ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ σχέσεις, μετά το 1830, όταν ιδρύθηκε το νέο ελληνικό κράτος, πέρασαν από φάσεις θερμών επεισοδίων, πολεμικών συγκρούσεων, διπλωματικών διενέξεων, αλλά και υφέσεων με αμοιβαία προσέγγιση και συνεργασία, ενώ κατά καιρούς διατυπώνονταν διάφορες ιδέες για μόνιμη και σταθερή συμφιλίωση των δύο λαών και εθνών.
του Τίτου Ιω. Αθανασιάδη
«ΕΣΤΙΑ»
Μία απ’ αυτές, η πιο παράδοξη είχε πατέρα της τον Ίωνα Δραγούμη. Καλλιεργήθηκε στην περίοδο 1907-1908, όταν ο Αθηναίος διπλωμάτης με την μακρά προγονική ιστορία στη Μακεδονία και την σπουδαία πνευματική και πατριωτική δράση, υπηρετούσε στην Κωνσταντινούπολη ως διπλωμάτης. Ίδρυσε μάλιστα για την υλοποίησή της, και σε συνεργασία με τον εξ Ηπείρου φίλο του, αξιωματικό Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη τη μυστική «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως».
Η ιδέα του Δραγούμη διακρινόταν σε δύο στάδια. Στο πρώτο, οι τότε χριστιανικές εθνότητες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (Έλληνες, Σέρβοι, Βούλγαροι, Αρμένιοι, κ.ά.) έπρεπε να ευαισθητοποιηθούν και να ζητήσουν από την κυρίαρχη τουρκική εθνότητα, καθοδηγούμενοι και συντονιζόμενοι από τους Έλληνες, την αναγνώριση σ’ αυτές ισοπολιτείας. Το ίδιο έπρεπε να γίνει με τις μουσουλμανικές εθνότητες (Αλβανοί, Κούρδοι, Άραβες, κ.ά.).
Το δεύτερο στάδιο προέβλεπε συνεργασία όλων των εθνοτήτων, υπό την ηγεσία της ελληνικής, με την τουρκική, στη δημιουργία μιας ανατολικής αυτοκρατορίας.
Ο ηγετικός ρόλος της ελληνικής εθνότητας είχε το προοίμιό του στο ρόλο των Φαναριωτών στην οθωμανική διοίκηση, ιδίως στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, από τα μέσα του 17ου αιώνα. Τότε όμως ο αλύτρωτος Ελληνισμός της Μικρασίας, Θράκης, Μακεδονίας, Ηπείρου, Κρήτης, Βαλκανίων και Νήσων του Αιγαίου υπερτερούσε αριθμητικά του Ελλαδικού Ελληνισμού, υπερβαίνοντας τα 4 1/2 εκατομμύρια χριστιανούς.
Αυτός ήταν, προφανώς, και ο λόγος που ο Δραγούμης, παραμονές κήρυξης των βαλκανικών πολέμων (1912) κατά της Τουρκίας ήταν αντίθετος σ’ αυτήν (ντύθηκε όμως το χακί, εθελοντικά, και ήταν πολιτικός σύμβουλος στο στρατηγείο του Κωνσταντίνου, ενώ μετείχε και της τριμελούς επιτροπής που διαπραγματεύτηκε, το βράδυ της 26 Οκτωβρίου 1912, την παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Έλληνες). Ο πόλεμος αυτός θα ακύρωνε και ακύρωσε οριστικά το σχέδιο του Ίωνα. Ούτως ή άλλως, το Σχέδιο αυτό άρχισε να αποδομείται, μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων, το 1908, με την εξαπάτηση των εθνοτήτων περί αναγνώρισης σ’ αυτούς ισοπολιτείας, ενώ λίγα χρόνια αργότερα από τις εθνότητες αυτές, η Ελληνική και Αρμενική, έζησαν τη φρίκη της γενοκτονίας.
