Η Κίνα ανατράπηκε – Η ζωή κατά την διάρκεια της αιματηρής, χαοτικής Πολιτιστικής Επανάστασης του Μάο

Η Κίνα έχει σημειώσει αξιοσημείωτη πρόοδο από την εποχή της Πολιτιστικής Επανάστασης. Η σημερινή Κίνα δεν έχει σχεδόν καμία ομοιότητα με την Κίνα εκείνης της περιόδου. Αλλά η εμπειρία της Πολιτιστικής Επανάστασης είχε καθοριστική επίδραση σε πολλούς από τους ανθρώπους που ηγούνται τώρα της Κίνας και των μεγαλύτερων εταιρειών της χώρας.

Φωτογραφία: Ένα πορτρέτο του ηγέτη του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Mao Zedong, και μια φωτογραφία του Chai Ling, ενός από τους ηγέτες των φοιτητών κατά την διάρκεια των διαδηλώσεων της πλατείας Τιενανμέν το 1989, σε ένα μουσείο στο Χονγκ Κονγκ, τον Απρίλιο του 2014. TYRONE SIU / REUTERS
Αυτός ο μήνας σηματοδοτεί την 40ή επέτειο της εξομάλυνσης των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών και την έναρξη της κινεζικής «μεταρρύθμισης και ανοίγματος». Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 η Κίνα εξακολουθούσε να εξέρχεται από τις σκιές της Πολιτιστικής Επανάστασης του Μάο Τσε Τουνγκ, η οποία σάρωσε τα περισσότερα από τα κοινωνικά και πολιτικά θεσμικά όργανα της χώρας και είχε γονατίσει την υποανάπτυκτη οικονομία της.
Η Κίνα έχει σημειώσει αξιοσημείωτη πρόοδο έκτοτε˙ η σημερινή Κίνα δεν έχει σχεδόν καμία ομοιότητα με την Κίνα εκείνης της περιόδου. Αλλά η εμπειρία της Πολιτιστικής Επανάστασης -μια χαοτική και βάναυση εποχή κοινωνικών αναταραχών- είναι ακόμα φρέσκια στις αναμνήσεις εκείνων που έζησαν μέσω αυτής, συμπεριλαμβανομένου εμού και πολλών μελών της σύγχρονης άρχουσας τάξης της Κίνας.
Αν και οι περισσότεροι από αυτούς σπάνια το συζητούν δημοσίως, η Πολιτιστική Επανάσταση είχε καθοριστική επίδραση σε πολλούς από τους ανθρώπους που ηγούνται τώρα της Κίνας και των μεγαλύτερων εταιρειών της χώρας.
Δύο σχολές σκέψης για το πώς να κυβερνηθεί η Κίνα και να διοικηθεί η οικονομία της προέκυψαν μετά την Πολιτιστική Επανάσταση. Ορισμένοι ανώτεροι κομματικοί ηγέτες προτιμούσαν την περιορισμένη πολιτική απελευθέρωση και [περιορισμένες] μεταρρυθμίσεις φιλικές προς την αγορά. Άλλοι επέμειναν στην καταστολή των διαφωνιών και την αδιάκοπη υποστήριξη των παλαιών, κρατικιστικών πολιτικών.
Αυτή η συζήτηση εξακολουθεί να κυριαρχεί στην Κίνα και χρησιμεύει ως το κύριο πρίσμα μέσω του οποίου οι περισσότεροι ξένοι παρατηρητές βλέπουν την κινεζική πολιτική. Αλλά οι ξένοι μερικές φορές αποτυγχάνουν να αντιληφθούν το πώς η ίδια η συζήτηση διαμορφώθηκε από την κοινή εμπειρία των συμμετεχόντων στην Πολιτιστική Επανάσταση. Η ζωή μέσα σε κοινωνική αναταραχή έχει αφήσει ένα βαθύ σημάδι σε πολλές κινεζικές ελίτ. Τις οδήγησε σε μια ευρεία ποικιλία συμπερασμάτων σχετικά με το είδος της κοινωνίας που πρέπει να είναι η Κίνα. Αλλά για να κατανοηθεί η σκέψη τους και τα ανταγωνιστικά οράματά τους, βοηθά το να υπάρχει μια αίσθηση του πώς ήταν η ζωή σε εκείνους τους σκοτεινούς, έντονους καιρούς. Η δική μου εμπειρία ήταν αρκετά χαρακτηριστική.
