Διατήρηση κοινῶν ἀρχαιοελληνικῶν λέξεων στά γλωσσικά ἰδιώματα τῆς Ἴμβρου καί τῆς Τενέδου

Ξενοφῶντος Τζαβάρα
δρος Γλωσσολογίας, ἐκπαιδευτικοῦ Μ.Ε
Ἀφιερώνεται στοὺς 4 πρώτους μαθητὲς τοῦ Ἑλληνικοῦ Μειονοτικοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου τῆς Ἴμβρου.

1. Εἰσαγωγὴ
1.1. Σκοποθεσία
Ὡς γνωστὸν ἡ Ἴμβρος καὶ ἡ Τένεδος εἶναι δύο γειτονικὰ νησιὰ τοῦ Βορειοανατολικοῦ Αἰγαίου οἱ γλωσσικὲς ντοπιολαλιὲς τῶν ὁποίων ἀνήκουν στὴ γενικότερη ὁμάδα τῶν νεοελληνικῶν καὶ εἰδικότερα τῶν λεγόμενων «βόρειων» ἰδιωμάτων (northern greek dialects) (1), σύμφωνα μὲ τὴν ἀνάλυση τοῦ Γ. Χατζιδάκι (2), τὰ ὁποῖα ἐμφανίζουν ὡς βασικό τους χαρακτηριστικὸ τὸ φωνολογικὸ φαινόμενο τῆς ἀποβολῆς τῶν ἀτόνων φωνηέντων /i, u/ καὶ τῆς τροπῆς τῶν ἐπίσης ἀτόνων /e, o/ σὲ /i, u/ ἀντίστοιχα (Hige Vowel Loss). Ὁ σκοπὸς καί, ὡς ἐκ τούτου, τὸ περιεχόμενο τῆς παρούσας σύντομης μελέτης προέκυψε ἀπὸ δύο βασικές μας διαπιστώσεις στὶς ὁποῖες ὁδηγηθήκαμε κατὰ τὴν διάρκεια τῆς μακροχρόνιας ἐνασχόλησής μας μὲ τὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα τῆς ἰδιαίτερης πατρίδας μας, τῆς Ἴμβρου καὶ οἱ ὁποῖες ἀφοροῦν τὰ ἐν λόγῳ ἰδιώματα.
Πρόκειται δηλ. ἀφενὸς γιὰ τὸν ἰδιαίτερα συντηρητικὸ χαρακτῆρα αὐτῶν ὡς ἀποτέλεσμα προφανῶς τῶν ἰδιαίτερων γεωγραφικῶν, ἱστορικῶν, κοινωνικῶν καὶ πολιτικῶν χαρακτηριστικῶν τῶν δύο νησιῶν ποὺ ἀναδεικνύεται μέσα ἀπὸ τὴ διατήρηση σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἀρχαιοελληνικῶν στοιχείων τὰ περισσότερα ἐκ τῶν ὁποίων δὲν ἀπαντοῦν στὴν ἐπίσημη Νεοελληνικὴ Κοινὴ καὶ ἀφετέρου γιὰ τὸ πλῆθος τῶν ὁμοιοτήτων – κοινῶν στοιχείων ποὺ φαίνεται νὰ ἐμφανίζουν στὸ σύνολο τῶν γλωσσικῶν τους ἐπιπέδων (φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό, σημασιολογικό, λεξιλογικό).
Βασικός μας στόχος λοιπὸν εἶναι ἡ ἀνάδειξη τῶν ἀρχαιοελληνικῶν λέξεων ποὺ ἀπαντοῦν αὐτούσιες (μὲ τὶς ὅποιες γλωσσολογικὰ δικαιολογημένες καὶ ἀναμενόμενες μεταβολὲς) συγχρόνως τόσο στὸ ἰμβριακὸ ὅσο καὶ στὸ τενεδιακὸ ἰδίωμα.
1.2. Μεθοδολογικὲς Ἀρχές
Τὸ γλωσσικὸ ὑλικὸ στὸ ὁποῖο στηρίζεται ἡ μελέτη εἶναι μᾶλλον ἀνισομερὲς ἀναφορικὰ μὲ τὰ δύο παραπάνω ἰδιώματα. Συγκεκριμένα, γιὰ τὸ ἰμβριακὸ ἰδίωμα εἴχαμε στὴ διάθεσή μας τὸ Λεξικὸ τοῦ Ἰμβριακοῦ Ἰδιώματος τοῦ γράφοντος ποὺ περιέχει 10.000 καὶ πλέον ἰδιωματικὰ λήμματα ἀπὸ τὴν Ἴμβρο τὰ ὁποῖα μὲ τὴ σειρά τους προέρχονται ἀπὸ συστηματικὴ δεκαπενταετῆ ἐνασχόληση, ἐπιτόπια ἔρευνα καὶ ἀποδελτίωση καθὼς καὶ δύο μελέτες τοῦ ἀείμνηστου Ν. Ἀνδριώτη (3) καὶ τοῦ γράφοντος (4) σχετικὰ μὲ τὴ διατήρηση ἀρχαιοελληνικῶν στοιχείων στὸ Ἰμβριακὸ ἰδίωμα.
Ἀντιθέτως, γιὰ τὸ τενεδιακὸ ἰδίωμα στηριχθήκαμε ἀποκλειστικὰ στὸ γλωσσάρι ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ἀπ. Κερκινέογλου (5) ποὺ περιέχει 1.600 περίπου λήμματα τοῦ ἀντίστοιχου ἰδιώματος. Τὸ λεξιλογικὸ ὑλικὸ τῆς μελέτης μας κατατάσσεται στὸν παρακάτω τρίστηλο πίνακα ὡς ἑξῆς: Στὴν α΄ στήλη καταγράφονται σὲ ἀλφαβητικὴ σειρὰ οἱ λέξεις τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς ποὺ διατηροῦνται αὐτούσιες στὰ δύο ἰδιώματα ἐνῷ ἡ σημασία τους δίνεται μόνο σὲ περίπτωση διαφοροποίησης ἀπὸ αὐτὰ, ἐνῷ στὶς δύο ἑπόμενες στῆλες καταγράφονται οἱ ἀντίστοιχες λέξεις ὅπως αὐτὲς ἔχουν διατηρηθεῖ στὸ ἰμβριακὸ καὶ στὸ τενεδιακὸ ἰδίωμα ἀντίστοιχα μὲ συνοπτικὴ ἀναφορὰ τῆς σημασίας καθεμιᾶς.
.





