Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος: Ένας από τους σπουδαιότερους αντιπροσώπους της προσωκρατικής ελληνικής φιλοσοφίας

Ο Εμπεδοκλής (495-435π.Χ.) γεννήθηκε στον Ακράγαντα που ήταν δωρική αποικία της Σικελίας. Ήταν ποιητής, γιατρός, πολιτικός, επιστήμονας και εξαιρετικός ρήτορας, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που κάποιοι θεωρούσαν αυτόν ως ιδρυτή της ρητορικής τέχνης. Πάντως γεγονός ήταν (είτε υπήρξε ο ιδρυτής της, είτε όχι) ότι ήταν ένας αξιόλογος αντιπρόσωπός της.

Συγχρόνως θεωρείτο ως ένας από τους πιο σημαντικούς μυσταγωγούς της εποχής του και του αποδίδουν και πολλά θαύματα. Χαρακτηριζόταν από πολλούς ως άνδρας αξιοθαύμαστος και είχε το προσωνύμιο «κωλυσανέμης» αφού κατάφερνε να επηρεάζει τις διαθέσεις του ανέμου.
Καταγόταν από επιφανή αριστοκρατική οικογένεια, η οποία είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στην πολιτική ζωή του τόπου του. Ο πατέρας του ονομαζόταν Μέτωνας και βοήθησε στην κατάργηση της τυραννίας το 470 πΧ. Ενώ ο παππούς του, ο οποίος είχε το ίδιο όνομα με αυτόν και του άρεσε να εκτρέφει άλογα, είχε κερδίσει τους Ολυμπιακούς ιππικούς αγώνες της 71ης Ολυμπιάδας (496 πΧ). Μάλιστα εικάζεται ότι την ίδια χρονιά ο γιος του (ο πατέρας του Εμπεδοκλή???) κέρδισε στην πάλη. Αργότερα όταν μεγάλωσε ο Εμπεδοκλής ασχολήθηκε κι αυτός με την σειρά του με την πολιτική ζωή της πόλης του.
Μάλιστα κατάφερε να αντιταχθεί και να ακυρώσει τις προσπάθειες των ολιγαρχικών να καταλύσουν την δημοκρατία. Διέλυσε τη βουλή λοιπόν των χιλίων τρία χρόνια μετά την ίδρυσή της. Σύμφωνα με μία εκδοχή, το 472 δέχτηκε την προσφορά των συμπολιτών του να αναλάβει το βασιλικό αξίωμα. Άλλοι όμως ισχυρίζονται ότι απέρριψε την προσφορά αυτή γιατί προτιμούσε την απλή ζωή και πάνω από όλα αγαπούσε τη δημοκρατία. Έχει λεχθεί για αυτόν από τον Τίμαιο ότι «στην πολιτική ήταν μετριοπαθής και επιεικής, ενώ στην ποίηση αλαζόνας και εγωιστής», απευθυνόμενος σε αυτό που είχε γράψει ο ίδιος ο Εμπεδοκλής για τον εαυτό του, ότι δηλαδή περιφέρεται ανάμεσα στους ανθρώπους σαν αθάνατος θεός, έχοντας αφήσει πίσω του την θνητότητα!
Είχε μακριά μαλλιά, κι ήταν μόνιμα σκυθρωπός, χωρίς να έχει εναλλαγές στο παρουσιαστικό του. Τον ακολουθούσαν μόνιμα νέοι κι ο Παυσανίας ήταν εραστής του. Λένε ότι φορούσε πορφύρα, χρυσό διάδημα και χάλκινα υποδήματα και οι πολίτες τον θωρούσαν ως βασιλιά. Μάλιστα οι επικριτές του τον κατηγορούσαν για αυτό, λέγοντας ότι «έδειχνε προσποιητή αλαζονεία και φορούσε πολυτελή ρούχα». Πάντως όποιος και να ήταν ο τρόπος αμφίεσης του δεν επηρέασε καθόλου το ενάρετο της συμπεριφοράς του, αφού συνήθιζε να προικίζει από την προσωπική του περιουσία τις άπορες συμπατριώτισσες του.
