Η Λατρεία Ήρωα ήταν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Στην Ομηρική Ελλάδα, ο «ήρωας» (αρχαία: ήρως) αναφέρεται σε έναν άντρα που πολεμάει με μία από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές του Τρωικού πολέμου.
Στους ιστορικούς χρόνους όμως, η λέξη κατέληξε να σημαίνει συγκεκριμένα έναν νεκρό άντρα, που τιμάται και για τον οποίον γίνονται εξιλασμοί στον τάφο του, ή σε ιερό γι’ αυτό το σκοπό, το Ηρώον, γιατί η φήμη του όσο ζούσε ή ο ασυνήθιστος θάνατός του, του έδωσε δύναμη να υποστηρίζει και να προστατεύει τους ζωντανούς.
Ο ήρωας ήταν κάτι περισσότερο από θνητό, αλλά λιγότερο από θεό, και διάφορα πρόσωπα με υπερφυσικές ικανότητες ενσωματώθηκαν στην κατηγορία των ηρώων. Η διάκριση μεταξύ ενός θεού κι ενός ήρωα ήταν παραπάνω από ασαφής, ειδικά στην περίπτωση του Ηρακλή, τον πιο διακεκριμένο, αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα ήρωα.
Τα μεγαλόπρεπα ερείπια και οι τύμβοι που είχαν απομείνει από την Εποχή του Χαλκού, είχαν σχηματίσει στους αρχαίους Έλληνες της προ της εμφάνιση των γραμμάτων εποχής,-10ος και 9ος αιώνας προ Χριστού,- την αίσθηση μιας ένδοξης και χαμένης εποχής, η οποία αντανακλάται στην προφορική επική παράδοση, και η οποία θα αποκρυσταλλωνόταν στην Ιλιάδα.
Σε διάφορα μέρη, όπως το Λευκαδί, άρχισαν να ανανεώνονται διαλλειματικά προσφορές, ακόμα κι αν τα ονόματα των ένδοξων νεκρών μόλις και επιβίωναν στην μνήμη. «Άρχισαν να λέγονται ιστορίες οι οποίες ξεχώριζαν και έδιναν πρόσωπο στα άτομα που τώρα θεωρούνταν ότι ήταν θαμμένα σ’ εκείνες τις αρχαίες και επιβλητικές τοποθεσίες», παρατηρεί ο Lane Fox.
Φύση της λατρείας των Ηρώων
Η αρχαία Ελληνική λατρεία των Ηρώων ήταν διαφορετική από τη λατρεία των προγόνων από την οποία εξελίχθηκε, στο ότι καθώς η πόλις εξελίχθηκε, οι ήρωες απέκτησαν περισσότερο κοινωνικό / πολιτικό παρά οικείο χαρακτήρα, και σε μερικές περιπτώσεις κανείς από αυτούς που απέδιδαν λατρεία σε έναν ήρωα δεν μπορούσε να συνδέσει την καταγωγή του μαζί του: κανένα ιερό αφιερωμένο σε ήρωα δεν μαρτυρείται να υπάρχει αδιάσπαστα από την Μυκηναϊκή εποχή. Ενώ οι πρόγονοι ήταν καθαρά τοπικοί, παρατηρεί ο Lewis Farnell, ο ήρωας μπορεί να τύγχανε λατρείας και σε άλλες περιοχές, συνάγοντας από αυτό ότι η λατρεία των Ηρώων είχε επηρεαστεί περισσότερο από την επική παράδοση, και «συνέδεε παραπάνω από ένα όνομα σε τάφους που ήταν άγνωστο σε ποιον ανήκουν», και παρείχε τη δυνατότητα ακόμα και στους Δωριείς να μπορούν να έχουν μια σύνδεση με Ήρωες από την Μυκηναϊκή εποχή, σύμφωνα με τον J.N. Coldstream. «Ο Coldstream πίστευε ότι η κοινή βάση της επικής παράδοσης μπορεί να εξηγήσει τα αφιερώματα σε περιοχές Δωριέων, ενώ ένας ξένος πληθυσμός, μετανάστες, κανονικά δεν θα αναμενόταν να είχαν ενδιαφέρον για τους προγόνους, από τη Μυκηναϊκή εποχή, του τόπου τον οποίο εποίκησαν».
Μεγάλοι Μυκηναϊκοί θολωτοί τάφοι που αντικατόπτριζαν ένα ένδοξο παρελθόν, ήταν συχνά τόπος λατρείας Ηρώων, οι οποίοι δεν ήταν όλοι γνωστοί με τα ονόματά τους.
