Περί αληθείας λόγος

Κάποιοι μύθοι μας μπορεί σε πρώτη ανάγνωση να μοιάζουν απλοϊκοί με συνέπεια να χαρακτηρίζονται από μια αφέλεια αν κάποιος τους πάρει «κατά γράμμα» εντούτοις, μια σπουδή σε βάθος θα αποκαλύψει μια κοσμοθέαση κι ένα σύστημα αξιών διάφορο μεν της εποχής μας μα πολύ πιο διεισδυτικό. Οι μύθοι προφανώς αν μελετηθούν σωστά θα αποκαλύψουν μια «κιβωτό» γνώσης και σοφίας που έρχεται από το παρελθόν.

Η Ελληνική μυθολογία αντιμετωπίστηκε από την κυρίαρχη θρησκευτική ματιά απαξιωτικά και πολεμήθηκε για αιώνες. Παρόλα αυτά συνειδητά ή όχι επιβίωσε έστω και στη λανθάνουσα ματιά που θέλει να τη λαμβάνει «κατά γράμμα».
Ένας από τους μύθους που εξιτάρουν είναι αυτός της «Δάφνης και του Απόλλωνα». Τι είναι αυτό που κάνει ένα δέντρο γοητευτικό σε θεούς και ανθρώπους;
Ας επιχειρήσουμε λοιπόν μια πιο διεισδυτική ματιά.
Η Δάφνη στο στόμα της Πυθίας δίνει το χρησμό και ως Απολλώνιο σύμβολο και είναι το έπαθλο στους Δελφικούς Αγώνες.
Γενικά Έλληνες και Ρωμαίοι στεφάνωναν τους νικητές με δάφνινα στεφάνια. Πρακτική για να τιμούνται ειδικά οι λόγιοι και οι ποιητές. Ο όρος «baccalaureate» (μπακαλορεά) καθώς και «bachelor» (μπάτσελορ) που δίνονται ως τίτλοι εκπαίδευσης έχουν τη ρίζα τους στο λατινικό «bacca-laureus» που σημαίνει καρποί δάφνης.
Στη Χριστιανική παράδοση η φράση «μετά Βαΐων και κλάδων» σηματοδοτεί την τελευταία Κυριακή (των Βαΐων) πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα σε ανάμνηση της θριαμβευτικής υποδοχής του Ιησού από το λαό της Ιερουσαλήμ. Τη βρίσκουμε επίσης να στολίζει κεφάλια στρατηγών και αυτοκρατόρων καθώς και στις τιάρες και μίτρες ιεραρχών ως σύμβολα «δόξας» και της «μοναδικής» αλήθειας.
Με μια πρώτη προσέγγιση θα υποθέταμε το «ένδοξο» της αποδοχής στον κοινωνικό βίο καθώς έχουμε ως παράσταση την απόδοση τιμών, βραβείων κι επάθλων με στεφάνια από αυτό το δέντρο που λατρεύτηκε στο παρελθόν είτε ως είχε, είτε συμβολίζοντας το «θείο» και τις εκφάνσεις του όσο υπήρχε ο άνθρωπος.
Η ερμηνεία και ο αποσυμβολισμός του φυτού μπορεί να επιχειρηθεί ιχνηλατώντας την οντολογία και το νόημα των λέξεων καθώς, και τις παραδόσεις που συνδέονται με αυτό.
Το όνομα «Δάφνη», πρωτοελληνικό, θα μπορούσε να ετυμολογηθεί ως «Δα» (Δη-Γη στα δωρικά) κι «φνης» (ξαφνική – αίφνης). Αυτή που προέκυψε ξαφνικά εκ της Γης, από την ύλη.
Ήταν κόρη της Γαίας και του Πηνειού της ύλης και του ρευστού. Τριγυρνούσε στην παρθένα φύση επιθυμώντας η ίδια να μείνει αιώνια, αγνή, αυτούσια, θέλοντας να μοιάσει της Αρτέμιδος.
