Μάθημα πατριδογνωσίας από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Το Λαύριο στους αιώνες

ΣΗΜΕΙΑ ΑΝΤΙΦΩΝΗΣΗΣ
ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ κ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΣE ΕΠΙΤΙΜΟ ΔΗΜΟΤΗ
ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ
Λαύριο, 20.1.2018
Κύριε Δήμαρχε,

Σας ευχαριστώ θερμώς για την εξαιρετική τιμή που μου περιποιείτε, ανακηρύσσοντάς με Επίτιμο Δημότη του Δήμου Λαυρεωτικής. Οφείλω να διευκρινίσω, για πολλοστή φορά, αφενός ότι η τιμή αυτή δεν αφορά το πρόσωπό μου αλλά τον θεσμό τον οποίο εκπροσωπώ, ήτοι εκείνον του Προέδρου της Δημοκρατίας. Και, αφετέρου και συνακόλουθα, ότι η ως άνω τιμή συνεπάγεται, αυτοθρόως, το χρέος του εκ μέρους μου πλήρους σεβασμού τόσο της μακραίωνης και πολυσήμαντης Ιστορίας του Λαυρίου όσο και των διδαγμάτων της.

Ι. Επιτρέψατέ μου, λοιπόν, να επικεντρώσω την ομιλία μου, έστω δι’ ολίγων και εντελώς ενδεικτικά, σε μερικούς μόνον από τους σημαντικούς σταθμούς της Ιστορίας του Λαυρίου, αφού προηγουμένως επισημάνω ότι το όνομά του προέρχεται από την λέξη «λαύρα» ή «λαύρη», που σημαίνει στενωπός, στενό πέρασμα, σήραγγα, χαρακτηριστικό της περιοχής, η οποία είναι διάσπαρτη από, αρχαίες και νέες, μεταλλευτικές στοές εξόρυξης.

A. Στην αρχαιότητα, η ονομασία Λαύριο αφορούσε γενικότερα την μεταλλευτική περιοχή της Λαυρεωτικής αλλά είχε και ειδικότερη σημασία, αφού περιέγραφε και το αρχαίο Αττικό χωριό, που βρισκόταν στην θέση της σημερινής πόλης. Στο Λαύριο έχουν αναφερθεί πολλοί αρχαίοι συγγραφείς, μεταξύ των οποίων, κατ΄ αλφαβητική σειρά, και οι: Αισχίνης, Αισχύλος, Αριστοτέλης, Αριστοφάνης, Δημοσθένης, Διόδωρος Σικελιώτης, Θουκυδίδης, Λυσίας, Ξενοφών, Πλίνιος, Πολύαινος, Στράβων, Υπερείδης.

1. Την μεταλλευτική δραστηριότητα σ’ αυτή την περιοχή ξεκίνησαν οι αρχαίοι Έλληνες πριν το 3.000 π.Χ. Όμως, η συστηματική και εντατική εκμετάλλευση των αργυρομολυβδούχων μεταλλευμάτων αρχίζει με την γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Τ’ ακόλουθα γεγονότα είναι αντιπροσωπευτικά αυτής της πορείας του Λαυρίου:

α) Είναι χαρακτηριστικό ότι από τις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. η Αθήνα, χρησιμοποιώντας άργυρο από τα μεταλλεία Λαυρίου, έκοψε ασημένια νομίσματα, τις περίφημες “λαυρεωτικές γλαύκες”.

β) Την εποχή του Πεισίστρατου δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην εκμετάλλευση των μεταλλείων και τα έσοδα διατέθηκαν για δημόσια έργα.

γ) Με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, που πραγματοποιήθηκαν μετά την πτώση της τυραννίδας, τα μεταλλεία κρατικοποιήθηκαν.

δ) Ο άργυρος του Λαυρίου συνέβαλε αποφασιστικά ώστε ο Περικλής να κατασκευάσει τα αθάνατα μνημεία του Χρυσού Αιώνα των Αθηνών.

ε) Μετά την μάχη του Μαραθώνα, ο Θεμιστοκλής έπεισε τους Αθηναίους να διαθέσουν το εισόδημα που προερχόταν από τα ορυχεία για την κατασκευή πλοίων. Έτσι, δημιουργήθηκε η πολεμική ναυτική δύναμη της Αθήνας, χάρη στην οποία κατέστη δυνατή η νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.

