ΣΗΜΕΙΑ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΥ
ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ κ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟ
ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
Αθήνα, 19.3.2019
«ΘΕΛΕΙ ΑΡΕΤΗΝ ΚΑΙ ΤΟΛΜΗΝ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ»
Σας συγχαίρω ειλικρινώς για την εξαιρετική πρωτοβουλία σας να οργανώσετε αυτή την εκδήλωση για τον μεγάλο μας Ποιητή, τον Ανδρέα Κάλβο, συμβάλλοντας έτσι ουσιαστικώς στο να έλθουμε πιο κοντά στην εμβληματική του Ποίηση, η οποία πρέπει ν’ ανήκει, ως «κτήμα ες αεί μάλλον» και κυριολεκτικώς, στον Λαό μας και στο Έθνος μας. Επιπλέον, σας ευχαριστώ θερμώς γιατί μου δίνετε την ευκαιρία να σας απευθύνω αυτόν τον σύντομο χαιρετισμό. Σπεύδω δε να διευκρινίσω ότι δεν πρόκειται -πως θα μπορούσα, άλλωστε, ως μη ειδικός να πράξω αντιθέτως ενώπιον τόσων και τόσο σημαντικών ειδικών- ν’ αναλύσω, έστω και δι’ ολίγων, το ποιητικό έργο του Ανδρέα Κάλβου. Απλώς και αυστηρώς υπό την ιδιότητά μου ως Προέδρου της Δημοκρατίας, θα προσπαθήσω ν’ αναδείξω ένα καίριο μήνυμα που εκπέμπει, διαχρονικώς, ο Ανδρέας Κάλβος και αφορά όλους μας, κυρίως δε όσους έχουμε επωμισθεί την ευθύνη υπηρέτησης του Δημόσιου και του Εθνικού Συμφέροντος στον Τόπο μας, ιδίως στους σημερινούς κρίσιμους και χαλεπούς καιρούς.
Ι. Αναφέρομαι, ειδικότερα, στην πρώτη στροφή της Τέταρτης Ωδής του Ανδρέα Κάλβου, με τίτλο «Εις Σάμον», όπως περιλαμβάνεται στα «Λυρικά» του ως μέρος των Δέκα συνολικά Ωδών, που εκδόθηκαν στο Παρίσι το 1826.
Α. Η ως άνω Ωδή είναι ένας πραγματικός ύμνος -με μοναδικούς εθνικούς συμβολισμούς- στην ανδρεία των Σαμίων, όταν, με τη Ναυμαχία της Σάμου το 1824, αντιστάθηκαν ηρωικά απέναντι στους Τούρκους.
Συγκεκριμένα:
1. Μετά την Καταστροφή των Ψαρών, ο Χοσρέφ Πασάς επικεφαλής του τουρκικού στόλου, απαίτησε από τους Σαμίους να υποταγούν. Η ιταμή αυτή στάση των Τούρκων, την οποία οι Σάμιοι απέρριψαν χωρίς δεύτερη σκέψη, προκάλεσε μια μορφή ναυτικής κινητοποίησης όλων σχεδόν των αγωνιζόμενων Ελλήνων.
2. Έτσι, το καλοκαίρι του 1824, η Εθνεγερσία γνώρισε μια από τις πιο ιστορικές της στιγμές, μέσ’ από τη Ναυμαχία της Σάμου. Ο Ελληνικός Στόλος, που δημιουργήθηκε ταχύτατα για την περίπτωση με ηγήτορες τους Σαχτούρη, Μιαούλη και τον θρυλικό Μπουρλοτιέρη Κανάρη, έδωσε ηχηρή απάντηση στην αριθμητικά σαφώς ανώτερη αρμάδα του Χοσρέφ Πασά, η οποία γνώρισε δεινή ήττα και αποσύρθηκε στα παράλια της Μικράς Ασίας, κοντά στην Αρχαία Μυκάλη.
Β. Αυτή η Ναυμαχία ενέπνευσε τον Ανδρέα Κάλβο, ο οποίος της αφιέρωσε, όπως προανέφερα, την Ωδή «Εις Σάμον».
1. Την πρώτη στροφή της Ωδής αυτής συνθέτουν οι εξής «αθάνατοι» στίχοι:
«Όσοι το χάλκεον χέρι
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας ας έχωσι·
θέλει αρετήν και τόλμην
η ελευθερία».
