Με δύο δισύλλαβες λέξεις, ο Πιττακός ο Μυτιληναίος εκφράζει μία στάση ζωής καθοριστικής σημασίας.
Γνώθι : είναι προστακτική αορίστου β’ (έγνων) του ρήματος γιγνώσκω που σημαίνει γνωρίζω αλλά και διακρίνω, αναγνωρίζω.
Καιρός : σημαίνει χρόνο αλλά και ενδεδειγμένη περίσταση ή συγκυρία για μία ενέργεια (Λεξικό Liddell and Scott).
Περιφραστικά λοιπόν, με τη ρήση αυτή, ο Πιττακός προτρέπει να διακρίνει και να αναγνωρίζει κάποιος έγκαιρα την κατάλληλη, την ευνοϊκή συγκυρία και να την αξιοποιεί, προκειμένου να πετύχει τους στόχους του.
Όσοι έχουν την ικανότητα να εφαρμόζουν την προτροπή του Πιττακού, πετυχαίνουν στη ζωή και ξεχωρίζουν. Οι περισσότεροι, όμως, προσπερνούν, αδιάφοροι, μία ευνοϊκή γι’αυτούς συγκυρία και παραμένουν στη μετριότητα.
Ως κλασσικό παράδειγμα ανθρώπου που προσπέρασε αδιάφορος μία συγκυρία η οποία θα του εξασφάλιζε ξεχωριστή θέση στην παγκόσμια ιστορία, είναι εκείνο του στρατάρχη Grouchy του Μεγάλου Ναπολέοντα.
Την περίπτωση αναφέρει και περιγράφει με τον δικό του μοναδικό τρόπο ο διάσημος συγγραφέας Stephan Zweig στο βιβλίο του «ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΩΡΕΣ ΤΙΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ».
Πριν αρχίσει η μάχη του Βατερλό, ο Ναπολέων διέταξε τον στρατάρχη Grouchy να αναζητήσει και να εμποδίσει τον στρατηγό Blucher των Πρώσων να φθάσει στο πεδίο της μάχης σε ενίσχυση του Άγγλου αντιπάλου του, Wellington.
Ώσπου να συναντήσει τον Blucher ο Grouchy, είχε ήδη αρχίσει η μάχη του Βατερλό. Ακούγοντας τα κανόνια οι επιτελείς του τον προέτρεψαν επίμονα να σπεύσει αμέσως σε ενίσχυση του αυτοκράτορα. Εκείνος, ανένδοτος, δήλωσε ότι θα εκτελέσει μέχρι τέλους την εντολή που είχε, αν δεν υπάρξει νέα εντολή και εξακολούθησε να ψάχνει τους Πρώσους. Εν τω μεταξύ, οι δύο αντίπαλες στρατιές στο Βατερλό συνέχισαν τη μάχη με σκληρές επιθέσεις και αντεπιθέσεις και χιλιάδες νεκρούς. Εντελώς εξαντλημένες και χωρίς διαθέσιμες εφεδρείες, περίμεναν με αγωνία τις ενισχύσεις, οι μεν τον Grouchy, οι δε τους Πρώσους. Και ενώ ο Grouchy έψαχνε για τους Πρώσους, εκείνοι έφθασαν στο Βατερλό, χτύπησαν από τα πλάγια τη στρατιά του Ναπολέοντα και μαζί με τους Άγγλους την διέλυσαν ολοκληρωτικά.
Συνεπώς, ο Grouchy προσπέρασε μία μοναδική ευκαιρία να εξασφαλίσει ξεχωριστή θέση στην παγκόσμια ιστορία. Δεν είχε, παρότι γενναίος και ικανός στρατηγός, την ικανότητα του «ΚΑΙΡΟΝ ΓΝΩΘΙ». Αν την είχε, διαφορετική θα ήταν σήμερα η Ευρώπη και ίσως ο κόσμος.