Μπορεί, βέβαια, το όραμα του Δραγούμη να κατέρρευσε, οι προπαρασκευαστικές όμως ενέργειες που έγιναν στα πλαίσιά του, καλλιέργησαν το έδαφος για τη συμμαχία του 1912, μεταξύ Ελλάδας, Σερβίας, Βουλγαρίας και Μαυροβουνίου, κατά της Τουρκίας, που επέφερε, μεταξύ άλλων, την απελευθέρωση του μεγαλυτέρου μέρους του αλύτρωτου βορείου ελληνισμού.
Το 1917, όταν ο Βενιζέλος ανέλαβε την εξουσία, έκανε συχνές ιδιωτικές επισκέψεις στους Μπενάκηδες και τους Δέλτα, στην Κηφισιά, και ενίοτε, ιδίως τα καλοκαίρια, εφιλοξενείτο απ’ αυτούς. Η Πηνελόπη Δέλτα είχε τότε την ευκαιρία να συζητήσει μαζί του διάφορα, πολιτικής κυρίως σημασίας, θέματα.
Σε μια από τις πρώτες επισκέψεις αυτές ήλθε η συζήτηση για τον Ίωνα Δραγούμη, ο οποίος ήταν εξόριστος στην Κορσική. Η Πηνελόπη περιγράφει τον διάλογο στις «Αναμνήσεις» της, του 1940 (επιμέλεια Αλ. Π. Ζάννας, εκδόσεις ΕΡΜΗΣ, σελ. 268). Τον παρουσιάζουμε, δημοσιογραφικώ τω τρόπω.
ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: «Θα τον ήθελα (σ.σ τον Ίωνα) συνεργάτη μου…. μα (εκείνος) δε θέλει…. Έχει δίκιο, ο κακομοίρης, να με αντιπαθεί. Πάτησα στη δουλειά του για να κάνω ό,τι έκανα».
ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΔΕΛΤΑ: «Ποια δουλειά του»;
ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: «Την οργάνωση των εθνοτήτων που έκαμε στην Πόλη, όταν ήταν εκεί. Νομίζετε ότι θα γίνονταν ποτέ, το 1912, η συνεννόηση με τους Βουλγάρους και Σέρβους, αν δεν είχε ετοιμάσει το έδαφος αυτός; Βρήκα τη δουλειά έτοιμη και πάτησα πάνω για να κάμω τη συμμαχία».
ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΔΕΛΤΑ: «Ώστε πέτυχε το σκοπό του…».
ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: «Όχι. Εκείνος ήθελε συγκυριαρχία με τους Τούρκους σε όλη την Ανατολή. Εγώ κάνω πόλεμο του Τούρκου. Η άποψή του (σ.σ του Δραγούμη) έχει βαρύτητα. Μα ήλθαν αλλιώς τα πράματα».
ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΔΕΛΤΑ: «Εκείνος ήθελε την ένωση της φυλής. Ήταν ζήτημα χρόνου, ίσως.. περισσότερου χρόνου. Εσείς πήγατε πιο γρήγορα».
ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: «Του χάλασα όμως το έργο του… πώς να μη μνησικακεί»;
Από όσα λέει ο Βενιζέλος στη Δέλτα, προκύπτει ότι πιθανόν ο Δραγούμης προσέβλεπε σ’ ένα είδος ελληνοτουρκικής συνομοσπονδίας, στο μέλλον. Ή, ενδεχομένως, αυτό να ήταν το μοιραίο επακόλουθο του Σχεδίου του.
Η συζήτηση συγκλόνισε την Δέλτα. Ο Βενιζέλος το διέκρινε και την ρώτησε εάν γνώριζε τον Δραγούμη. Εκείνη απάντησε θετικά, κάνοντας μνεία της υπηρεσίας του στο Προξενείο της Αλεξανδρείας.
Βεβαίως, η Πηνελόπη δεν είπε στον Βενιζέλο, το πολιτικό ίνδαλμά της, ότι το 1910 περίμενε να λάμψει το αστέρι του Ίωνα και όχι το δικό του που είχε ανατείλει στην Κρήτη.