2. Η κατά τ’ ανωτέρω στροφή είναι ένας «ύμνος» του Ανδρέα Κάλβου για το φρόνημα των Σαμίων -συνακόλουθα δε των Ελλήνων- το οποίο απορρέει από την αίσθηση Ελευθερίας που τους διέκρινε. Μια αίσθηση Ελευθερίας, η οποία παράγει την ελευθερία της βούλησης και της επέκεινα ελευθερίας της απόφασης για την υπεράσπιση της Ελευθερίας, χωρίς να υπολογίζεται ο κίνδυνος και το κόστος. Με τον τρόπο αυτόν η Ελευθερία αναγορεύεται σε υπέρτατο αγαθό, η διαφύλαξη του οποίου υπαγορεύει στάση ύψιστης ευθύνης, το νόημα της οποίας δεν είναι, κατ’ ουδένα τρόπο, συμβατό με τον φόβο.
3. Το υπέρ της Ελευθερίας μήνυμα του Ανδρέα Κάλβου στην Ωδή «Εις Σάμον», με το ως άνω περιεχόμενο, συμπληρώνει έξοχα η δεύτερη στροφή της ίδιας Ωδής. Σ’ αυτήν ο Ανδρέας Κάλβος παραλληλίζει, μέσ’ από μιάν «έκρηξη» λυρισμού, το θάρρος των Σαμίων με την «αποκοτιά» του Ίκαρου να φθάσει στον Ήλιο, επιδιώκοντας να εκπληρώσει ένα μεγάλο στόχο, έστω κι αν τούτο είχε ως τίμημα το ίδιο το τέλος του τραγικού ήρωα της Μυθολογίας μας. Αξίζει τον κόπο ν’ αναφερθεί ότι εδώ ο Ανδρέας Κάλβος, ακριβώς για λόγους που σχετίζονται με το ιδανικό της Ελευθερίας που αναδεικνύει, υιοθετεί μιαν εκδοχή του μύθου του Δαίδαλου και του Ίκαρου σαφώς διαφορετική από την γενικώς παραδεδεγμένη. Ήτοι την εκδοχή ότι η απόφαση του Ίκαρου δεν ήταν επιπόλαιη και αστόχαστη, αλλά ένα υπόδειγμα ελεύθερης επιλογής και, κατά λογική ακολουθία, ελεύθερης απόφασης. Αυτός είναι και ο λόγος, για τον οποίο στην συγκεκριμένη στροφή ο Ανδρέας Κάλβος «αγνοεί» τον Δαίδαλο και παραπέμπει μόνο στον Ίκαρο. Επιπλέον δε, τελώντας εν πλήρη γνώσει της, οιονεί αιρετικής, εκδοχής του μύθου που υιοθετεί και θέλοντας να υπενθυμίσει ότι ο μύθος διαφέρει από το παραμύθι επειδή έχει, εν πάση περιπτώσει, ως αφετηρία «κόκκον αληθείας» πάνω στον οποίο «χτίζεται» το περιεχόμενό του μέσα στον χρόνο, ο Ανδρέας Κάλβος, στην δεύτερη στροφή της Ωδής, παρεμβάλλει παρενθετικώς τον στίχο: «-και ο μύθος κρύπτει νουν αληθείας-».
ΙΙ. Με την Ωδή «Εις Σάμον», ο Ανδρέας Κάλβος μας έχει αφήσει μια μεγάλη, κατά πάντα Εθνική, παρακαταθήκη ως προς το νόημα της Ελευθερίας, η οποία πρέπει να διαπνέει διαχρονικώς εμάς, τους Έλληνες. Με ιστορική αφορμή τη Ναυμαχία της Σάμου το 1824, το υπέρ της Ελευθερίας μήνυμα του Ανδρέα Κάλβου -όταν μάλιστα η Ελευθερία προβάλλεται ως το αποτέλεσμα της αρετής και της τόλμης- όχι μόνο διαπερνά απ’ άκρου εις άκρον, την ιστορική διαδρομή του Λαού μας και του Έθνους μας, αλλά πρέπει να φωτίζει το παρόν και να προσδιορίζει καθοριστικώς το μέλλον μας, ως απογόνων Μεγάλων Προγόνων, οι οποίοι εξ αυτού και μόνον έχουν χρέος να γράψουν την δική τους Ιστορία και να φέρουν έτσι σε πέρας την αποστολή που τους αναλογεί και τους αρμόζει, κατ’ εξοχήν σε δύσκολους και κρίσιμους καιρούς. Για να κατανοήσουμε δε πλήρως, υπό το κατά τ’ ανωτέρω πρίσμα, την παρακαταθήκη του Ανδρέα Κάλβου από την Ωδή «Εις Σάμον», οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι η κατά Ανδρέα Κάλβο Ελευθερία είναι συνώνυμη της Ευθύνης. Και στο σημείο αυτό εμφανίζεται εξαιρετικά επίκαιρη η έννοια της Ελευθερίας που ανέπτυξε ο Επίκτητος στο «Περί Ελευθερίας» δοκίμιό του, το οποίο αποτελεί μέρος των έξη «Διατριβών» του, όπως μας τις παρέδωσε, «τύχη αγαθή», ο μαθητής του Αρριανός.