Αυτήν ερωτεύθηκε κεραυνοβόλα ο Απόλλωνας.
Ο «μύθος» της Δάφνης είναι προφανώς αλληγορικός. Σαγήνεψε τους Ρωμαίους κι επιβίωσε μέσω από της λυρικότητας του Οβίδιου όπως θα δούμε.
Όλα άρχισαν όταν ο Απόλλων χλεύασε τα όπλα του Έρωτα κι εκείνος για να τον εκδικηθεί του έστειλε βέλος πόθου ερωτικού και την ίδια στιγμή βέλος αποστροφής στη Δάφνη προκαλώντας με αυτό τον τρόπο μια «πολικότητα».
Όσο και να προσπαθούσε να τη φτάσει τόσο εκείνη θα απομακρύνονταν. Ο «Έρως» είναι πρωταρχικό στοιχείο και νόμος του φυσικού κόσμου. Ο «Φυσικός Νόμος» στην Ελληνική Κοσμοθέαση είναι υπεράνω ακόμα και των Θεών.
Αναζητώντας την Αλήθεια
Η «αλήθεια» ως λέξη αν αναγραμματιστεί μας δίνει μια άλλη ενδιαφέρουσα λέξη «αειθαλής» δηλαδή αιώνια (τέτοιο δέντρο είναι και η «Δάφνη» τυχαίο;).
Δύο είναι οι κύριες προσεγγίσεις στην ετοιμολογία της λέξης «Αλήθεια».
Η πρώτη με το «Α» (στερητικό) και τη λέξη «λήθω» (λανθάνω) όπου το νόημα είναι «μη λάθος».
Στη δεύτερη, έχουμε το ρήμα «Αλ» (αλάομαι – αδιάκοπος περιπλάνησης του πνεύματος) και «ήθος» όπου το νόημα παραπέμπει στην αδιάκοπη αναζήτηση του «ήθους».
«Ζεύγοντας» τις δύο προσεγγίσεις μπορούμε να συμπεράνουμε πως η αλήθεια είναι έννοια δυναμική και όχι στατική.
Η «δυναμική» οφείλεται στον τρόπο και το λόγο που εμείς θα την προσεγγίσουμε, γεγονός που οφείλεται στον υποκειμενισμό μας. Τα κριτήρια της αλήθειας στην Ελληνική Φιλοσοφία είναι τα πάθη, οι προλήψεις, οι αισθήσεις και οι φανταστικές επιβουλές της διάνοιας.
Η Αλήθεια όμως είναι μια και μοναδική. Είναι αγνή, καθαρή και για να μπορέσεις να την αγγίξεις πρέπει κι εσύ να είσαι καθαρός. Το άσπιλο «ήθος» το «αγαθό» είναι το κύριο ζητούμενο.
Για αυτό και μετά το φόνο του Πύθωνα ο Απόλλων χρειάστηκε να εξαγνιστεί στους Κύδωνες από τον Καρμάνορα (Παυσανίας Φωκικά) ώστε να γίνει «Λοξίας» δηλ « Διὸς προφήτης δ᾽ ἐστὶ Λοξίας πατρός» (Ευμενίδες στ 19) και να προφητεύει στους Δελφούς. Ο «λόγος» του Θεού δεν δύναται να είναι «ακάθαρτος» ή να μην έχει «ήθος».
Στα Ερμητικά κείμενα (λόγος VI -1) λέει «Το αγαθό υπάρχει αποκλειστικά και μόνο στο θεό ή καλύτερα αγαθό είναι ο ίδιος ο αιώνιος θεός» ενώ πιο κάτω (λόγος VI-3) λέει «Σχετικά με τον άνθρωπο το αγαθό καθορίζεται σε σύγκριση με το κακό… Και είναι αδύνατο εδώ κάτω (στον κόσμο μας) το αγαθό να είναι απαλλαγμένο της κακίας…». Και αυτά συμβαίνουν με τον Απόλλωνα ως «θνητό» στην υπηρεσία του βασιλιά Άδμητου δηλαδή του «άκτιστου» (Απολλόδωρος Γ).