2. Σημαντικό γεγονός στην ιστορία του Λαυρίου υπήρξε η επανάσταση των δούλων της Λαυρεωτικής, το 413 π.Χ., κατά την διάρκεια της Σπαρτιατικής κατάληψης της Δεκελείας. Στο διάστημα αυτό οι Αθηναίοι αναγκάσθηκαν να κόψουν χάλκινα νομίσματα. Η εκμετάλλευση των ορυχείων διατηρήθηκε ως τον 2ο αιώνα π.Χ., οπότε και εγκαταλείφθηκαν. Ο Παυσανίας, που πέρασε από την περιοχή τον 2ο αιώνα μ.Χ., αναφέρεται σ’ αυτά σαν κάτι που ανήκε ήδη στο παρελθόν.

3. Τέλος, όσον αφορά τον αρχαίο τρόπο εξόρυξης του μεταλλεύματος, αυτός πραγματοποιείτο με την διάνοιξη στοών και φρεάτων. Η επεξεργασία του μεταλλεύματος γινόταν με εμπλουτισμό σ΄ επίπεδα και κυκλικά (ελικοειδή) “πλυντήρια”, ενώ ακολουθούσε η εκκαμίνευση σε κτιστούς φούρνους. Λόγω της μεγάλης έλλειψης νερού, κατασκευάζονταν δεξαμενές, στις οποίες συνέλεγαν το νερό της βροχής. Στοές, πηγάδια, δεξαμενές νερού, φούρνοι, ίχνη από κατοικίες, κοιλώματα και άλλες εγκαταστάσεις σώζονται σε δεκάδες σημεία της Λαυρεωτικής, ακόμη και σήμερα.

Β. Στην σύγχρονη εποχή όλα ξεκινούν όταν, το 1860, επισκέπτεται την Λαυρεωτική ο νεαρός μεταλλειολόγος Α. Κορδέλλας και το 1863 πείθει τον Ιταλό μεταλλειολόγο J.B. Serpieri για την αξία της αξιοποίησης των αρχαίων σκωρίων. Ο J.B. Serpieri, λοιπόν, ιδρύει, το 1864, στην θέση «Εργαστήρια» την ιταλογαλλική εταιρεία «Hilarion Roux et Cie». Η εταιρεία αναλαμβάνει την εκμετάλλευση των αρχαίων σκωρίων και την εξαγωγή αργυρούχου μολύβδου. Η εταιρεία εγκαινίασε, το 1865, πλήρες εργοστάσιο με 18 καμίνους, μικρά μεταλλοπλύσια, μηχανουργείο και σιδηρόδρομο.

1. Το 1869 ανέκυψε νομική διαφορά μεταξύ της εταιρείας «Hilarion Roux et Cie» και του Ελληνικού Δημοσίου, σχετικά με την έκταση της εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου, διαφορά η οποία απασχόλησε την κοινή γνώμη την περίοδο 1869-1875, έγινε γνωστή ως «Λαυρεωτικό Ζήτημα» (ή «Λαυρεωτικά») και οδήγησε σε χρηματιστηριακό σκάνδαλο. Απότοκος της εξέλιξης αυτής ήταν η οικονομική καταστροφή χιλιάδων οικογενειών που επέλεξαν, βασισμένοι στην φημολογία της εποχής, να αγοράσουν μετοχές των μεταλλείων. Πρόκειται για το πρώτο χρηματιστηριακό σκάνδαλο στην ελληνική ιστορία. Συγκεκριμένα:

α) Το ζήτημα προέκυψε όταν η κυβέρνηση Κουμουνδούρου, ύστερα από πίεση της αντιπολίτευσης και ειδικότερα του Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, αμφισβήτησε το δικαίωμα της εταιρείας στην εκμετάλλευση των εκβολάδων, δηλαδή των καταλοίπων των εξορύξεων και των επεξεργασιών που γίνονταν στο παρελθόν και υπήρχαν στην επιφάνεια του εδάφους, ψηφίζοντας μάλιστα και σχετικό νόμο. Η εταιρεία αρνήθηκε να σταματήσει την εκμετάλλευση των εκβολάδων, ζητώντας παράλληλα την μεσολάβηση των γαλλικών και ιταλικών κυβερνήσεων. Οι τελευταίοι επενέβησαν υπέρ των συμφερόντων της εταιρείας, απαιτώντας αποζημίωση.

