθερῶν κινήτρων πού κρατοῦν ἐνεργό τήν συνείδησιν. Θἀ πρέπη νά στηρίζωμε τίς διαγνώσεις μας σέ συγκεκριμένα καί προφανή δεδομένα καί νά προτιμῶμε τούς παραδοσιακούς δεσμούς τῆς δημόσίας ζωῆς. Τό προσφορώτερο πλαῖσιο γιά τήν σωστή ὀργάνωσιν τῆς κοινωνίας εἶναι ἔκεῖνο ὄπου οἱ θεσμοί τῆς κοινωνίας καί τῆς πολιτεῖας λειτουργοῦν μόνον γιά νά διεκπεραιώσουν τήν βούλησιν τοῦ ἀτόμου. Τό καλλίτερο πολίτευμα δέν προσφέρεται ἀπό τήν φύση ἀλλά εἶναι δημιουργημα τῆς ἀνθρωπίνης προσπάθειας. Στηρίζεται στήν ἐλεύθερη βούληση των πολιτών καί γιά να εὐδοκιμήση ἀπαιτεῖται συνεχής επαγρύπνησις καί αδιάκοπη πολιτική άσκησις,
Τό καλλίτερο πολιτεύμα, ὄπως προκύπτει ἀπό τήν ἀνθρωπίνην ἐμπειρία εἶναι ἡ δημοκρατία.Η ἀληθινή δημοκρατία δέν ἐδραιώνεται μέ ίδεολογικές κατασκευές ὑποκειμενικοῦ χαρακτῆρα οὖτε μέ ἀτέρμονες ἀράδες συγκεκριμένων πολιτικῶν θέσεων ἀπό μιά κλειστή ὀμάδα πολιτικῶν πού στρώνουν ίδιοτελῶς ἐπιτηδευμένα τό δικό τους μονῆρες στημένο πολιτικό ὑφαντό μέσα στούς κόλπους τῆς κοινωνίας. Κάτι τέτοιο λειτουργεῖ διαιρετικά γιά τήν συγκρότησιν της κατά φύσιν πολιτικῆς κοινωνίας.Καί ὄπως λέει ὁ Καστοριάδης, ἡ δημοκρατία πραγματώνεται ὧς πολίτευμα μόνον στήν περίπτωσιν πού προσφέρεται ἡ δυνατότητα στούς πολίτες να αποφασίσουν αυτοί οι ίδιοι τίς προϋποθέσεις καί τόν τρόπο ποῦ θά συζητηθοῦν, θά διαμορφωθοῦν καί θά κατοχυρωθοῦν συνταγματικά θεσμοί δημοκρατίας (δημόσια διαβούλευση, δημοψήφισμα, συνέλευση) με τον χρυσό πολιτικό ὄρο τῆς ἀέναης (ες αεί) αὐτοθέσμισης ἀπό τήν λαϊκή βούλησιν. “Από τό πᾶθος γιά τά κοινά στό πρόταγμα τῆς αὐτονομίας Σε μιά ἀπό τίς ὀμιλίες του στήν Ελλάδα ὁ Καστοριάδης ἀναφέρεται στό πρῶτο στάσιμο τῆς «Αντιγόνης» τοῦ Σοφοκλῆ, ὄπου ἐκφράζεται ὁ θαυμασμός γιά τήν δαιμονική φύσιν τοῦ ἀνθρώπου ὡς δημιουργοῦ πολιτισμοῦ.
Τό καλλίτερο πολιτευμα εῖναι ἡ δημοκρατία διότι δεν αρνεῖται καινούριες ἰδέες ποῦ συμβάλλουν στήν βελτιώσιν τῆς λειτουργίας της, Η δημοκρατία δέν ἰσχυρίζεται ὄτι εῖναι τό τέλειο πολίτευμα, δέν προβάλλει τόν ἐαυτόν της σάν ἕνα ίδεατό πρότυπο.Η δημοκρατία εἶναι ἕνα πολιτευμα πού δέν δέχεται τήν τελειότητα, γιατί τέλειο εῖναι το μή ἐξελίσημο, τό ἀπόλυτο, αὐτό ποῦ εἶναι ὑπεράνω πάσης κριτικῆς. Οἰ μηχανισμοί τῆς πραγματικῆς δημοκρατίας λειτουργοῦν κατά τέτοιον τρόπο ποῦ ἀφομοιώνουν τίς καινούριες ἰδέες καί ἀντιλήψεις. Κατά τόν καθηγητήν Αριστόβουλον Μάνεση τό στίγμα τῆς ὀρθής πολιτεῖας δίδεται μέσα ἀπό την ἀναζήτησιν τῆς ἐλευθερίας. «Η έλευθερία δεν είναι πλέον μιά άπλή ἀτομική διεκδίκηση, ἀλλά βίωμα και τρόπος ζωῆς για ολόκληρη την κοινότητα. Μετατρέπεται κατ’ ακριβολογία σε παρρησία, ὑποχρέωσιν τοῦ κάθε πολίτη νά ἔχη ἐλεύθερο φρόνημα, ἀλλά καί, ταυτόχρονα, διαφάνεια σέ ὄλες τίς ἐκδηλώσεις καί τούς θεσμούς τῆς κοινότητας». Και προσθέτει ο Μάνεσης: «… καλός πολίτης είναι μόνον ο ελεύθερος πολίτης, ο συνειδητός, ενεργός, και υπεύθυνος πολίτης». Για να συμπληρώσει η διάσημη Γαλλίδα ακαδημαϊκός, Ζιακελίν Ντε Ρομιγύ: «Οι Έλληνες, εραστές πάντοτε της ανεξαρτησίας διακήρυσσαν συνεχώς με υπερηφάνεια την υπακοή στους νόμους. … Το μόνο που ζητούσαν ήταν να διοικείται η πόλη αυτή, από έναν δικό της κανόνα και όχι από έναν άνθρωπο». Στήν δημοκρατική πολιτεῖα οι ίδιοι οι πολίτες διαμορφώνουν τους θεσμούς, με βάση τούς ὀποίους ζοῦν, καί συγκροτοῦν οἱ ἴδιοι τήν κυβέρνησιν, μέσω της οποίας καθορίζουν προς τα πού θα βαδίσουν. Επομένως, «εάν δέν εἴμαστε αὐτόνομοι, αὐτόδικοι καί αὐτοτελεῖς, δέν μποροῦμε… να ποῦμε ὄτι ζοῦμε σε δημοκρατία».
Ἡ οἰκοδόμησις τῆς σωστῆς κοινωνίας δέν ξεκινάει ἀπό ὡρισμένες συγκεκριμένες ἰδεολογικές παραδοχές – ἀλλά ἀρνεῖται νά δεσμευθῆ μέ ὀποιοδήποτε δόγμα. Όχι μόνον δέν ἀγκαλιάζει αὐθαίρετα καί ἀναπόδεικτα ἀξιώματα – αλλά, ἀκόμα καί τήν τρέχουσα γνώσι, τήν θεωρεῖ προσωρινή καί ὑπό αίρεσιν. Ισχύει μόνον ὄσο δέν ἔχει ἀποδειχθῆ λανθασμένη. Πρόκειται γιά ἕνα σύστημα ἀνοικτό πρός ὄλες τίς κατευθύνσεις – άρα έλεύθερο. Βασική του άρχή εἶναι ἡ ἑκάστοτε (ιδεολογικά) ἀδέσμευτη κρίσις καί ἀπόφασις. Μέ ίδεολογίες ἐννοοῦμε ὄλα αὐτά τά πλέγματα ίδεῶν καί συμβόλων – πρόκειται συνήθως γιά ἀσαφεῖς δοξασίες καί παραστάσεις – με τίς ὀποῖες μας συνδέουν συναισθηματικά μάλλον παρά γνωστικά κίνητρα. Είναι συνήθως «συστήματα πίστεως» πού χρησιμοποιοῦνται γιά νά κινητοποιοῦν τούς λαούς – ἥ πού μᾶς δίνουν συναισθηματική σιγουριά. Ανάλογα μέ τό εἶδος τους μπορεῖ νά εἶναι δογματικές ἥ ψευδοεπιστημονικές, «εἰδικές», πού ἐκφράζουν τά συμφέροντα ὀμάδων ἥ γενικές πού ἀφοροῦν τό σύνολο τῆς ζωῆς. Η ἔννοια ἰδεολογία ἀντιπαραβάλλεται στήν ἐπιστήμη – ἀλλά καί στήν συνειδητή γνώσι πρβλ. καί τήν «ιδεολογία σάν ψευδή συνείδηση» κατά τόν Μαρξ.).