Στο «Περί Φύσεως» έργο του ο Εμπεδοκλής αναφέρεται στην εναλλαγή κυριαρχίας δυνάμεων μεταξύ Φιλότητας και Νείκους πάνω στα τέσσερα ριζώματα όπως αυτά συμβολίζει: γης – Αϊδωνεύς (ή Άδης), ύδατος (Νήστις), αέρα (Ήρα), πυρός (Ζεύς).
Η εν-αλλαγή αυτή βρίσκεται ανάμεσα στην αλλαγή του Ηρακλείτειου «Γίγνεσθαι» και τη σταθερότητα του Παρμενίδη «Είναι». Η σχέση αυτών των αντίρροπων δυνάμεων διατηρεί την ισορροπία στο σύμπαν «Σφαίρος».
Μπαίνοντας στην ουσία του ποιήματος του Οβίδιου το οποίο είναι μέρος ενός ευρύτερου έργου με τον τίτλο «Μεταμορφώσεις» κι επηρεασμένο από την Ερμητική Φιλολογία θα μπορούσαμε να διακρίνουμε το διαμοιρασμό και αντιπροσώπευση των στοιχείων και δυνάμεων σε γη – ύδωρ – νείκος (Δάφνη) και αέρα – πυρός – φιλότητα (Απόλλωνα).
Όταν πια η Νύμφη εξαντλημένη από το κυνηγητό καταλαβαίνει πως θα αιχμαλωτιστεί προσεύχεται στον πατέρα της να της αλλάξει «θωριά». Επικαλείται λοιπόν την ίδια τη «ροή» κι από την κατάσταση της τήξης που ήταν της προκαλείται η πήξη.
Μα πως η αλήθεια γίνεται χειροπιαστή και ποια δόξα φτάνει στο ζενίθ αν δεν ακούσει το «κάτθανε»; «Θάνατος» δεν υπάρχει.
Η Εχεμύθεια, η Ευπείθεια και η Πίστη είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να προσεγγίσουμε την αλήθεια.
Έτσι λοιπόν πιάνει τη Δάφνη μα… «αλλάζει» η μορφή της. Όχι όμως η ουσία της. Γίνεται δέντρο. Αιτία της «αλλαγής» είναι το ενεργειακό φάσμα του ίδιου του Απόλλωνα – Φοίβου (δηλ του φωτοβόλου).
Βλέπουμε στα Ερμητικά (λόγος IX-5) «Και όταν δημιουργεί (ο θεός) τα πάντα τα κάνει όμοια του. Τούτα όμως, έχουν δημιουργηθεί αγαθά, διαφοροποιούνται με τη χρησιμοποίηση της ενέργειας. Γιατί η κίνηση του κόσμου με την τριβή δίνει στις γεννήσεις διαφορές. Άλλες τις ρυπαίνει με κακία, άλλες τις καθαρίζει με το αγαθό…».
Είναι ο ίδιος ο λόγος η ανάγκη να ενωθεί μαζί της. Αυτό που ένα ερωτικό τραγούδι λέει: «να σε ερμηνεύσω και να ερμηνευτώ».
Για να το αντιληφθούμε καλύτερα θα πρέπει να ανατρέξουμε σε μια παραλλαγή του μύθου (Παυσανίας) στον οποίο ο Λεύκιππος πρίγκιπας από την Ηλία την ερωτεύτηκε πριν το Φοίβο.
Μεταμφιέστηκε σε γυναίκα για να την πλησιάσει μα, έγινε αντιληπτή η φύση του από τις νύμφες με αποτέλεσμα να γνωρίσει οικτρό θάνατο. Ο «απειθής» Λεύκιππος κατασπαράχθηκε διότι δεν προσέγγισε την αλήθεια σύμφωνα με την ετοιμολογία που είδαμε πιο πριν.