Εκτός από την επική παράδοση, η οποία παρουσίαζε τους ήρωες ζωντανούς και ενεργούς αντί ως αντικείμενα λατρείας, η πιο παλιά γραπτή αναφορά στην λατρεία Ηρώων αποδίδεται στον Δράκων, τον Αθηναίο νομοθέτη του 7ου αιώνα, που όρισε ότι οι θεοί και οι τοπικοί ήρωες θα πρέπει και οι δύο να λατρεύονται σύμφωνα με τα αρχέγονα έθιμα. Το έθιμο λοιπόν και η πολύπλευρη διάσταση των τοπικών Ηρώων είχε ήδη εγκαθιδρυθεί.
Οι γραπτές πηγές τονίζουν την σημαντικότητα των τάφων των Ηρώων και του τεμένους, όπου χθόνια τελετουργικά εξευμένιζαν τα πνεύματά τους (των Ηρώων) και τους προέτρεπαν να συνεχίζουν να ευνοούν αυτούς που τους θεωρούσαν σαν προπάτορες, και στους οποίους αποδιδόταν οι μύθοι της ύπαρξης της καταγωγής τους. Στο περιορισμένο τοπικό επίπεδο, ο ήρωας «διατηρούσε τις συνδεδεμένες με τους συμπατριώτες του προτεραιότητες που κατείχε όταν ζούσε. Θα βοηθούσε αυτούς που ζούσαν κοντά στον τάφο του, των οποίων ήταν ο προπάτορας», παρατηρεί ο Robert Parker, με την εξαίρεση του Ηρακλή, με την πανελλήνιά του εμβέλεια.
Ο James Whitley περιγράφει το τελικό στάδιο όπου η λατρεία των Ηρώων προκρίθηκε από την πόλη-κράτος σαν πολιτική έκφραση, με τους αρχαϊκούς τύμβους μελών της αριστοκρατίας να περιβάλλονται από στήλες που αφιέρωσαν οι Αθηναίοι στους νεκρούς πολίτες της μάχης του Μαραθώνα (490 π.Χ.), για τους οποίους είχε δημιουργηθεί χθόνια λατρεία, όπως μαρτυρούν λάκκοι αφιερωμάτων.
Από την άλλη μεριά, οι Έλληνες ήρωες διέφεραν από την λατρεία του Αυτοκράτορα των Ρωμαίων, στο ότι ο ήρωας δεν θεωρούνταν ότι είχε αναληφθεί στον Όλυμπο ή είχε γίνει θεός: ήταν κάτω από τη γη, και η δύναμή του ήταν καθαρά τοπική. Γι’ αυτό και η λατρεία Ηρώων ήταν από τη φύση της χθόνια, και τα τελετουργικά που συνδεόταν με αυτήν είχαν περισσότερο ομοιότητα με αυτά της λατρείας της Εκάτης και της Περσεφόνης, παρά με αυτά του Δία και του Απόλλωνα: σπονδές τις μεταμεσονύχτιες ώρες, θυσίες οι οποίες δεν μοιραζόταν στους θνητούς.
Οι δύο εξαιρέσεις στα παραπάνω ήταν ο Ηρακλής και ο Ασκληπιός, που μπορεί να λατρευόταν είτε σαν ήρωες ή σαν θεοί, με χθόνιες σπονδές ή με θυσίες ολοκαυτώματος. Οι ήρωες στα πλαίσια της λατρείας συμπεριφερόταν πολύ διαφορετικά απ’ ό, τι οι ήρωες στα πλαίσια του μύθου. Μπορεί να εμφανιζόταν αδιακρίτως με ανθρώπινη μορφή ή μορφή φιδιού, και εμφανιζόταν σπανίως, εκτός αν είχαν εξοργιστεί.
Μια πυθαγόρεια ρήση έλεγε ότι δεν πρέπει να τρως φαγητό το οποίο έχει πέσει στο πάτωμα γιατί «ανήκει στου Ήρωες». Η Ήρωες αν αγνοούνταν ή δεν εξευμενιζόταν, μπορούσαν να γίνουν φθονεροί: σε ένα έργο του Αριστοφάνη, του οποίου έχουν διασωθεί μόνο αποσπάσματα, ένας χορός ανώνυμων ηρώων περιγράφει ότι είναι αυτοί που έχουν στείλει ψείρες, πυρετό και εξανθήματα (στους αγνώμονες θνητούς).