Οἰ ἰδεολογίες ἀποτελοῦν κατασκευές, φαινόμενα, καί ὄχι αἰτίες τῆς ιστορικής διαλεκτικής.. Κάθε Ιδεολογία, ὄσο εὐφυής καί ἀν εἶναι ἡ σύλληψις της, ὄσο ἀριστοτεχνικά δομημένη καί ἀν ἐμφανίζεται στἠν παρουσίασιν της, δέν παύει νἀ εἶναι διανοητική κατασκευή. Καί ἡ κατασκευή μετατρέπεται σε εἴδωλο ὄταν ὑποκαθιστά τήν ζωή, ἥ ἔστω, όταν προσπαθῆ νά τήν ἐρμηνεύση μέ τά δικά της «ἀποκλειστικά» ἐρμηνευτικά ἐργαλεῖα καί ἀνάλογα κριτήρια, μέ τήν δική της μονοδιάστατη θεώρησι.Η κατασκευή ἀποτελεῖ ἄθροισμα δογμάτων, κάποια ἐκ τῶν ὀποίων εἶναι δυσκίνητα, περίκλειστα, ἐν τέλει αὐθαίρετα, πού ὄταν ἡ ζωή δέν «χωρά» σέ αὐτά, τότε πολύ ἀπλά ἡ τελευταία πετσοκόβεται, ἀκρωτηριάζεται, ἐξαφανίζεται. Οἱ Ιδεολογίες ἀπευθύνονται στό εὐνουχισμένο ἄτομο τῶν ἐφήμερων «θέλω» καί τῶν καταναγκαστικῶν «πρέπει». Εἶναι ἔνας άποκλεισμός, ἕνα stop στήν ἀληθινή ζωή, στήν βιωματική ἐμπειρία, στήν φυσική μας καθημερινότητα. Ἡ δημοκρατία ὑπῆρξε τό πολίτευμα μέ τό ὀποῖον προτιμοῦσαν νά κυβερνηθοῦν τα μέλη τῆς κοινωνίας. Πρίν τεθῆ σέ έφαρμογή αύτό τό πολἰτευμα δέν εἶχε γίνει ἀντικείμενο θεωρητικῆς ἐπεξεργασίας, δέν εἶχε ἀναχθῆ σέ κάποια ἱδεολογία. Η Ιδεολογία προϋποθέτει τήν κατασκευή, καί ἐξυμνεῖ τήν ἰεραρχία. Ἡ Δημοκρατία δέν προϋποθετει ἔναν ίδεολογικόν προσανατολισμό ἥ μιά κατεὐθυνση τοῦ γούστου. Γιά νά ὑφωθῆ κανεῖς ὧς τήν ἰδέα τῆς δημοκρατίας πρέπει να ἔχει διανύσει κάποια στάδια ἐσωτερικοῦ ἐκπολιτισμοῦ, Τό δημοκρατικό σύστημα πολιτικῆς ὀργανώσεως ὑπῆρξε τό πραγματικό ἀποτέλεσμα μιᾶς μακρᾶς ἐξελικτικῆς πορεῖας πρός τήν ὡριμότητα. Στήν πόλη ἡ ἔννοια τῆς δημοκρατίας –ὄπως καί οἱ λοιπές πολιτειακές έννοιες– περιγράφει ἕνα κοινωνικό φαινόμενο: τό τοῦ δήμου κρατείν τῆς πολιτεῖας. Ὄπωσδήποτε, ἡ πραγματικότητα τῆς δημοκρατίας ἐνδύθηκε σύν τῶ χρόνῳ μέ θεωρητικό καί ίδεολογικό ὑπόβαθρο, μέ τίς ἔννοιες ποῦ δίδουν ὑπόστασιν καί κάνουν ἀναγκαῖα τήν ἐπιδίωξιν της. Καταστατική ἀρχή τῆς δημοκρατίας εἶναι ἡ ἐλευθερία. Η ἐλευθερία, μέ τήν σειρά της, ὀρίζεται κατά τρόπον θετικό ὧς αὐτονομία καί ἀρνητικά –τί δέν εἶναι– ὡς «τό μή ἄρχεσθαι ὑπό μηδενός», ὡς ἡ ἀπόφασις τῆς ἐξουσίας. Η ἐλευθερία στήν πλήρη ἐκδοχή της ἀφορᾶ τόσον στούς καταναγκασμούς ποῦ ὑποβάλλει ἡ φύσις τό ἄτομο (λ.χ. ἡ βιοτική ἀνάγκη) ὄσο καί στούς κοινωνικούς καταναγκασμούς ποῦ ἀναφέρονται ἰδίως στίς ὑφαινόμενες ἐκεῖ ἐξαρτήσεις (π.χ. στόν τομέα τῆς ἐργασίας), στήν στέρησιν ποῦ δημιουργεῖ ἡ φτώχεια, ἥ ἀκόμη καί ἡ ἐξαυτῆς ἀδυναμία ἀπολαύσεως τῶν ἀγαθῶν τοῦ πολιτισμοῦ.