β) Η απροκάλυπτη συμμετοχή των ξένων δυνάμεων στα εσωτερικά της Χώρας προκάλεσε πολιτική κρίση, με αποτέλεσμα την δημιουργία πολιτικού κενού λόγω των συχνών παραιτήσεων των κυβερνήσεων (Κουμουνδούρου, Ζαΐμη, Βούλγαρη). Μετά και την αποπομπή της κυβέρνησης Βούλγαρη, Πρωθυπουργός διορίσθηκε ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, του οποίου η Κυβέρνηση κράτησε σκληρή στάση απέναντι στις ξένες κυβερνήσεις.

2. Μπροστά στο αδιέξοδο, ο Πρωθυπουργός και ο βασιλιάς Γεώργιος, απευθύνθηκαν στον ομογενή τραπεζίτη Ανδρέα Συγγρό, που είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα, προερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη.

α) Ο τελευταίος, ως πληρεξούσιος της Τράπεζας Κωνσταντινουπόλεως, ήλθε σε συμφωνία με την ιταλογαλλική εταιρία, και τον Φεβρουάριο του 1873 υπογράφηκε συμφωνία μεταβίβασης των μεταλλείων σε νεοσυσταθείσα εταιρεία με την επωνυμία «Ελληνική Εταιρεία Μεταλλουργείων Λαυρίου».

β) Σχεδόν αμέσως, η εταιρεία εξέδωσε μετοχές ονομαστικής αξίας 200 φράγκων. Η φημολογία γύρω από τα τεράστια αποθέματα του Λαυρίου, καθώς και η στήριξη των τραπεζών προς την εταιρεία, οδήγησαν χιλιάδες Έλληνες, απ’ όλες τις οικονομικές τάξεις, στην αγορά μετοχών, εκτοξεύοντας συνεχώς την τιμή τους. Με την πάροδο του χρόνου οι προσδοκίες εξαντλήθηκαν, με συνέπεια η τιμή της μετοχής να καταγράψει ραγδαία πτώση (σχεδόν 70%). Η πτώση αυτή είχε ως αποτέλεσμα τον διπλασιασμό των πτωχεύσεων και τον εξανεμισμό των μικροαποταμιεύσεων, χαρακτηρίζεται δε ως η ως τότε μεγαλύτερη μεταφορά κεφαλαίου στην Ελλάδα από τις κατώτερες τάξεις στις ανώτερες. Την οικονομική καταστροφή χιλιάδων οικογενειών ακολούθησε η παραίτηση του Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, στις αρχές Φεβρουαρίου 1874, ο οποίος θεωρήθηκε υπεύθυνος για την εξέλιξη.

3. Ακολούθως, σοβαρή κρίση έπληξε το Λαύριο στις δεκαετίες 1880 και 1890, με την πτώση της τιμής του μολύβδου. Το καθοριστικό όμως πλήγμα επήλθε με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1930 η Ελληνική Εταιρεία εκποίησε τις εγκαταστάσεις της.

4. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο πληθυσμός του Δήμου Λαυρεωτικής μειώθηκε κατά 50%. Με την εγκατάσταση όμως των προσφύγων, μετά τον πόλεμο στη Μικρά Ασία το 1922, αναζωογονήθηκε ο πληθυσμός της Πόλης. Από τα μέσα κυρίως της δεκαετίας του 1950, άρχισε μια καινούρια περίοδος για το Λαύριο, που διαρκεί τις επόμενες δεκαετίες και χαρακτηρίσθηκε από την ανάπτυξη νέων βιομηχανικών κλάδων. Μετά το 1980 το Λαύριο αντιμετώπισε ξανά, δυστυχώς, έναν νέο κύκλο κρίσης, ως συνέπεια της αποβιομηχάνισης σ’ όλη την Ελλάδα. Δεκάδες μονάδες διέκοψαν τη λειτουργία τους και περισσότερο από 20% του πληθυσμού εγκατέλειψε την πόλη λόγω της ανεργίας.

Γ. Το ζήτημα του εργασιακού καθεστώτος των απασχολουμένων στα μεταλλεία αποτυπώνει το κλίμα της εποχής, καθώς φανερώνει την πλήρη απουσία κοινωνικού κράτους και τις δραματικές για την ανθρώπινη ζωή συνέπειές της.