Ο Πιττακός, ένας από τους επτά σοφούς της Αρχαίας Ελλάδας, δεν είχε εντρυφήσει ούτε στη φιλοσοφία, ούτε στις επιστήμες. Είχε διακριθεί ως στρατηγός εναντίον των Αθηναίων, οι οποίοι διεκδικούσαν την αποικία της Μυτιλήνης, Σίγειο. Υπήρξε άρχοντας της Μυτιλήνης για 10 χρόνια. Παραιτήθηκε οικειοθελώς και έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του πολύ ταπεινά. Ήταν σύγχρονος των περίφημων Λέσβιων ποιητών, της Σαπφούς και του Αλκαίου. Ο Αλκαίος καθύβριζε τον Πιττακό στα ποιήματά του και μάλιστα είχε συμμετάσχει σε κάποιο κίνημα ανατροπής του. Το κίνημα απέτυχε και ο Αλκαίος αυτοεξορίστηκε. Ο Πιττακός τον συγχώρεσε και τον επαναπάτρισε λέγοντας: «Συγγνώμη τιμωρίας κρείσσων», (η συγχώρεση είναι καλύτερη από την τιμωρία).
Μόνο ο Θαλής ο Μηλίσιος, μεταξύ των επτά σοφών, υπήρξε φιλόσοφος και μαθηματικός. Κατά τον Αριστοτέλη, η φιλοσοφία αρχίζει από τον Θαλή.
Πολιτικοί ηγέτες υπήρξαν οι περισσότεροι από τους επτά σοφούς.
Μάλιστα, ο Περίανδρος ο Κορίνθιος ξεχωρίζει ως αιμοσταγής τύραννος. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όταν ο Περίανδρος κληρονόμησε την εξουσία από τον πατέρα του, έστειλε εκπρόσωπό του στον επίσης αιμοσταγή τύραννο της Μιλήτου Θρασύβουλο, να ζητήσει οδηγίες για το πώς θα διατηρήσει την εξουσία του. Ο απεσταλμένος του επέστρεψε απογοητευμένος επειδή ο Θρασύβουλος δεν του είχε πει τίποτα. Είχε πάντως εντυπωσιαστεί από τα εξής : τον πήρε μαζί του ο Θρασύβουλος σε ένα περίπατο μέσα σε σιταροχώραφο και παρατήρησε ότι, κάθε φορά που ο Θρασύβουλος έβλεπε ένα στάχυ να προεξέχει, το έκοβε με το μπαστούνι του. Ο Περίανδρος κατάλαβε το μήνυμα ότι, για να διατηρήσει την εξουσία του, έπρεπε να κόβει τα κεφάλια όσων διακρίνονταν ώστε να μην την απειλήσουν. Ωστόσο, ο Πλούταρχος στο «Των επτά σοφών συμπόσιον», το οποίο οργάνωσε ο Περίανδρος, πλέκει το εγκώμιόν του ως υποδειγματικού οικοδεσπότη και διακεκριμένου σοφού.
Ο Σόλων ο Αθηναίος ήταν ο μακροβιότερος μεταξύ των επτά σοφών. Φαίνεται ότι είχε παραμείνει ακμαίος μέχρι τα βαθειά γεράματα, όπως προκύπτει από αυτό που είπε, όταν είχε πιάσει τα ογδόντα: «Έργα δε Κυπρογενούς, ά τίθησ’ ανδράσιν ευφροσύνας και νυν μοι φίλα» δηλαδή «Αυτά που προσφέρει η Αφροδίτη, τα οποία ευφραίνουν τους άνδρες, και τώρα μου είναι αγαπητά». Κυπρογενή προσονομάζουν την Θεά Αφροδίτη, επειδή είχε αναδυθεί από τη θάλασσα της Κύπρου.
Ο Σόλων υπήρξε επίσης πολιτικός ηγέτης, έμεινε όμως περισσότερο γνωστός ως νομοθέτης, κυρίως με την περίφημη σεισάχθεια (σείω το άχθος). Με το μέτρο αυτό, ο Σόλων διέγραψε το χρέος (άχθος) των πτωχών Αθηναίων προς τους πλουσίους ευγενείς και απελευθέρωσε έτσι όσους είχαν γίνει δούλοι, έχοντας υποθηκεύσει την προσωπική τους ελευθερία για το χρέος που δεν είχαν εξοφλήσει.