ΣΧΟΛΕΙΑ, ΤΕΛΟΣ
Ήταν στις αρχές του καλοκαιριού του 1966 στα δυτικά προάστια του Πεκίνου. Ήμουν 12 χρονών και προετοιμαζόμουν να αποφοιτήσω από το γυμνάσιο. Μέσα στις εξαιρετικά ζεστές μέρες, τα τζιτζίκια τραγουδούσαν τα αδιάκοπα τραγούδια τους. Περνούσα τα απογεύματα μελετώντας για τις τελικές μου εξετάσεις.
Τους τελευταίους μήνες, υπήρχαν κουβέντες για την Πολιτιστική Επανάσταση. Σε ένα έγγραφο που μου έδειξε ο πατέρας μου, διάβασα κάποιες παρατηρήσεις που έκανε ο Μάο επικρίνοντας το εκπαιδευτικό σύστημα. Ο Μάο είπε ότι οι δάσκαλοι αντιμετωπίζουν τους μαθητές σαν εχθρούς και οι εξετάσεις είναι σαν «αιφνιδιαστικές επιθέσεις». Είπε ότι ένα τέτοιο σύστημα αποθάρρυνε την δημιουργικότητα. Ο Μάο υποστήριξε ότι οι πιο καταξιωμένοι αυτοκράτορες στην κινεζική ιστορία δεν ήταν καλά μορφωμένοι και ότι οι πιο μορφωμένοι ήταν αυτοί που αποδείχθηκαν αποτυχημένοι. Είπε επίσης ότι πρέπει να επιτρέπεται στους μαθητές να ψιθυρίζουν ο ένας στον άλλο, να ανταλλάσσουν σημειώσεις και να ελέγχουν τα βιβλία τους κατά την διάρκεια των εξετάσεων. Αυτά τα σχόλια ήταν μουσική στα αυτιά των εύκολο να εντυπωσιαστούν μαθητών, συμπεριλαμβανομένων εμού και των φίλων μου. Αλλά η επανάσταση ακόμα φαινόταν λίγο αποστασιοποιημένη από εμάς -μέχρι που, μια μέρα τον Ιούνιο, δεν ήταν.
Ο Gao Jianjing, αρχηγός της τάξης στο σχολείο μου, ηγήθηκε μιας ομάδας φοιτητών που αποφάσισαν να κάνουν πορεία προς το Δημαρχείο του Πεκίνου. Πήγαν στο όνομα της επανάστασης, οπότε κανένας από τους δασκάλους ή τους διευθυντές μας δεν τόλμησε να τους σταματήσει. Έμεινα πίσω: Ήμουν πολύ επικεντρωμένος στη μελέτη για τις τελικές εξετάσεις για να αποσπαστεί η προσοχή μου από όλους τους ψιθύρους γύρω μου.
Αργότερα, ο Γκάο και άλλοι μου είπαν ότι παρακολουθούσαν, καθώς πλήθος ανθρώπων επέπλητταν τον δήμαρχο και τους αντιδημάρχους. Άκουσαν τους ανθρώπους να κάνουν ομιλίες σχετικά με την αναγκαιότητα της επανάστασης. Και είδαν μια ομάδα επαναστατών να επιτίθενται στον Ma Lianliang, ένα αστέρι της όπερας που ήταν ένας από τους πιο επιτυχημένους καλλιτέχνες στην Κίνα αλλά είχε καταδικαστεί στα κρατικά ΜΜΕ ως «δηλητηριώδες ζιζάνιο». (Ο Μα είχε πρόσφατα εμφανιστεί σε μια παραγωγή που ο Μάο πίστευε ότι τον επέκρινε εμμέσως). Το πόδι του Μα έσπασε και λιποθύμησε˙ πριν από το τέλος του έτους, πέθανε από τα τραύματά του.
Ο Γκάο μου είπε ότι οι επαναστάτες που φώναζαν συνθήματα, έκαναν ομιλίες, και χτυπούσαν τους ανθρώπους ονομάζονταν Κόκκινοι Φρουροί. Ήταν η πρώτη φορά που άκουγα αυτόν τον όρο.