Αλλά, τότε (1910), το αστέρι «Ίωνας», γράφει η Πηνελόπη Δέλτα, παρέμενε «σιωπηλό και θαμπωμένο, τυλιγμένο στις φούστες μια ηδονικής θεατρίνας» («Αναμνήσεις 1940», σελ. 612).
«Ηδονική θεατρίνα» ήταν η μόλις 29 ετών, το 1908, Μαρίκα Κοτοπούλη. Ο Ίων τη γνώρισε κατά τις παραστάσεις που έδιδε τότε στην Κωνσταντινούπολη και την αγάπησε με πάθος. Όπως κι εκείνη, η οποία ταξίδευε συχνά στην Ευρώπη, για να τον συναντήσει, όταν εκείνος ανέλαβε υπηρεσία στα προξενεία μας, διαφόρων μεγαλουπόλεων.
Είναι αναμφισβήτητο, ότι ο εγωισμός της Πηνελόπης πληγώθηκε από το ότι ο αγαπημένος της, τρεις μήνες μετά τον χωρισμό τους, έπεσε στην αγκαλιά της μικρής στην ηλικία, αλλά μεγάλης σε ταλέντο, θεατρίνας και εξ αυτού εκτοξεύει σε πολλές σελίδες των “Αναμνήσεων” της άφθονο δηλητήριο κατά της Κοτοπούλη, αποκαλώντας την «Κίρκη», «ανάξια και κατώτερη γυναίκα», «κοκότα», «ξεσκολισμένη θεατρίνα» («Αναμνήσεις 1940», σελ. 577, 583 κ.ά.).
Η Δέλτα διόρθωνε τις «Αναμνήσεις 1940», μέχρι ακόμη και την άνοιξη του 1941, όταν η Κοτοπούλη είχε καθιερωθεί ως η μεγαλύτερη, μαζί με την Κυβέλη, ηθοποιός, στην ιστορία του Ελληνικού Θεάτρου. Το πάθος της όμως για τον Ίωνα δεν της επέτρεψε να απαλείψει τους οξείς κατά της Κοτοπούλη χαρακτηρισμούς. Με αφορμή μάλιστα μια παρεξήγηση του Ίωνα και υποψία του, ότι, ενώ αυτός βρισκόταν εξόριστος στην Κορσική, η θεατρίνα είχε κάποιο φλερτ με τον φίλο του Σουλιώτη, στην Αθήνα, αλλά μετά ο Δραγούμης έπαυσε να συζητεί το θέμα, η Πηνελόπη μεγάλωσε τη δόση του δηλητηρίου της κατά της Κοτοπούλη. Είναι μάλιστα μια από τις λίγες φορές που σταγόνες του δηλητηρίου αυτού, “πιτσίλισαν” και τον Ίωνα. Γράφει σχετικά η Δέλτα: «Δέχεται (σ.σ ο Ίωνας) το μοίρασμα (σ.σ της Κοτοπούλη)… με όσους να’ναι του ανδρικού φύλου, που περνώντας, τυχαίνει να τους ορεχθεί… Δέχεται να ζήσει με μια τέτοια, και θα την έχει μόνιμη ερωμένη, σκορπώντας στο κορμί της τον ανεκτίμητο πλούτο της ψυχής του». («Αναμνήσεις 1940», σελ. 583) .
Ο Ίων δεν ήθελε την Μαρίκα μόνιμη ερωμένη του, αλλά σύζυγό του. Επειδή όμως οι ηλικιωμένοι και αξιοσέβαστοι γονείς του και οι αδελφές του, πρόσωπα που έχαιραν μεγάλης εκτίμησης, όλα, στην κοινωνία, ήταν εναντίον γάμου του Ίωνα με την σπουδαία ήδη ηθοποιό, και είχαν κινητοποιήσει όλες τις εκκλησιαστικές αρχές στην Ελλάδα και τα πατριαρχεία και περισσότερο αυτό της Κωνσταντινουπόλεως να μην επιτρέψουν την τέλεσή του, ο διαπρεπής διανοοούμενος και διπλωμάτης είχε πείσει την Κοτοπούλη να συζήσουν (απέκτησαν και σπίτι στο Κολωνάκι), μέχρις ότου οι συνθήκες τους επέτρεπαν να παντρευτούν.