Κάποιες από τις πρώιμες (αρχές του 8ου αιώνα π.Χ.) λατρείες Ηρώων (και ηρωίδων) για τις οποίες υπάρχουν αρχαιολογικές μαρτυρίες στην ηπειρωτική Ελλάδα, περιλαμβάνουν ιερά στην Λακωνία αφιερωμένα στην Ελένη και τον Μενέλαο (το Μενελαίον στην Θεραπνή κοντά στη Σπάρτη), στον Αγαμέμνονα μαζί με την Κασσάνδρα στις Μυκήνες, ή της Αλεξάνδρα στις Αμύκλες, και ίσως ιερό του Οδυσσέα στην Ιθάκη. Για τη λατρεία του Ερεχθέα στην Ακρόπολη είναι γνωστά λίγα πράγματα. Τέλος, η λατρεία του Πέλοπα στην Ολυμπία χρονολογείται από την Αρχαϊκή περίοδο.
Ήρωες και ηρωίδες
Η λατρεία ήταν κυρίως προς Ήρωες, αλλά στην πράξη αυτοί που τελούσαν τις λατρευτικές τελετουργίες εξευμένιζαν ένα σύνολο ατόμων στην οικογένεια, που περιελάμβανε και γυναίκες, όπως τη σύζυγο του ήρωα, τη μητέρα του (π.χ. η Αλκμήνη και η Σεμέλη), και την κόρη ήρωα. Όπως παρατηρεί ο Moses I. Finley για τον κόσμο του Οδυσσέα,
Η Πηνελόπη έγινε μια ηρωίδα ηθικής για τις επόμενες γενιές, η ενσάρκωση της καλοσύνης και της αγνότητας, σε αντίθεση με την άπιστη και δολοφόνο Κλυταιμνήστρα, τη γυναίκα του Αγαμέμνονα. Αλλά η λέξη ‘ήρωας’ δεν είχε θηλυκό γένος την εποχή των Ηρώων
Όταν τοπικές λατρείες τιμούσαν μορφές, όπως η παρθένος Ιφιγένεια που προοριζόταν για θυσία, μια τοπική νύμφη των αρχαϊκών χρόνων είχε υποβαθμιστεί σε μια θνητή θρυλική μορφή. Άλλες μεμονωμένες περιπτώσεις γυναικείων μορφών αντιπροσώπευαν ιέρειες που ιδρύανε τοπικές λατρείες. Εικονογραφικό και επιγραφικό υλικό που συγκέντρωσε η Jennifer Lynn Larson, απεικονίζει τις ηρωίδες παρόμοιες σε είδος με άντρες ήρωες, αλλά στην αρχαία Ελληνική ανδροκρατούμενη κοινωνία, τυπικά χαμηλότερου αναστήματος.
Είδη λατρείας Ηρώων
Ο James Whitley διαχωρίζει τέσσερα, ίσως πέντε κυριότερα είδη λατρείας Ηρώων:
– Οικιστική λατρεία προπατόρων. Τέτοιες λατρείες αναπτύχθηκαν στις αποικίες του ελληνιστικού κόσμου στην Μεγάλη Ελλάδα και την Σικελία, στον τάφο του ιδρυτή, τον οίκο. Στις περιπτώσεις αυτών που είχαν πρόσφατα αφηρωιστεί, θεωρούμε ότι η ταυτότητα του κατόχου του τάφου ήταν ξεκάθαρα γνωστή. Ο Θουκυδίδης (V.11.1) αναφέρει το παράδειγμα του Βρασίδα στην Αμφίπολη. Μπορεί να αναφερθεί επίσης ο Βάττος από την Κυρήνη.
«Τέτοια ιστορικά παραδείγματα», προειδοποιεί ο Whitley, «έχουν σαφώς επηρεάσει την ερμηνεία συγκεκριμένων νεκρικών λατρειών της Αρχαϊκής περιόδου». Για τέτοιες αρχαϊκές τοποθεσίες όπως το ηρώον στο Λευκαντί και αυτό που βρίσκεται στην Δυτική Πύλη της Ερέτριας, δεν μπορούμε με αρχαιολογικές μεθόδους να διακρίνουμε αν επρόκειτο για τόπους λατρείας Ηρώων ως τέτοιους ή για ταφικά τελετουργικά που απέδιδε η οικογένεια (νεκρικές λατρείες) και λατρεία των προγόνων.