Από την άλλη δε σημαίνει πως αν φτάσεις και πιάσεις την αλήθεια θα την καρπωθείς ή θα σου αρέσει η γεύση της.
Όπως είπαμε η αλήθεια είναι μία. Ο υποκειμενισμός μας είναι το κριτήριο της γεύσης που θα έχει. (λόγος ΙΧ-10) «Η νόηση είναι πίστη και η απιστία η μη νόηση. Και οδηγούμενος ως ένα σημείο από το λόγο φτάνει την αλήθεια. Και αφού κατανοήσει τα πάντα και αφού τα βρει με την ερμηνεία του λόγου, πιστεύει και την καλή πίστη και επαναπαύεται. Για εκείνους που έχουν κατανοήσει με τη βοήθεια του θεού τούτα τα λόγια είναι πιστοί…».
Η «στιγμή της αλήθειας» αφορά την κορύφωση της διαδικασίας την «τελείωση». Έτσι ο μύθος σταματάει το κυνηγητό μια στιγμή πριν την αποκάλυψη στο κοινό που παρακολουθεί το δράμα.
Ο Απόλλων «είδε». Εμείς δεν «είδαμε». Είναι «άρρητο» διότι όπως είπαμε είναι υποκειμενικό το τι εισέπραξε… Στα Ερμητικά (λόγος V-1) λέει λοιπόν: «Κι εσύ κατανόησε πως αυτό που στους πολλούς φαίνεται αφανές, θα γίνει για εσένα φανερότατο… Ό,τι φαίνεται είναι γεννημένο, αφού εμφανίζεται μια κάποια στιγμή. Το αφανές είναι αιώνιο και δε χρειάζεται να φανεί…».
Έτσι ο Απόλλων πιάνει τελικά τη Δάφνη αλλά δεν μπορεί να την κάνει «δική» του καθώς εκείνη μεταμορφώνεται σε δέντρο.
Στεφανώνεται με τα κλαδιά της συμβολίζοντας την αιώνια αναζήτηση της. Της «αλήθειας».
Για να υπάρχει όμως ετεροπροσδιορισμός πρέπει πρώτα να υπάρξει η αυτοσυνειδητοποίηση ως σημείο αναφοράς. Αυτή ίσως είναι και η ουσία της Δελφικής προτροπής «Γνώθι σαυτόν». Έτσι δεν είναι τυχαίο που ο Σωκράτης παραδέχεται πως «εν είδα ότι ουδέν είδα» έχοντας κατανοήσει τα πολιτικά πάθη και τις αδυναμίες που έσερναν οι αυθεντίες της εποχής του.
Η «ανιμιστική» λατρεία των δέντρων βαστάει από τους προϊστορικούς χρόνους όταν οι κοινωνίες ακόμα διαμορφώνονταν σχηματίζοντας τους πρώτους πολιτισμούς.
Καθώς τα ιερατεία οργανώθηκαν εξέλιξαν τη λατρεία με θεσμούς και πρακτικές και παράλληλα αφομοίωσαν τα αρχέγονα συστατικά και παραστάσεις προσαρμόζοντας τα στα νέα έθη. Κατά αυτή τη λογική το ίδιο το δέντρο δεν είναι πλέον η θεότητα αλλά τη συμβολίζει μέσω της παρουσίας και της χρήσης του.
Η Δάφνη μέσω του μύθου που τη συνοδεύει φαίνεται να συμβολίζει τις αγαθές προθέσεις, την καθαρότητα του νου και της ψυχής που απαιτούνται για να φτάσει κάποιος στην Αλήθεια και τη Γνώση.
Ας το λάβουμε αυτό υπόψη καθώς, η εποχή που ζούμε κατακλύζεται καθημερινά από εικόνες, πληροφορίες κι ερεθίσματα που μπορούν να επηρεάσουν την κρίση μας χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα είναι σωστή.
Οι «αρχαίοι» κάτι ήξεραν…
[tribune.gr]