Το πάθος της Πηνελόπης για τον Ίωνα μπορεί να θεωρηθεί πως οφείλεται στο ότι υπήρξε ο μόνος άνδρας που την αγάπησε. Το γεγονός, εξ άλλου, ότι ήταν μικρότερός της κατά τέσσερα χρόνια, πρέπει να την κολάκευε, κάτι που έδειχνε αποκαλώντας τον, στην αλληλογραφία τους και στο Ημερολόγιό της, «αγόρι μου», «παιδί μου», «παλληκάρι μου». Ενώ για τον σύζυγό της, Στέφανο, έγραψε («Αναμνήσεις», σελ. 136): «Τι ξέρει από αγάπη ο άνδρας μου, έξω από το ζευγάρωμα στο συζυγικό κρεβάτι»…
Μια άλλη εξήγηση του πάθους της Δέλτα για τον Ίωνα, μέχρι το τέλος της ζωής της, είναι ότι ο δεσμός τους παρέμεινε ανολοκλήρωτος. Οπωσδήποτε όμως οφείλεται και σε άλλους λόγους. Κυρίως στην πνευματική γοητεία και επιρροή που ασκούσε ο Ίωνας πάνω της, έχοντάς την μπολιάσει με υψηλό πατριωτισμό και έχοντάς την μυήσει στην Ελληνική Γραμματεία και τον δημοτικισμό. Συνεπεία των δύο αυτών, προέκυψε η λογοτέχνιδα Δέλτα με τα θρυλικά και πλήρη εθνικού πυρετού βιβλία της για τους νέους. Ενώ μέχρι πριν λίγο από τους Βαλκανικούς Πολέμους ενίσχυε οικονομικά τις προσπάθειες του Ίωνα για την στήριξη του αλύτρωτου Ελληνισμού (ανέγερση σχολείων κλπ), στέλνοντάς του χρήματα, μέσω της αδελφής του και φίλης της Ναταλίας Μελά (χήρας του εθνικού ήρωα Παύλου Μελά).
Μετά τον χωρισμό τους, το καλοκαίρι του 1908, Ίων και Πηνελόπη συναντήθηκαν, τυχαία, στην Κηφισιά το 1913 και 15 ημέρες πριν την δολοφονία του. Τη δεύτερη φορά, μάλιστα, η Πηνελόπη διερωτήθηκε αν εκείνος αντιλήφθηκε το βάθος της αγάπης της γι’ αυτόν, βλέποντάς την να φορά ακόμη (από τότε που χώρισαν) τα μαύρα, τα οποία ουδέποτε έβγαλε από πάνω της μέχρι την αυτοκτονία της, τον Ιούνιο του 1941.
Μερικοί υποστήριξαν ότι η αυτοκτονία της οφείλετο στην απελπισία της για την κατάκτηση της Αθήνας από τους Γερμανούς και άλλοι στο ότι δεν μπορούσε να υποφέρει τους πόνους μιας ασθενείας της. Άποψη του γράφοντος είναι ότι αυτοκτόνησε – αφού είχε ολοκληρώσει την εργασία της, σε δύο τόμους (σύνολο σελίδων 1.169), του έρωτά της για τον Δραγούμη – προς επαλήθευση αυτού που είχε πει στον αγαπημένο της όταν ήταν στο Darmstadt, ότι, δηλαδή, τον αγάπησε «ως την τρέλα, ως την αυτοκτονία» («Αναμνήσεις» σελ. 151).
Η άλλη, η Κοτοπούλη, αν και τον αγαπούσε κι εκείνη με πάθος, διότι συν τοις άλλοις, τη βοήθησε ν’ απαλλαγεί από τη μορφίνη, υπέκυψε στις πιέσεις του κατά πολύ νεοτέρου της θεατρικού επιχειρηματία Γ. Χέλμη και τον παντρεύτηκε, δύο χρόνια μετά το βαρύτατο πένθος της για τον Ίωνα.