Αυτό ήταν πολύ πιο συναρπαστικό από τη μελέτη για τις τελικές εξετάσεις. Υπήρξε κάτι εντυπωσιακό για το γεγονός ότι οι σχολικές Αρχές δεν είχαν κάνει τίποτα για να εμποδίσουν τους συμμαθητές μου να πάνε στο Δημαρχείο. Το σχολείο μέχρι που έστειλε ένα λεωφορείο για να τους πάρει και να τους φέρει πίσω. Ακούσαμε ότι σε μερικά σχολεία, ιδιαίτερα στα γυμνάσια και τα πανεπιστήμια, οι μαθητές είχαν επαναστατήσει εναντίον των δασκάλων τους και αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στις τελικές εξετάσεις.
Σύντομα μετά το ταξίδι στο Δημαρχείο, μερικοί από τους δασκάλους μας κατηγόρησαν μερικούς από τους συναδέλφους τους ότι είναι huai fen zi: «Κακά στοιχεία». Εν μια νυκτί, η φήμη κάποιου θα μπορούσε να μεταμορφωθεί. Κάποιος έβαλε αφίσες γύρω από το σχολείο δηλώνοντας ότι ένας μάγειρας στην τραπεζαρία ήταν «κακό στοιχείο». Το έγκλημά του ήταν ότι είχε μια τράπουλα που περιείχε εικόνες γυμνών γυναικών, την οποία είχε φέρει πίσω μαζί του αφότου υπηρέτησε ως σεφ στο μια κινεζική πρεσβεία στο εξωτερικό.
Το σχολείο γρήγορα κύλησε στο χάος. Εμείς οι σπουδαστές μάθαμε ότι πολλοί από τους σεβαστούς καθηγητές μας ήταν, στην πραγματικότητα, huai fen zi. Όλοι αγαπούσαμε τη νοσοκόμα του σχολείου, μέχρι να μάθουμε ότι είχε εργαστεί ως νοσοκόμα στον εθνικό στρατό κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Τώρα ήταν ταξικός εχθρός. Στις μαζικές συνελεύσεις που συμμετείχαν τόσο οι δάσκαλοι όσο και οι μαθητές, οι άνθρωποι με την σειρά επέκριναν και ταπείνωναν τέτοια «κακά στοιχεία».
Μια μέρα, μπήκα σε μια ομάδα φοιτητών που εισέβαλαν στην κοιτώνα της Δασκάλας Cai, μιας καθηγήτριας τέχνης. Νέα και ελκυστική, η Δασκάλα Κάι ήταν δημοφιλής στους φοιτητές που αγαπούσαν τα μαθήματά της. Αλλά γνωρίζαμε ότι είχε ένα μικρό άγαλμα μιας ημίγυμνης γυναίκας σε ένα τραπέζι στο δωμάτιό της. Ήταν σαφώς ένα καπιταλιστικό αντικείμενο. Και οι καιροί είχαν αλλάξει: Ήμασταν τώρα επαναστάτες. Ορμήσαμε στο δωμάτιό της και σπάσαμε το άγαλμα. Δεν τόλμησε να πει ούτε λέξη, παρά την συνηθισμένη εξουσία της. Όλοι νιώσαμε ενθουσιασμένοι και υπερήφανοι. Αλλά αισθανόμουν επίσης μια οδύνη συμπάθειας για την Δασκάλα Cai όταν είδα τα δάκρυα στα μάτια της. (Μόνο πολύ αργότερα συνειδητοποίησα ότι το άγαλμα ήταν ένα μικροσκοπικό αντίγραφο της Αφροδίτης της Μήλου).
ΛΕΣ ΟΤΙ ΘΕΛΕΙΣ ΜΙΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Τα σχολεία δεν ήταν τα μόνα μέρη όπου η Πολιτιστική Επανάσταση είχε γυρίσει τα πάντα ανάποδα. Μέχρι το τέλος του καλοκαιριού, τα συστήματα της δικαιοσύνης και της επιβολής του νόμου είχαν πάψει να λειτουργούν. Οι αστυνομικοί εξαφανίστηκαν από τα βάθρα [ρύθμισης] της κυκλοφορίας˙ οι πεζοί, οι ποδηλάτες και τα οχήματα μπορούσαν να κινούνται ελεύθερα, χωρίς κανέναν να κατευθύνει την κυκλοφορία. Υπήρξε μια σοβαρή πρόταση για την πλήρη αλλαγή του συστήματος φωτεινών σηματοδοτών. Γιατί οι άνθρωποι πρέπει να σταματούν με ένα κόκκινο φως, το σύμβολο της επανάστασης; Όχι. Το κόκκινο θα έπρεπε να σημάνει την κίνηση και το πράσινο να σημάνει την στάση.