1. Οι τότε εργαζόμενοι στα μεταλλεία θυμίζουν δουλοπάροικους που έχουν μόνο υποχρεώσεις. Δουλεύουν νυχθημερόν σε άθλιες συνθήκες εργασίας, χωρίς κανένα εργασιακό δικαίωμα και χωρίς, φυσικά, καμμία υγειονομική περίθαλψη ή σύνταξη. Επιπλέον, η περιοχή του Λαυρίου κατακλύζεται από ένα σύννεφο μολύβδου, που έχει ως αποτέλεσμα οι κάτοικοί της να έχουν τα περισσότερα (αναλογικά με τον υπόλοιπο πληθυσμό) κρούσματα νεοπλασιών των πνευμόνων σε όλη τη χώρα.

2. Ως εκ τούτου, έγιναν πολλές απεργίες μεταλλωρύχων με στόχο την βελτίωση τόσο των συνθηκών εργασίας στα μεταλλεία όσο και της διαβίωσης των εργατών. Συγκεκριμένα, απεργίες έλαβαν χώρα στην εταιρεία τα έτη 1883, 1887, 1896, 1906, 1910, 1919, 1921, 1929 και 1964. Πιο σημαντικές ήταν εκείνες του 1896, του 1906 και του 1929.

3. Στην απεργία του 1896, η εταιρεία αρνείται να συναντήσει την απεργιακή επιτροπή των εργατών, ενώ δύο εξ αυτών σκοτώνονται, με αποτέλεσμα να προκληθεί σύρραξη μεταξύ των μεταλλωρύχων και των δυνάμεων καταστολής που είχαν καταφθάσει στον τόπο των επεισοδίων. Όσο για τον απολογισμό της απεργίας του 1906, ήταν παρόμοιος: Δύο εργάτες νεκροί, πολλοί τραυματίες, συλλήψεις, δίκες και αύξηση τελικώς του μεροκάματου κατά μία πεντάρα. Τέλος, η απεργία του 1929, που διήρκεσε 48 ημέρες και είχε ως αποτέλεσμα την δολοφονία του μεταλλωρύχου Γ.Δ. Συρίγου, όπως και τον τραυματισμό και την σύλληψη πολλών εργατών, τελειώνει στις 16 Μαρτίου 1929 με, έστω και μερική, δικαίωση των απεργών: Απελευθερώθηκαν οι κρατούμενοι, ιδρύθηκε ταμείο συντάξεων, ενώ το μεροκάματο αυξήθηκε κατά 10%.

Δ. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι η «Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου», που αποτελεί και την μακροβιότερη μεταλλευτική-μεταλλουργική βιομηχανία της Ελλάδας, λειτούργησε ως το 1992.

1. Το εργοστάσιο της εταιρείας στον Κυπριανό του Λαυρίου, μετά την διακοπή λειτουργίας του, αγοράσθηκε από το Ελληνικό Δημόσιο και παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού, που το κήρυξε στο σύνολό του διατηρητέο μνημείο. Στην συνέχεια παραχωρήθηκε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το οποίο ίδρυσε το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου.

2. Αντανακλώντας τις βασικές αρχές που διέπουν την αντίληψη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου για την ανάπτυξη της τεχνολογίας και τους σκοπούς, στους οποίους αυτή οφείλει να αποβλέπει, το εν λόγω Τεχνολογικό Πάρκο δεν γεννήθηκε απλώς ως κερδοφόρος πόλος τοπικής μακροοικονομικής ανάπτυξης, αλλά ως ένα κοινωνικά δομημένο μέσο προαγωγής και βελτίωσης της πνευματικής και ευρύτερης, πολιτιστικής δράσης, η οποία αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της νέας οικονομίας. Με άλλα λόγια, ένα μέσο μεταμόρφωσης ενός συστήματος δυνατοτήτων σ’ ένα πρακτικό μοντέλο αυτοσυντήρητης αναπτυξιακής διαδικασίας, προσανατολισμένης στο μέλλον.

ΙΙ. Καθένας σήμερα αναγνωρίζει την ανάγκη για ταχεία οικονομική ανάπτυξη της Χώρας μας, η οποία είναι στην εποχή μας περισσότερο επιτακτική από ποτέ, προκειμένου ν’ αφήσουμε πίσω μας οριστικά και αμετάκλητα τα δύσκολα χρόνια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Όλοι μας, όμως, γνωρίζουμε επίσης ότι αυτή η οικονομική πρόοδος πρέπει να επιδιωχθεί με τον προσήκοντα σεβασμό στα δικαιώματα των εργαζομένων και, ευρύτερα, στο Κοινωνικό Κράτος Δικαίου, αλλά και με ταυτόχρονη φροντίδα για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.

