«Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στον ίδιο ποταμό»: 5 στοιχεία που δεν γνωρίζαμε για τον Ηράκλειτο

 
«Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στον ίδιο ποταμό»: 5 στοιχεία που δεν γνωρίζαμε για τον Ηράκλειτο
Τον έχουμε σίγουρα συναντήσει στο σχολείο, πιθανότατα στο μάθημα της φιλοσοφίας και ίσως να έχουμε συγκρατήσει ένα γνωστό του ρητό: «τα πάντα ρει». Αλλά το σίγουρο είναι πως δεν ήταν το μόνο που άφησε ως παρακαταθήκη στον μαγικό κόσμο της φιλοσοφίας.

Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος είναι ένας από τους σημαντικότερους προσωκρατικούς φιλοσόφους, ο οποίος έζησε τον 5ο με 6ο αιώνα π.Χ. Ήταν ίσως ο πρώτος Δυτικός φιλόσοφος που κινήθηκε πέρα από τη φυσική θεωρία προς αναζήτηση μεταφυσικών βάσεων και ηθικών εφαρμογών. Η ιδέα του για τη συνεχή αλλαγή που διέπει τον κόσμο, αλλά η οποία ρυθμίζεται από τον λόγο έχει διαμορφώσει τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής σκέψης. Τι γνωρίζουμε όμως γι’ αυτό τον ξεχωριστό φιλόσοφο;
5 ενδιαφέροντα στοιχεία που δεν γνωρίζαμε για τον Ηράκλειτο
1. Συχνά ονομάζεται και «σκοτεινός» φιλόσοφος
Η ζωή του αποτελεί κατά κάποιο τρόπο ένα μυστήριο, αφού λίγες είναι οι μαρτυρίες που έχουν φτάσει γι’ αυτή μέχρι τις μέρες μας και αντιφατικές. Γι’ αυτό σίγουρα ορισμένες κινούνται στη σφαίρα του μύθου. Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει ότι ο Ηράκλειτος έφτασε στην ακμή της ζωής του γύρω στο 500 π.Χ. Προσθέτει πως γεννήθηκε σε αριστοκρατική οικογένεια και ότι κατείχε κάποιον τίτλο βασιλείας τον οποίο αρνήθηκε για χάρη του αδερφού του. Σε πολλά κείμενα αναφέρεται ως μοναχικός και ακόμα και μισάνθρωπος και ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει μάλιστα πως αργότερα στη ζωή του έφυγε από το σπίτι του, περιπλανιόταν στα βουνά και τρεφόταν μόνο με φυτά και βότανα.
2. Πίστευε ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από τη «φωτιά»
Ο Ηράκλειτος θεωρούσε ότι ο κόσμος δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας γένεσης, αλλά προϋπήρχε μια κοσμολογική σταθερά, μια φωτιά που ονομάζει αείζωον πυρ. Για τον φιλόσοφο αυτό δεν υπάρχει καμία στατικότητα, αλλά περισσότερο μια συνεχής κίνηση, σε κυκλική τροχιά, κατά την οποία η φωτιά μετατρέπεται σε θάλασσα, ύστερα σε γη και στη συνέχεια ακολουθεί αντίστροφη τροχιά σε μια αέναη κίνηση. Γι’ αυτό και η μεταβολή είναι βασικό χαρακτηριστικό της θεωρίας του.
3. Ήταν αυτοδίδακτος
Σε αντίθεση με άλλους μεταγενέστερους φιλοσόφους που ακολουθούσαν ως μαθητές κάποιος μεγάλο δάσκαλο – φιλόσοφο, ο Ηράκλειτος δεν μαθήτευσε σε καμία σχολή, αλλά έμαθε και ανακάλυψε τον κόσμο και τη φιλοσοφία με τη δική του θέληση. Όταν ήταν νεότερος ισχυριζόταν πως δεν γνώριζε τίποτα, σε ώριμη όμως ηλικία ήταν σίγουρος πως γνώριζε τα πάντα. Ίσως αυτή η πορεία να υποδεικνύει και τον ιδιόρρυθμο χαρακτήρα τον οποίο του αποδίδουν οι περισσότεροι μελετητές του.
4. «Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στον ίδιο ποταμό»
Αυτή η φράση του ίσως να είναι λιγότερο γνωστή σε σχέση με το «τα πάντα ρει», όμως αποκαλύπτει ακριβώς τον τρόπο που σκεφτόταν. Ο Ηράκλειτος εννοούσε ότι καθώς τα πάντα αλλάζουν, το ίδιο κάνει και ο ποταμός. Το νερό συνεχώς κυλά και ποτέ το ποτάμι δεν είναι το ίδιο, επειδή ποτέ δεν είναι στατικό. Όμως, όλη αυτή η μεταβολή ρυθμίζεται μέσω μιας ιδιαίτερης αρμονίας. Χρησιμοποίησε επίσης και τον όρο «πόλεμο», για να δηλώσει όμως μια άλλη όψη της αρμονίας, αυτή της συνεχούς σύγκρουσης για την επίτευξη νέας ισορροπίας.
5. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή αιτία θανάτου του
Ακόμα και ο θάνατός του παραμένει ένα μυστήριο, όπως ο χαρακτήρας, το έργο και η ζωή του. υπάρχουν πολλές εκδοχές, αλλά μία σχετίζεται με τις αναφορές του Διογένη του Λαέρτιου. Λέγεται πως αφού αποτραβήχτηκε στα βουνά και τρεφόταν με χόρτα, εμφάνισε υδρωπικία. Επιστρέφοντας στην πόλη, μην μπορώντας κάποιος να τον βοηθήσει, κατέληξε σε έναν στάβλο όπου εκεί πέθανε. Άλλες αναφορές ισχυρίζονται πως θεραπεύτηκε από την υδρωπικία και πως υπήρξε άλλη αιτία θανάτου, μεταγενέστερη. Παρά την «σκοτεινή» του ζωή, το φιλοσοφικό του έργο είναι αξεπέραστο και από τα κυριότερα που διαμόρφωσαν την μεταγενέστερη και σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη.