Εντύπωση προκαλεί η τάση να αποδίδεται μειωτική σημασία σε διάφορες λέξεις, ενώ η αρχική έννοια είναι σαφώς θετική.
Παραθέτω μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα :
ΙΔΙΩΤΗΣ:
Η λέξη παράγεται από το ρήμα ιδιωτεύω. Η βασική έννοια δεν άλλαξε μεταξύ αρχαίας και νέας ελληνικής. Είναι αυτός που δεν ασκεί δημόσιο λειτούργημα, δεν κατέχει δημόσιο αξίωμα αλλά ασκεί ελεύθερο επάγγελμα.
Την λέξη δανείστηκαν ευρωπαϊκές χώρες, ως δάνειο δε απέκτησε μειωτική σημασία και κατέληξε να σημαίνει «ηλίθιος» στα αγγλικά και στα γαλλικά (idiot).
Ως αντιδάνειο επέστρεψε σ’εμάς με τον ιατρικό όρο «ιδιωτεία» που σημαίνει διανοητική καθυστέρηση. Συνώνυμο : βλακεία, ηλιθιότητα, κρετινισμός.
Και στην αρχαιότητα, πάντως, μερικοί συγγραφείς απέδιδαν μειωτική σημασία στη λέξη ιδιώτης. Για τον Ξενοφώντα, π.χ., ιδιώτης σημαίνει άπειρος, αδίδακτος, αμαθής, που δεν είχε τα προσόντα να μετέχει στα πολιτικά δρώμενα ή να κατέχει δημόσιο αξίωμα.
Φαίνεται ότι αυτή την αρχαία μειωτική σημασία συνεκράτησαν οι δανεισθέντες σύγχρονοι ευρωπαίοι για να καταλήξουν στην έννοια ηλίθιος. Αυτή η μειωτική σημασία εκπορεύεται από την αντίληψη των αρχαίων ότι όλοι οι πολίτες έπρεπε να μετέχουν ενεργώς στα πολιτικά δρώμενα, στο δημόσιο βίο. Όσοι δεν ήθελαν ή δεν ήταν ικανοί να το πράξουν, εθεωρούντο δεύτερης κατηγορίας πολίτες.
ΑΓΑΘΟΣ :
Στην αρχαιότητα, η λέξη είχε μόνο θετική έννοια : καλός, ευγενής, αριστοκράτης, γενναίος. Υπήρχε και ο όρος καλός και αγαθός που σήμαινε τον τέλειο, τον ιδανικό άνθρωπο ως προς τον χαρακτήρα και τις πράξεις του. Σήμερα, ενώ έχει διατηρηθεί η θετική σημασία, έχουμε και την μειωτική : αφελής, αγαθιάρης, κουτός, σε αντίθεση με το πονηρός , έξυπνος.
ΑΘΩΟΣ :
Η θετική σημασία της λέξης είναι η ίδια στην αρχαία και στη νέα ελληνική : αθώος μετά τη δίκη, αυτός που δεν φταίει, δεν φέρει ευθύνη κλπ.
Στη νέα, όμως, έχει και μειωτική σημασία : αγαθιάρης, απονήρευτος, σε αντίθεση με το πονηρός, έξυπνος.
ΕΥΗΘΗΣ :
Από το ευ (καλός) και το ήθος. Στην αρχαία σήμαινε αυτός που έχει καλό ήθος, καλόκαρδος, ευθύς, ειλικρινής.
Ο Θουκυδίδης αναφέρει τη λέξη και με μειωτική έννοια : απλοϊκός, ανόητος, μικρός, κουτός. Ακόμη χειρότερα, ο Ηρόδοτος τον αναφέρει ως κουτορνίθι, ηλίθιο.
Στη νεοελληνική έχει διατηρηθεί μόνο η μειωτική σημασία.
ΦΑΙΔΡΟΣ :
Στην αρχαία ελληνική αποδίδεται μόνο θετική σημασία, τόσο στη λέξη φαιδρός, όσο και στα παράγωγά της. Είναι αυτός που λάμπει, που ακτινοβολεί, που προσφέρει χαρά, ο εύθυμος, ο χαρωπός. Έννοια αντίθετη του κατηφής, δύσθυμος, βαρύς.
Στη νέα ελληνική έχει εγκαταλειφτεί η θετική σημασία της λέξης και αποδίδεται μόνο μειωτική σημασία : Ο μη σοβαρός, συνώνυμος του γελοίου, σαχλού, ο άνθρωπος στον οποίο δεν μπορείς να βασιστείς.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ :
Το ερώτημα που τίθεται είναι γιατί έχουμε αυτή την τάση να αποδίδουμε μειωτική, χλευαστική σημασία σε έννοιες που αρχικά ήταν σαφώς θετικές.
Γιατί να απαξιώνουμε τον ιδιώτη που προτιμά να δραστηριοποιείται στον ιδιωτικό τομέα παρά να ασχολείται με την πολιτική και τα δημόσια πράγματα ; (Ξενοφών).
Ακόμα χειρότερα, γιατί η λέξη που δανείστηκαν οι Γάλλοι και οι Άγγλοι (idiot) να σημαίνει ηλίθιος ;
Γιατί οι λέξεις αγαθός και αθώος κατέληξαν να έχουν αυτή τη μειωτική σημασία του κουτού, του αγαθιάρη, του αφελούς, σε αντίθεση προς τη λέξη πονηρός ;
Περιφρονούμε τον αγαθό και αθώο και θαυμάζουμε τον πονηρό, τον κακόβουλο.
Εξάλλου, ευήθης, στην κυριολεξία είναι εκείνος που έχει καλό ήθος. Ωστόσο, από την αρχαιότητα ακόμα (Θουκυδίδης, Ηρόδοτος), ο ευήθης αναφέρεται ως απλοϊκός, ανόητος, κουτός, ηλίθιος.
Φαίνεται, συνεπώς, ότι και οι Αρχαίοι προτιμούσαν αυτόν που έχει κακό ήθος και όχι καλό, δηλαδή τον ανήθικο !
Επίσης , γιατί περιφρονούμε τον φαιδρό που η αρχική του σημασία ήταν αυτός που λάμπει, που εκπέμπει χαρά, ευτυχία και προτιμούμε τον συνοφρυωμένο, τον κατηφή, τον δύσθυμο ;
Ωστόσο, το φαινόμενο δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα. Παρατηρείται και σε άλλες χώρες. Στη Γαλλία, π.χ. στη λέξη bonhomme (καλός άνθρωπος), αποδίδεται μειωτική σημασία, κάτι σαν αγαθιάρης. Στην Αγγλία, στη λέξη innocent (αθώος) αποδίδεται χλευαστικά η έννοια του αφελούς, του απονήρευτου.
Φαίνεται ότι παρόμοιο φαινόμενο παρατηρείται και σε πολλές άλλες χώρες. Ως γενικό φαινόμενο μπορεί να συνδεθεί με την ανθρώπινη φύση. Κατά συνέπεια, δεν πρόκειται να εκλείψει όσο δεν αλλάζει η φύση του ανθρώπου.
Δεν είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή η τάση να απαξιώνονται, ακόμα και να χλευάζονται η καλοσύνη, η αθωότητα, η ειλικρίνεια, η χαρά και η λάμψη της ζωής και να δικαιώνονται ή ακόμα και να θαυμάζονται η κακία, η πονηριά, η υποκρισία, η ανηθικότητα, η θλίψη και η κατήφεια των ανθρώπων ;
Πράγματι, πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος ρέπει προς το κακό, προς το δυσάρεστο, αυτό που αφαιρεί τη χαρά και του δίνει δυστυχία.
Τη διαπίστωση αυτή συνοψίζει ως εξής ο Marcel Proust στο περίφημο επτάτομο έργο του «Σε αναζήτηση του χαμένου χρόνου» :
«Σε ελάχιστα πράγματα αφιερώνονται οι άνθρωποι τόσο ολόψυχα όσο σε αυτά που τους προκαλούν δυστυχία. Αν κάποιος μοχθηρός δημιουργός μας είχε τοποθετήσει στη γη μόνο για να υποφέρουμε, θα ήταν θεμιτό να συγχαρούμε τους εαυτούς μας για την ενθουσιώδη ανταπόκρισή μας».
Άγγελος Ζαχαρόπουλος
Επίτιμος Διευθυντής της Επιτροπής Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων
τ. Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Γεωργίας