Ήταν μαθητής των : Παρμενίδη, Αναξαγόρα και Πυθαγόρα. Ο Πυθαγόρας όμως τον έδιωξε από την σχολή του γιατί τον κατηγόρησε για λογοκλοπή και για το γεγονός ότι μέσα από την ποίηση του δημοσιοποίησε πυθαγόρειες αλήθειες. Μάλιστα πολλοί κατηγορούσαν τόσο τον Εμπεδοκλή όσο και τον Φιλόλαο, ότι εξαιτίας τους άλλαξε η «πολιτική» της πυθαγόρειας σχολής και ότι μέχρι εκείνους όλοι οι πυθαγόρειοι μπορούσαν να παρακολουθούν τις συζητήσεις! Αποτέλεσμα όμως τις δικής τους απρέπειας και της ανικανότητας στο να μην αποκαλύπτουν το τι λεγόταν μέσα στην σχολή στους αμύητους, ήταν να γίνουν διαχωρισμοί ακόμα και ανάμεσα στους πυθαγορείους και πλέον να μην επεξηγούνται οι εσωτερικές ερμηνείες σε όλους από την αρχή, αλλά μόνο εφόσον αποδείξουν την ικανότητα τους για εχεμύθεια. Μία άλλη επίπτωση της συμπεριφοράς του ήταν να μη συμμετέχει κανένας ποιητής στην πυθαγόρεια σχολή, αφού «ο Εμπεδοκλής με την ποίησή του δημοσιοποίησε τα μυστικά».
Κάποιοι λένε ότι ο Εμπεδοκλής είχε σαν πρότυπό του στην ποίηση τον Παρμενίδη και άλλοι τον Ξενοφάνη και ότι τον μιμείτο. Ο Εμπεδοκλής πάντως στον τρόπο γραφής του μπορεί να χαρακτηριστεί κυρίως ομηρικός, μια και είχε την ικανότητα να εκφράζεται με περίσσια τέχνη και να χρησιμοποιεί εκπληκτικές μεταφορές. Έγραψε, τραγωδίες, πολιτικούς λόγους , αλλά και ποιήματα, εκ των οποίων όμως ελάχιστα αποσπάσματα έφτασαν έως τις μέρες μας. Λέγεται ότι ή η αδελφή του ή η κόρη του έκαψαν τα ποιήματα του, αλλά δεν γνωρίζουμε τον λόγο.
Ένα από τα πολύ σημαντικά του έργα είναι το «Περί Φύσεως», όπου αναλύει και την κοσμοθεωρεία του. Κάποια άλλα έργα του είναι τα: «Καθαρμοί» και «Ιατρικός Λόγος», αν και ειδικά το τελευταίο είναι αβέβαιο ότι είναι γνήσιο.
Ο Εμπεδοκλής αδιαμφισβήτητα είναι ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας αφού συνδύασε την ηράκλεια και την ελεατική προσωκρατική σκέψη. Ο Ηράκλειτος μιλούσε για την αέναη ροή των όντων , ενώ οι Ελεάτες ισχυρίζονταν ότι ο κόσμος είναι το αποτέλεσμα του «Είναι» , το οποίο παραμένει ακίνητο και αμετάβλητο, καθώς κι ότι όλη η κίνηση στην ουσία είναι μία ψευδαίσθηση. Ο Εμπεδοκλής από την άλλη ισχυρίστηκε ότι δεν υπάρχει «πραγματική» γένεση και φθορά, αλλά μια διαρκής αλλαγή. Μαζί του άρχισε λοιπόν μία νέα φιλοσοφική εποχή.
Μέσα από την ανάλυσή του για την γένεση και την εξέλιξη των οργανικών όντων μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί ο πρόδρομος του Δαρβίνου.
Ο κόσμος για αυτόν αποτελείται από 4 βασικά στοιχεία, τα οποία αποκαλεί ριζώματα: πυρ, αέρας, ύδωρ και χώμα. Η ανάμιξη σε διάφορους συνδυασμούς των στοιχείων αυτών και η διάσπασή τους έχει ως αποτέλεσμα τη «γέννηση»( μέσω της μίξης) και την «φθορά» (μέσω του διαχωρισμού) του κόσμου και των όντων.
Ο Εμπεδοκλής αντιστοιχίζει θεούς στα διάφορα στοιχεία. Ο Δίας αντιστοιχείται στη φωτιά, η Ήρα στη γη, ο Αϊδωνέας στον αέρα και η τοπική σικελική θεότητα Νήστι στο νερό. Δύο αντιμαχόμενες δυνάμεις είναι αυτές που κυριαρχούν στο σύμπαν και επηρεάζουν την όλη κατάσταση : το Νείκος και η Φιλότητα. Η Φιλότητα είναι η δύναμη που ενώνει όλα τα στοιχεία και μέσω αυτής της ενώσεως δημιουργείται ο Σφαίρος, ο οποίος ζει σε μία κατάσταση μακαριότητας. Ωστόσο, μέσα του πάντα καραδοκεί το Νείκος , το οποίο σταδιακά τον διασπάει και οδηγούμαστε στην ακοσμία. Μετά όμως, χάρη στην φιλότητα, όλα τα στοιχεία έχουν πάλι την τάση να ξαναενωθούν από την αρχή. Αυτή, επομένως, είναι η συνεχόμενη και αέναη παλινδρομούσα κίνηση μεταξύ Φιλότητας και Νείκου.