Α. Αυτά είναι τα δύο κεντρικά, και ακόμη και σήμερα επίκαιρα, διδάγματα που αποκομίζουμε από τα «Λαυρεωτικά» αλλά και από την διαπίστωση ότι η οικονομική ανάπτυξη της περιοχής σας είχε σημαντικές περιβαλλοντικές συνέπειες γι’ αυτήν, κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, ανάλογες των οποίων δεν πρέπει να επαναληφθούν στο μέλλον. Ας μην λησμονούμε μάλιστα κάτι που μας δίδαξε ο αείμνηστος Ξενοφών Ζολώτας με την μελέτη του, «Οικονομική μεγέθυνση και φθίνουσα κοινωνική ευημερία», ότι δηλαδή αυτοί οι δύο στόχοι δεν εκπληρώνονται πάντοτε, ταυτόχρονα και αυτομάτως, στον ίδιο βαθμό. Οπότε, πρέπει να φροντίζουμε ν’ αποφεύγεται η παραγωγή αυτής της «ανισορροπίας», λαμβάνοντας τα κατάλληλα προς τούτο μέτρα.

Β. Επιπλέον, οφείλει να τονισθεί ότι η προσπάθεια υπεράσπισης και περαιτέρω προαγωγής του Κοινωνικού Κράτους Δικαίου καθίσταται πιο αποτελεσματική, όταν υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα και επιχειρείται, ταυτοχρόνως, στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

1. Η Χώρα μας είναι, οριστικά και αμετάκλητα, μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μάλιστα του σκληρού της πυρήνα, της ευρωζώνης, για να μπορεί να επιδιώκει, συνεργαζόμενη με τους Εταίρους της εντός της μεγάλης αυτής Ευρωπαϊκής Οικογένειας, τόσο την οικονομική της ανάπτυξη όσο και την προάσπιση και προαγωγή του Κράτους Δικαίου και, ειδικότερα, του Κοινωνικού Κράτους Δικαίου. Διότι η οικονομική ανάπτυξη οφείλει να επιδιώκεται με πίστη μεν στην αξία και την ιστορικώς αποδειχθείσα αποτελεσματικότητα της ιδιωτικής οικονομίας, αλλά κατά τρόπο που να υπηρετεί τον Άνθρωπο, την Κοινωνική Αλληλεγγύη, την Δημοκρατία και την Κοινωνική Δικαιοσύνη.

2. Η προστασία και προαγωγή του Κοινωνικού Κράτους Δικαίου είναι υπαρξιακής σημασίας και για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και τούτο διότι το μέλλον της και η περαιτέρω ενοποίησή της εξαρτώνται, εν πολλοίς, από την αποφυγή του μέγιστου κινδύνου της διεύρυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων και του συνακόλουθου κινδύνου ρήξης του κοινωνικού ιστού εντός των κρατών-μελών της. Επιπλέον, δεν πρέπει να υποτιμάται το, ιστορικώς πλέον αποδεδειγμένο, συμπέρασμα ότι οι κοινωνικές ανισότητες ενισχύουν τα μορφώματα του λαϊκισμού -ακόμη δε περισσότερο τα υπολείμματα του ναζισμού- που έχουν τελευταία εμφανισθεί σε διάφορα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

3. Οι Λαοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης -άρα οι Ευρωπαίοι Πολίτες- έδωσαν την δέουσα απάντηση στα μορφώματα αυτά σε όλες, σχεδόν, τις εκλογικές αναμετρήσεις εντός των κρατών-μελών. Οφείλουν, όμως, και τα αρμόδια όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ν’ αναλάβουν τις δικές τους ευθύνες ως προς την υπεράσπιση του Κοινωνικού Κράτους Δικαίου.

Κύριε Δήμαρχε,

Αναχωρώντας από τον Ιστορικό Δήμο Λαυρεωτικής, με τον άκρως τιμητικό τίτλο του Επίτιμου Δημότη του, θέλω να σας διαβεβαιώσω ότι όσα εξέθεσα θ’ αποτελέσουν καθοριστικής σημασίας δείκτη πορείας κατά την άσκηση των καθηκόντων μου. Επιπλέον, διατηρώ τις καλύτερες αναμνήσεις της έξοχης φιλοξενίας που μου επιφυλάξατε, για την οποία και πάλι βαθύτατα σας ευχαριστώ.