Α. Ο Επίκτητος, ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του στωϊκισμού και του αντίστοιχου φιλοσοφικού ρεύματος, έζησε την εποχή του Νέρωνα στην Ρώμη, από τα μέσα του 1ου ως τις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ.
1. Οπαδός του στωϊκισμού από τη νεότητά του και αξιοποιώντας το έμφυτο ταλέντο του στον φιλοσοφικό στοχασμό, ανέπτυξε έντονη και πολυεπίπεδη φιλοσοφική δραστηριότητα, σε βαθμό που του επέτρεψε να ιδρύσει δική του φιλοσοφική -φυσικά στωϊκής κατεύθυνσης- σχολή στην Ρώμη. Την σχολή αυτή μετέφερε στην συνέχεια στην Ήπειρο, και συγκεκριμένα στη Νικόπολη κοντά στην σημερινή Πρέβεζα, όπου πέρασε όλη την υπόλοιπη ζωή του αποκτώντας μεγάλη φιλοσοφική φήμη.
2. Το έργο του υπήρξε μεγάλο και, δίχως υπερβολή, συνιστά ακόμη και σήμερα ένα είδος «επιτομής» της στωϊκής φιλοσοφίας της Αρχαιότητας. Το σπουδαιότερο τμήμα του έργου αυτού εκπροσωπούν, όπως ήδη εκτέθηκε, οι «Διατριβές», οι οποίες διαιρούνται σε έξη μέρη, μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση κατέχει η «Περί Ελευθερίας» διατριβή του.
α) Εν συνόψει, στην διατριβή του αυτή ο Επίκτητος αναλύει την Ελευθερία ως το αντίθετο της εξάρτησης, με την έννοια ότι την προσεγγίζει ως αρετή, η οποία είναι προϊόν αποκλειστικώς της ελεύθερης βούλησης και της εξ αυτής απορρέουσας ανεξαρτησίας.
β) Στο ειδικότερο πεδίο άσκησης της εξουσίας, κατά τον Επίκτητο η πραγματική Ελευθερία δεν συμβιβάζεται με την, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, τάση απόκτησης πραγμάτων τα οποία δεν έχει κανείς αλλά επιθυμεί ν’ αποκτήσει. Και τούτο διότι τότε η Ελευθερία αναιρείται αυτοθρόως, αφού η ουσιαστική ελευθερία της βούλησης και της αντίστοιχης απόφασης υποκύπτει και υποτάσσεται στην επιθυμία πολλαπλασιασμού των αγαθών, τα οποία άλλωστε δεν είναι απαραίτητα για την εκπλήρωση της αποστολής του Ανθρώπου. E contrario λοιπόν, κατά τον Επίκτητο, η Ελευθερία σημαίνει την δύναμη επιλογής καθενός, με την θέση σε κίνηση της ελευθερίας της βούλησής του, ν’ αυτοπεριορίζεται στην απόκτηση μόνο των αναγκαίων πραγμάτων, αφιερώνοντας την υπόλοιπη ελευθερία απόφασης στην πραγμάτωση ανώτερων στόχων, σύμφυτων με την φύση και τον προορισμό του Ανθρώπου. Υπό τα δεδομένα αυτά η κατά τον Επίκτητο Ελευθερία καθίσταται και Ευθύνη. Με την έννοια ότι ο πραγματικά ελεύθερος Άνθρωπος αποφασίζει με θάρρος, δίχως φόβο και, κυρίως, δίχως να υποκύπτει στην εξάρτηση των επιθυμιών του, για ό,τι πρέπει να πράξει κατά συνείδηση, αναλαμβάνοντας αυτονοήτως και την ευθύνη τόσο για τις πράξεις που αποφασίζει όσο και για τις εξ αυτών συνέπειες.
Β. Ακόμη και απλή σύνδεση της περί Ελευθερίας διδασκαλίας του Επικτήτου με τον στίχο του Ανδρέα Κάλβου από την Ωδή «Εις Σάμον», «θέλει Αρετήν και Τόλμην η Ελευθερία», αρκεί για να καταδείξει την αλήθεια του ισχυρισμού που προβλήθηκε προηγουμένως, σύμφωνα με τον οποίο:
1. Ιδίως εμείς, οι Έλληνες, ως Λαός και ως Έθνος και μέσα στην σημερινή συγκυρία, οφείλουμε να θεωρήσουμε την Ελευθερία όχι ως ενεργοποίηση της ελεύθερης βούλησης κατ’ απόλυτη και ανεξέλεγκτη διακριτή ευχέρεια. Αλλά -κατ’ εξοχήν μάλιστα- ως Αρετή, η οποία, μέσω της Τόλμης, μετατρέπεται σε Ευθύνη για την επιλογή των στόχων που πρέπει να θέσουμε και των επέκεινα αποφάσεων που πρέπει να πάρουμε, προκειμένου να εκπληρώσουμε την αποστολή, η οποία μας αναλογεί και μας αρμόζει απέναντι στην Πατρίδα και στην Ιστορία μας.
2. Τούτο ισχύει πολύ περισσότερο για όλους εμάς οι οποίοι, κατά την ενάσκηση κάθε μορφής δημόσιας εξουσίας, φέρουμε το βάρος και την ύψιστη τιμή υπεράσπισης του Δημόσιου και του Εθνικού Συμφέροντος.
α) Συγκεκριμένα δε η Ελευθερία, ως Ευθύνη κατά τον Επίκτητο και τον Ανδρέα Κάλβο, μας υπενθυμίζει ότι οφείλουμε να φέρουμε σε πέρας την αποστολή μας χωρίς φόβο και χωρίς εξαρτήσεις, με μόνο γνώμονα την ουσία του Δημόσιου και του Εθνικού Συμφέροντος. Πρωτίστως δε χωρίς υπολογισμό του λεγόμενου «πολιτικού κόστους» και μακριά από τις σειρήνες του λαϊκισμού.
β) Ας μου επιτραπεί να μείνω κάπως περισσότερο στην πολιτική «τοξικότητα» του λαϊκισμού, επισημαίνοντας τα εξής: Για τον συνεπή πολιτικό η Ελευθερία, ως Ευθύνη κατά τ’ ανωτέρω, βρίσκεται εξ ορισμού απέναντι σε κάθε μορφής λαϊκισμό κατά την άσκηση της δημοκρατικώς νομιμοποιημένης εξουσίας. Είτε πρόκειται για τον λαϊκισμό που οδηγεί στην απόκρυψη ή, πολύ περισσότερο, στην στρέβλωση της αλήθειας για προσωπική προβολή και πολιτική επιβίωση άνευ όρων. Είτε πρόκειται για τον λαϊκισμό που -για τους ίδιους λόγους οι οποίοι μόλις προεκτέθηκαν- οδηγεί μοιρολατρικά στην υποταγή του πολιτικού σ’ εφήμερες και ετερόκλητες δήθεν «πλειοψηφίες», των οποίων οι θνησιγενείς επιθυμίες και επιδιώξεις κάθε άλλο παρά ανταποκρίνονται στα δεδομένα και στις απαιτήσεις του γνήσιου Δημόσιου και Εθνικού Συμφέροντος.
Τελειώνοντας, ας μου επιτραπεί να εκφέρω την άποψη ότι, σύμφωνα με όσα προεξέθεσα, ο στίχος του Ανδρέα Κάλβου «θέλει Αρετήν και Τόλμην η Ελευθερία» είναι, από πλευράς μηνυμάτων και συμβολισμών, επίκαιρος και διδακτικός όχι μόνο για εμάς, τους Έλληνες, αλλά και για όλους τους Εταίρους μας μέσα στην μεγάλη Ευρωπαϊκή μας Οικογένεια, την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν αναλογισθούμε την κρισιμότητα των προσεχών Ευρωεκλογών, εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι η κατανόηση της Ελευθερίας ως Ευθύνης υπενθυμίζει, σε κάθε πραγματικό Ευρωπαίο, το κοινό χρέος ενόψει της ανάγκης ολοκλήρωσης της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης για την στήριξη του όλου Ευρωπαϊκού Οικοδομήματος. Ενός Οικοδομήματος που βασίζεται -ή πρέπει να βασίζεται- στις ιστορικές αντηρίδες της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας και του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.
Είναι αυτή η Ελευθερία και η αντίστοιχη Ευθύνη που πρέπει να μας κατευθύνουν για να βάλουμε, οριστικά και αμετάκλητα, στο περιθώριο όλα εκείνα τα μορφώματα λαϊκισμού, τα οποία έχουν ήδη αγγίξει τα όρια του ρατσισμού και του εφιάλτη του ναζισμού, και τα οποία επιβουλεύονται, ευθέως και απροκαλύπτως, το Ευρωπαϊκό Οικοδόμημα, συνακόλουθα δε την Δημοκρατία μας και τον Πολιτισμό μας.