Παρ’ όλα αυτά, η ανατροπή των ρόλων στα σχολεία φάνηκε ιδιαίτερα δραματική. Αργότερα το καλοκαίρι, μερικοί φίλοι και εγώ πήγαμε στο κοντινό Γυμνάσιο Θηλέων Νούμερο 13 για να παρακολουθήσουμε μια μαζική συνάντηση γνωστή ως «σύνοδος αγώνα». Τέτοιες συναντήσεις γίνονταν πλέον παντού στο Πεκίνο, συμπεριλαμβανομένων σχεδόν όλων των γυμνασίων του. Οι Κόκκινοι Φρουροί έσυραν σε μια σκηνή ανθρώπους τους οποίους είχαν εντοπίσει ως «αντεπαναστάτες», συμπεριλαμβανομένων διευθυντών και δασκάλων. Οι αντεπαναστατικοί αναγκάστηκαν να ομολογήσουν τα εγκλήματά τους˙ οι Κόκκινοι Φρουροί τους φόρεσαν ψηλά καπέλα από λευκό χαρτί στα κεφάλια τους και βαριές ξύλινες πλάκες γύρω από τους λαιμούς τους, που ανέφεραν τα ονόματά τους και τα αδικήματά τους. Ένας προς έναν, οι μαθητές ανέβαιναν στην σκηνή για να αποκηρύξουν τους δασκάλους τους.
Πριν περάσει πολύς καιρός, η δράση είχε μετατραπεί σε ένα μονότονο μοτίβο. Οι φίλοι μου και εγώ ξεγλιστρούσαμε από τις συνεδρίες αγώνα και περπατούσαμε γύρω από την πανεπιστημιούπολη. Ήταν σκοτεινά, με λίγες λάμπες να φέγγουν. Στην γωνία του αθλητικού πεδίου, είδαμε ένα άμορφο όγκο στο έδαφος, καλυμμένο με κάτι που φαινόταν σαν να ήταν κουβέρτα. Κάποιος μας είπε ότι ήταν το σώμα της διευθύντριας του σχολείου. Μια ομάδα εφήβων κοριτσιών από το σχολείο -όλες Κόκκινοι Φρουροί- προφανώς την είχαν κτυπήσει μέχρι θανάτου νωρίτερα εκείνη την ημέρα. Το θυμωμένο πλήθος ήταν απλά πολύ απασχολημένο για να πετάξει το πτώμα.
Καθώς βγαίναμε από την πανεπιστημιούπολη, ακούσαμε φωνές που έρχονταν από ένα κοντινό κτίριο. Περίεργοι, κοιτάξαμε μέσα σε ένα παράθυρο. Σε ένα ελαφρώς φωτισμένο δωμάτιο, είδαμε τέσσερα ή πέντε κορίτσια να στέκονται σε έναν κύκλο, καθένα από τα οποία κράδαινε μια μεγάλη δερμάτινη ζώνη. Στο κέντρο του κύκλου γονάτιζε μια ηλικιωμένη γυναίκα που φαινόταν να είναι στα 60 της. Το κεφάλι και το σώμα της ήταν καλυμμένα με αίμα. Πονούσε πολύ, βογκούσε και έκλαιγε με μια αδύναμη φωνή. Τα κορίτσια την χτυπούσαν με τις ζώνες τους με την σειρά. Την χτυπούσαν αμείλικτα. Αργότερα, έμαθα ότι η γυναίκα ήταν η υποδιευθύντρια του σχολείου. Δεν επιβίωσε εκείνη τη νύχτα.
Ο Μάο είχε υποσχεθεί ότι η Πολιτιστική Επανάσταση θα φέρει «μέγα χάος που θα οδηγήσει σε σπουδαία διακυβέρνηση». Αλλά είχα αρχίσει να πιστεύω ότι οδηγούσε μόνο σε περισσότερο χάος.
Ο WEIJIAN SHAN είναι πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος του Ομίλου PAG, μιας εταιρείας επενδύσεων με έδρα το Χονγκ Κονγκ. Αυτό το δοκίμιο είναι προσαρμοσμένο από το βιβλίο του με τίτλο Out of the Gobi: My Story of China and America (Wiley, 2019).
foreignaffairs