Ο Εμπεδοκλής πιστεύει πάνω από όλα στον άνθρωπο, αν και συνειδητοποιούσε ότι οι ικανότητές του είναι περιορισμένες και ότι δεν μπορεί να εμπιστεύεται τις αισθήσεις του για να του αποκαλύψουν την αλήθεια. Θεωρεί όμως ότι μέσα από την γνώση και την «ανάμνηση» θα καταφέρει να εξυψωθεί από το επίπεδο στο οποίο βρίσκεται. Εδώ ακριβώς είναι που μπορούμε να εντοπίσουμε ξεκάθαρα τον πυθαγόρειο επηρεασμό στην φιλοσοφία του, καθώς και στο γεγονός ότι πιστεύει ότι η ψυχή παίρνει την μορφή ζώων και φυτών.
Ήταν ένας εκπληκτικός γιατρός και έκανε πολλά θαύματα. Όπως το να στρέψει τα νερά δύο ποταμών διώχνοντας με αυτόν τον τρόπο έναν λοιμό που είχε πέσει πάνω σε κάποια πόλη. Στους μαθητές του υποσχόταν να τους μάθει τα φάρμακα που σταματούν τα κακά και που απομακρύνουν από πάνω μας τα γερατειά, καθώς και να τους δείξει τον τρόπο ώστε να επηρεάζουν τη βροχή και τους ανέμους.
Ένα εκ των πιο σημαντικών θαυμάτων του (που συσχετίζεται και με την παραφιλολογία γύρω από τον δικό του θάνατο) είναι αυτό της άπνοης γυναίκας. Λένε λοιπόν ότι ο Εμπεδοκλής διατήρησε άφθαρτο το σώμα μια ακραγαντινής γυναίκας, της Πάνθειας, που δεν είχε πνοή και σφυγμό για 30 ημέρες και εν συνεχεία την επανάφερε στη ζωή. Μετά από αυτό το γεγονός έκανε θυσία στο χωράφι του Πεισιάνακτος εν παρουσία φίλων που είχαν μαζευτεί για να γλεντήσουν την ανάσταση. Λόγω της κούρασης από το γλέντι όλοι κοιμήθηκαν εκεί, αλλά το πρωί που ξύπνησαν δεν βρήκαν πουθενά τον Εμπεδοκλή. Κάποιος ισχυρίστηκε ότι τα μεσάνυχτα ακούστηκε μία φωνή να καλεί τον Εμπεδοκλή και μετά υπήρξε μία λάμψη. Κάπως λοιπόν έτσι γεννήθηκε η πίστη ότι οι θεοί πήραν κοντά τους τον Εμπεδοκλή τον οποίον θεοποίησαν.
Μία άλλη εκδοχή της ίδιας ιστορίας είναι ότι η γυναίκα δεν ήταν νεκρή αλλά απλά ξεγραμμένη από τους γιατρούς και ο Εμπεδοκλής πάρα ταύτα την έσωσε. Μετά λοιπόν από την θυσία που έκαναν για να γιορτάσουν το γεγονός, ο Εμπεδοκλής έπεσε στον ηφαίστειο της Αίτνας για ενισχύσει το πιστεύω ότι ήταν θεός. Πάντως υπάρχουν και πιο απλές εξηγήσεις για το τέλος της ζωής του. Όπως ότι ενώ πήγαινε σε μία γιορτή στη Μεσσήνη έπεσε κι έσπασε το πόδι του , αποτέλεσμα του οποίου ήταν να αρρωστήσει και να πεθάνει κι ότι υπάρχει ο τάφος του στα Μέγαρα. Ή ότι εξαιτίας γερατειών γλίστρησε στην θάλασσα κι έτσι απεβίωσε.
Μια τελική εκδοχή ήταν ότι για πολιτικούς λόγους (λόγω των αντιδράσεων των απογόνων των εχθρών του που δεν τον ήθελαν πλέον στον Ακράγαντα) κατέφυγε στην Πελοπόννησο όπου και θεωρούν ότι πέθανε, χωρίς όμως να γνωρίζουμε για το που βρίσκεται ο τάφος του. Εξίσου υπάρχουν πολλές εικασίες για το πόσο χρονών ήταν όταν απεβίωσε. Ο Αριστοτέλης μας ενημερώνει ότι πέθανε 60 χρονών, ενώ άλλοι ισχυρίζονται ότι ήταν 77 ή ακόμα κι ότι έφτασε να γίνει 109.
Όποια πάντως και να είναι η αλήθεια για τον τρόπο θανάτου του ή για την ηλικία του, ένα παραμένει αδιαμφισβήτητο γεγονός, ότι ο Εμπεδοκλής είναι ένας από τους ανεπανάληπτος Έλληνες φιλοσόφους που τόσο η ζωή όσο και η φιλοσοφία τους εξυμνείται και σχολιάζεται έως τις μέρες μας.
e-didaskalia