Ο σοφός Σόλων έλαβε αυτά τα δραστικά μέτρα επειδή είχε διακρίνει τον κίνδυνο κοινωνικής ανάφλεξης λόγω του χάσματος μεταξύ πλουσίων και πτωχών. Την ίδια περίοδο είχαν ξεσπάσει αιματηρές ταραχές αυτού του είδους στη Λέσβο, τις οποίες περιγράφει ο Αλκαίος στα «Στασιωτικά του», καθώς και στη Μήλιτο. Μακάρι να είχαμε κι’εμείς σήμερα έναν σοφό Σόλωνα να διαχειριστεί το χρέος μας. Δυστυχώς, θυμωμένος ο θεός της Ελλάδας, μας έστειλε το Βαρουφάκη !
«Επώνυμος έφορος», κάτι σαν πρωθυπουργός ήταν στη Σπάρτη ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος. Υπήρξε πολιτειακός μεταρρυθμιστής αφού μετέτρεψε τη μοναρχία σε ανάλογη με τη σημερινή «βασιλευόμενη δημοκρατία». Βάση του πολιτεύματος ήταν η «Απέλλα», είδος Βουλής στην οποία συμμετείχαν όλοι οι πολίτες. Η Απέλλα εξέλεγε τους «εφόρους», κάτι σαν υπουργούς με πρωθυπουργό τον επώνυμον έφορο.
Και όλα αυτά τον 6ον αιώνα που οι περισσότερες ελληνικές πόλεις εκυβερνώντο από δικτάτορες (τυράννους).
Πολιτικός ηγέτης με δικτατορικές εξουσίες, υπήρξε και ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος. Ήταν όμως ήπιος, καμία σχέση με τον Περίανδρο. Ο Κλεόβουλος απέδιδε ιδιαίτερη σημασία στην αρετή της αιδούς. Είναι αμφίσημος λέξη που σημαίνει ντροπή αλλά και σεβασμό. Είπε ότι : «μία από τις επιταγές της αιδούς είναι η εκούσια παραίτηση από οποιοδήποτε αξίωμα όταν, η συνέχιση παραμονής σ’αυτό το αξίωμα επισύρει τον ψόγον των τρίτων». Φανταστείτε τι σωρεία παραιτήσεων θα είχαμε, πολιτικών και άλλων αξιωματούχων εάν διακατέχοντο από την αρετή της αιδούς !
Ο Βίας ο Πριηνεύς από την Πριήνη της Μικράς Ασίας δεν υπήρξε πολιτικός ηγέτης.
Έγινε διάσημος για την δικαιοσύνη και την ρητορική του. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο επεισόδιο. Κάποτε υπήρξε δικαστής όταν κατηγορούμενος ήταν ο πιο αγαπητός του φίλος. Ο Βίας ψήφισε υπέρ της καταδίκης του και όταν άλλοι φίλοι τον κατηγόρησαν γι’αυτό, ο Βίας είπε : «δει γαρ τη μεν φύσει το συμπαθές αποδούναι τω δε νόμω την ψήφον», (διότι πρέπει να αποδίδουμε την ψήφο σύμφωνα με το νόμο και τη συμπάθεια σύμφωνα με τη φύση).
Δεν ήταν φιλόσοφοι οι επτά σοφοί, ούτε επιστήμονες. Οι φιλόσοφοι αναζητούσαν την αλήθεια, ερευνούσαν. Οι σοφοί είχαν βρει την αλήθεια και την εξέφραζαν με τα αθάνατα αποφθέγματά τους. Τα συγκέντρωσε ο Δημήτριος ο Φαληρεύς (4ος αιώνας, π.χ.) και τα κατέταξε ανά σοφόν στον οποίον αποδίδονται. Όλα λιτά, σύντομα, περιεκτικά και ευκολομνημόνευτα, συμπυκνώνουν τη βιοτική και πολιτική σοφία μιας ολόκληρης κοινωνίας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το υπέροχο «ΚΑΙΡΟΝ ΓΝΩΘΙ».
Άγγελος Ζαχαρόπουλος
Επίτιμος Διευθυντής Ευρωπαϊκής Επιτροπής
Τ. Γενικός Διευθυντής Υπουργείου Γεωργίας
15. 03. 2015