– Λατρεία επώνυμων Ηρώων. Κάποιες τοποθεσίες λατρείας είναι γνωστές από τους κλασικούς χρόνους ότι ήταν αφιερωμένες σε επώνυμους ήρωες,ειδικά από την Ιλιάδα και τον επικό κύκλο. Ο Whitley σημειώνει δύο ζητήματα εδώ, το ένα είναι ότι η αρχαϊκή μορφή μιας ιέρειας συνέδεε τον αρσενικό ήρωα με μια παλιότερη θηλυκή μορφή, και δεύτερον, μορφές όπως ο Οδυσσέας, ο Αγαμέμνονας και ο Μενέλαος είχαν ισχυρή τοπική σημασία. Οι λατρείες του Οιδίποδα στην Αθήνα και του Πέλοπα στην Ολυμπία.
– Λατρεία τοπικών Ηρώων. Τέτοιες μορφές Ηρώων δεν περιλαμβανόταν στις μορφές του επικού κύκλου με πανελλήνια απήχηση. Παραδείγματα είναι ο Ακάδημος και ο Ερεχθέας στην Αθήνα.
– Λατρείες σε τάφους της Εποχής του Χαλκού. Αρχαιολογικά στοιχεία για αυτές αντλούμε από επιθέματα της Εποχής του Σιδήρου σε Μυκηναϊκούς τάφους, τα οποία όμως δεν ερμηνεύονται εύκολα. Λόγω του χρονικού χάσματος μεταξύ της παρακμής της Εποχής του Χαλκού και των πρώτων αναθημάτων, υπάρχει μια ασάφεια στην ακολουθία των στοιχείων. Ένα θραύσμα στον ταφικό περίβολο στις Μυκήνες απλά επιγράφεται «στον ήρωα». Στην Αττική τέτοιες λατρείες σχετίζονται με θολωτούς τάφους που υπάρχουν στο Θορικό και στο Μενίδι (Αττικής).
– Λατρείες μαντικών Ηρώων. Ο Whitley δεν αναλύει αυτήν την κατηγορία τοπικών λατρειών όπου αναπτύχθηκε μαντείο, λόγω της απόδοσης στον ήρωα μαντικών ικανοτήτων, όπως στην περίπτωση του Αμφιάραου. Ο Δίας έριξε κεραυνό που άνοιξε ένα χάσμα στη γη το οποίο τον κατάπιε, και στη συνέχεια έκανε τον Αμφίαρο αθάνατο. Παρόμοιες μικρότερες λατρείες έχουν αποδοθεί σε μορφές που πέθαναν με ασυνήθιστο ή ηρωικό θάνατο (κάποιες φορές με θεϊκή παρέμβαση), όπως στην περίπτωση των νεκρών της Μάχης του Μαραθώνα, ή σε νεκρούς από χτύπημα κεραυνού (καθώς ο κεραυνός θεωρούνταν το όπλο του Δία), όπως μαρτυρείται σε αρκετές περιπτώσεις από την Μεγάλη Ελλάδα.
Ήρωες, πολιτική και θεοί
Η λατρεία των Ηρώων μπορούσε να έχει μεγάλη πολιτική σημασία. Όταν ο Κλεισθένης διαίρεσε τους Αθηναίους σε νέους εκλογικούς Δήμους, συμβουλεύτηκε τους Δελφούς για το ποιο όνομα Ήρωα θα έπαιρνε ο καθένας. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι Σπαρτιάτες απόδωσαν την νίκη τους και την κατάκτηση της Αρκαδίας στην κλοπή των οστών του Ορέστη από την Τεγέα. Οι ήρωες στους μύθους έχουν συχνά στενές, αλλά καμιά φορά συγκρουόμενες σχέσεις με τους θεούς.
Το όνομα του Ηρακλή σημαίνει «η δόξα της Ήρας», παρόλο που στη ζωή του παιδεύτηκε τόσο απ’ αυτήν.
Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του Αθηναίου βασιλιά Ερεχθέα, τον οποίον σκότωσε ο Ποσειδώνας επειδή διάλεξε την Αθηνά ως προστάτη θεό της πόλης αντί για εκείνον. Όταν οι Αθηναίοι λάτρευαν τον Ερεχθέα στην Ακρόπολη ως Ήρωα, τον επικαλούταν ως Ποσειδών Ερεχθεύς.