Η δημοκρατία δέν εἶναι ἕνα παγιωμένο σύστημα, ἀλλά μπορεῖ νά εὐτελιστῆ ἥ νά ἀναβαθμιστῆ ἀνάλογα μέ τήν κουλτοῦρα ποῦ ἐπικρατεῖ στήν κοινωνία καθῶς καί τήν ποιότητα τοῦ πολιτικοῦ συστήματος καί τοῦ πολιτικοῦ προσωπικοῦ. Μεγάλη εὐθύνη γιά τούς κινδύνους ποῦ ἀπειλοῦν πάντοτε ἀλλά ίδιαίτερα σήμερα, τήν δημοκρατία πέφτει καί στά κόμματα ποῦ «παίζουν» μέ τήν ίσονομία, τήν δικαιοσύνη καί τούς δημοκρατικούς θεσμούς. Η βιώσιμη εὐημερία καί ἡ κοινωνική ἀνάπτυξις χρειάζονται σταθερό πλαίσιο δικαίου καί ίσότητας – ισονομίας. Κάθε χρήσις τῆς δημοκρατίας καί τῶν θεσμῶν μέ ἐλαστικόν τρόπο – με προσαρμογή τους σε συμφέροντα ὀμάδων ἐπιρροῆς καί κομμάτων – στήν βάσι τακτικισμῶν, ἀποδομεῖ τήν δημοκρατία στήν συνείδησιν τῆς κοινωνίας καί δημιουργεῖ γόνιμο κλίμα και τους βιαστές της δημοκρατίας.
Πολλόι μέμφονται τήν δημοκρατία γιά τίς δυσλειτουργίες τῆς κοινωνίας, τήν ἀνισότητα, τίς άδικίες τήν διαφθορά καί τίς οίκονομικές κρίσεις. Ὄμως δεν εἶναι ἡ δημοκρατία, ποῦ ὀδηγεῖ σέ αὔξησι τῶν ἀνισοτήτων, σέ χρεωκοπία χῶρες ὄπως ἡ Ελλάδα, σέ ἀδικίες καί καταπάτηση τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἄνθρωπου. Η δημοκρατία στην Ελλάδα δεν περίσσευε. Αντιθέτως, ἀντιμετώπιζε σημαντικά προβλήματα άκόμα καί τήν περίοδο ποῦ δέν εἴχαμε χοῦντα ἥ έμφύλιο. Σήμερα οἱ πολίτες εἶναι άγανακτισμένοι καί πολλοί ἰσχυρίζονται ὄτι εἶναι, δῆθεν, ἥ πολύ δημοκρατία ποῦ μᾶς όδήγησε στήν χρεωκοπία. Αλλά συνέβη ἀκριβῶς τό ἀντίθετο. Ἡ δημοκρατία καί ἡ συμμετοχή τῶν πολιτῶν στήν διαμόρφωσιν τῶν ἀποφάσεων εἶχε ὑποκατασταθῆ ἀπό τό πελατειακό καί κομματικό σύστημα γιά πολλές δεκαετίες, μέ ἀποτέλεσμα νά μήν ἔχουμε μιά πλήρως λειτουργοῦσα δημοκρατία, νά μήν ἔχουμε ἕνα κράτος δικαίου καί ἰσονομίας
H σύγχρονη ὀδός μας λοιπόν, ὄχι μόνον δέν πρέπει νά εἶναι Ιδεολογία, ἀλλά αντίθετα πράξις πού ἀπελευθερώνει τόν ἄνθρωπο ἀπό τήν ἀσθένεια τῆς ίδεολογίας. Εἶναι ὀδός προσωπικῆς καί συλλογικῆς αὐτοπραγματώσεως, εἶναι ὁ δρόμος πρός τήν τελείωσιν καί τήν ἐλευθερία. Ας δοῦμε λοιπόν, πῶς μέσα ἀπό τά συντρίμμια τῶν ίδεολογιῶν, τῶν κομμάτων καί τῶν σάπιων σχηματισμῶν, θά βροῦμε τήν διέξοδο γιά τήν ἐφαρμογή του. Εἶναι στό χέρι μας νά φτιάξουμε τόν χάρτη καί οἱ ὀδοί να γίνουν τα δικά μας βήματα. Κανένας ντετερμινισμός δέν μᾶς δεσμεύει. Επιτέλους, ἧρθε ἡ ὧρα νἀ ἀνασάνουμε ελεύθερα καί νά χαροῦμε τό λυκαυγές τοῦ Νέου Κόσμου χωρίς περιττά ἐμπόδια νά μᾶς φράζουν τήν θέα.Τό καλλίτερο πολίτευμα δέν προσφέρεται ἀπό τήν φύση ἀλλά εἶναι δημιουργημα τῆς ἀνθρωπίνης προσπάθειας. Στηρίζεται στην ελεύθερη βούληση των πολιτών καί γιά να εὐδοκιμήση ἀπαιτεῖται συνεχής επαγρύπνησις καί αδιάκοπη άσκησις του δημοκρατικού ήθους.