.
3. Συμπεράσματα
Τὸ βασικὸ συμπέρασμα ποὺ προκύπτει ἀπὸ τὴ συγκριτικὴ / διαχρονικὴ μελέτη τῶν ἰδιωμάτων τῆς Ἴμβρου καὶ τῆς Τενέδου εἶναι μᾶλλον διττό: κατὰ πρῶτον, φαίνεται ὅτι τὰ 2 ἰδιώματα ἔχουν ἰδιαίτερα μεγάλο ἀριθμὸ κοινῶν στοιχείων, πρᾶγμα ποὺ εὐελπιστοῦμε νὰ μᾶς δοθεῖ ἡ εὐκαιρία νὰ διαπιστώσουμε καὶ μὲ ἄλλες ἀντίστοιχες συγκριτικὲς μελέτες. Κατὰ δεύτερον, τόσο τὸ ἰμβριακὸ ὅσο καὶ τὸ τενεδιακὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα ἀποδεικνύονται ἰδιαίτερα συντηρητικὰ (τουλάχιστον ὡς πρὸς τὸν λεξιλογικὸ τομέα) καθὼς φαίνονται νὰ διατηροῦν μεγάλο ἀριθμὸ λέξεων τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς, ἰδιαίτερα μάλιστα ἂν ληφθοῦν ὑπ’ ὄψιν οἱ πολυάριθμες λεξιλογικὲς κατηγορίες ποὺ ἀπουσιάζουν ἀπὸ τὴ μελέτη καὶ θὰ μποροῦσαν νὰ πολλαπλασιάσουν τὸν ἀριθμὸ τῶν λέξεων (6).
1. Σχετικὰ μὲ τὰ νεοελληνικὰ ἰδιώματα γενικὰ πβλ. τὸ εἰσαγωγικὸ ἔργο τοῦ Κοντοσόπουλος, Ν. 2001: Διάλεκτοι καὶ Ἰδιώματα τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Ἀθῆνα (Γρηγόρης). ἐνῷ σχετικὰ μὲ τὰ βόρεια νεοελληνικὰ ἰδιώματα πβλ. κυρίως Παπαδόπουλος, Α. 1926: Γραμματικὴ τῶν Βορείων Ἰδιωμάτων τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Ἀθῆνα καὶ Φάβης, Β. 1951: «Ὁ δυναμικὸς τονισμὸς τῆς Βορείας Ἑλληνικῆς καὶ τὰ ἀποτελέσματα αὐτοῦ», Ἀθηνᾶ 55: 3-18.
2. Πβλ. Chatzidakis, D. 1892: Einleitung in die Neugriechische Grammatik, Leipzig: 343-353,
Χατζιδάκις, Γ. 1905: Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, Ἀθῆνα (Πελεκάνος): 251-265. Ἐξάλλου, σχετικὰ μὲ διαφορετικὲς προτάσεις ταξινόμησης τῶν νεοελληνικῶν ἰδιωμάτων πβλ. Τζιτζιλής, Ν. 2000: «Νεοελληνικὲς Διάλεκτοι καὶ Νεοελληνικὴ Διαλεκτολογία», Ἡ Ἑλληνικὴ Γλῶσσα καὶ οἱ Διάλεκτοί της: 16-17, Trudgill, P. 2003: “Modern Greek dialects”, Journal of Greek Linguistics 4: 49-50 προηγούμενες) καὶ 50-61 (ἡ δική του).
3. Πβλ. Ανδριώτης, Ν. 1949: «Οἱ ἀρχαϊσμοί τοῡ γλωσσικοῡ ἰδιώματος τῆς Ἲμβρου», Ίμβρος 30:
117-119.
4. Πβλ. Τζαβάρας, Ξ. 2003: «Ἀχαϊκὰ στοιχεῖα στὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα τῆς Ἴμβρου», Πρακτικὰ τοῦ Δ΄
Συνεδρίου Νεοελληνικῆς Διαλεκτολογίας, Αθήνα: 493-512.
5. Πβλ. Κερκινέογλου, Απ. 2009: Ἡ Τένεδος χωρὶς Τενεδιούς, Ἀθῆνα (Σύλλογος Τενεδίων «Ὁ Τέννης»).
6. Συγκεκριμένα, ἀπουσιάζουν λέξεις κοινὲς τῶν 2 ἰδιωμάτων μὲ μὴ ἀρχαιοελληνικὴ προέλευση, λέξεις ἀρχαιοελληνικὲς ἀλλὰ μὴ κοινές, λέξεις κοινὲς μὲ ἀρχαιοελληνικὰ στοιχεῖα ποὺ δὲν ἀπαντοῦν αὐτούσιες στὴν Ἀρχαία Ἑλληνικὴ, κ.λπ
[enromiosini.gr]